در حال ویرایش کاربر:Mz.zamiri

| عنوان          =دست‌نوشته‌های [[حج]]

| تصویر          =دست‌نوشته های حج.jpg

'''دست‌نوشته‌های حج''' نوشته مهدی رستگار اصل، ترجمه کتاب سفرنامه‌های [[حج]] (1911-1910م) اثر حسین کاظم‌زاده ایرانشهر است. کتاب دربردارنده زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب و سه فصل سازمان اقتصادی حج [[ایران|ایرانیان]]، مقامات و شهرها، [[زائر|زائران]] و [[مناسک حج]] و یک نتیجه‌گیری است.

دست‌نوشته‌های حج، نوشته مهدی رستگار اصل می‌باشد. این اثر ترجمه کتابی با عنوان سفرنامه‌های [[حج]] (1911-1910م)، به قلم حسین کاظم‌زاده ایرانشهر می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، شناسنامه کتاب.</ref>

کتاب از یک مقدمه (از مترجم) حاوی زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب،<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص13-8.</ref> و سه فصل<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص103-15.</ref> و یک نتیجه‌گیری تشکیل شده است. محتوای فصل‌های سه‌گانه کتاب عبارت‌اند از:  

=== فصل اول: سازمان اقتصادی حج [[ایران|ایرانیان]] ===

با فرارسیدن ایام حج، مسافران همسفر و کاروان مناسب می‌جویند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.</ref> چارچیان (چاوشان) به راه افتاده و با خواندن اشعار مذهبی، مردم را به انجام فریضه حج فرا می‌خوانند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.</ref>

 

زائران به دلیل سختی سفر، فقدان امکانات تردّد و امنیت، به دنبال همراهی کاروان‌داران هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص16.</ref> تعدادی از اعضای کاروان، خدمه یا «عکّام» نام دارند که کاروان‌دار آنها را برای خدمت به زائران، استخدام می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17-16.</ref> حاملان آب یا «سقایان»، وظیفه آب‌رسانی به زوار را، در طول مسیر حج بر عهده دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.</ref> نیز چاوشان (که مأموریت اصلی آنان خواندن قصایدی در مدح امامان(ع) است)، درویشان، پیاده‌ها و حجه‌فروشان (به‌جا آورندگان حج به نیابت از اموات) نیز حضور داشته و از پرداخت هزینه‌های کاروان، معاف‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.</ref>

زائران تمام پول مورد نیاز خود را به همراه نیاورده و از بروات (حواله دریافت پول) که در هر شهری قابلیت تبدیل‌شدن به پول نقد را دارد، استفاده می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.</ref>

عقد قرارداد میان زائر و کاروان‌دار بدون دخالت دولت بوده و دولت تنها در بروز اختلافات میانجی‌گری می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.</ref> سه نوع قرارداد رایج شده است: «ساده یا شفاهی» که بین کاروان‌دار با زائران پیاده یا زائرانی که خود دارای مَرکب، خادم و مواد غذایی هستند، بسته می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.</ref> «اجاره مَرکب، چادر و خدمات» که کاروان‌دار در قبال تسویه هزینه‌ها، نسبت به تهیه مَرکب، محل اقامت به بهای مشخص شده و نیز ملزومات سفر، متعهد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.</ref> «مُکفی» که به موجب آن کاروان‌دار عهده‌دار تهیه همه ملزومات سفر می‌شود، و زائر بایستی هزینه سفر (بین 150 تا 400 تومان) را در دو یا سه قسط، پرداخت کند. این نوع قرارداد چندان اطمینان‌بخش نبوده زیرا زائر در اختیار کاروان‌دار قرار می‌گیرد و در موارد بسیاری؛ مخصوصا در مورد زمان پرداخت اقساط، اختلاف نظر ایجاد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20-19.</ref> در صورت بروز اختلاف، سرکنسول ایران در جدّه با تشکیل دادگاه موقت یا با مداخله مستقیم، مسئله را حل می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20.</ref>

زائرانی که از جنوب ایران به حج می‌روند از راه خلیج فارس، عدن و [[جده|جدّه]] به [[مکه]] می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21-20.</ref> اما آنانی که خواستار زیارت مدینه پیش از مکه باشند، از مسیر بغداد، حلب و دمشق می‌روند و از آنجا با راه‌آهن [[حجاز]]، به [[مدینه]] سفر می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref> برخی دیگر از مدینه بــه دمشق و بیروت و از آنجا با کشتی به جدّه یا از راه ينبع - جــدّه بـه حـج می‌روند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref>

زائران ناحیه شمال ایران و قفقاز، بخارا و ترکستان، از مسیر قسطنطنیه - جدّه به مکه می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref> همچنین برخی زائران از مسیر قسطنطنیه، [[مصر]] و جدّه و برخی دیگر از قسطنطنیه، بیروت، دمشق و مدینه به حج می‌روند و از مسیر جدّه - بیروت باز می‌گردند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref>  

زائران مسیر خلیج فارس، از قایق‌های شرکت حمل و نقل دریایی ناصری استفاده می‌کنند. این شرکت در عهد ناصرالدّین شاه، تأسیس شده و سهام‌داران آن همگی ایرانی‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref> آنها در موسم حج، خدمات منظمی را در مسیر بوشهر و جده ارائه داده و با پرچم انگلستان در تردّداند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref>

در عصر حاضر، شرکت دارای هجده قایق بوده و ناخدایان آن بیشتر انگلیسی و برخی نیز هندی هستند. به منظور تسهیل خدمات‌رسانی به زائران، تعدادی از اهالی جنوب ایران؛ به عنوان منشی یا مترجم، در هر قایق حضور دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref>

جهت خدمت‌رسانی بهتر به زائران و بدون دخالت دولت، مُطَوِّفین یعنی ایرانیان عرب زبانِ ساکنِ مکه و جده، وظایفی را بر عهده می‌گیرند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص23-22.</ref> شهرهای ایران میان آنان تقسیم می‌شود و مناسک حج و قرائت اذکار واجب را به زائران آموزش داده با کمک عوامل خود، زوّار را در انجام حج هدایت می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24-23.</ref> آنان در قبال انجام وظیفه، علاوه بر دریافت هدایا بابت هر زائر مبلغی را دریافت می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref>

مطوّفین در جدّه کارگزارانی برای استقبال از زائران و نیز خانه‌دارانی با اتاق‌های متعدّد در اختیار دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref> هرگاه قایقی به بندر جدّه می‌رسد، تمامی کارگزاران و خانه‌داران؛ در بندر، گرد هم می‌آیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref> به زائران وکیل مخصوصی اعلام می‌شود و تعداد زائران توزیع شده بین وکلای مطوّفین یادداشت می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص25.</ref> پس از تقسیم زوّار میان وکلا، هر وکیل نامه‌ای با محتوای تعداد زائران و روز حرکت آنها برای مطوّفِ خود می‌فرستد تا وی خدمتکاران خود را برای استقبال از زائران بفرستد، اما به دلیل اشتغال زیاد، از این کار سر باز می‌زند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص26.</ref>

==== بیتوته در [[منا]] و [[عرفات]] ====

زائران در هشتمین شب ذی الحجّه از مکه به منا می‌روند، شب را در آنجا بیتوته کرده و بامداد روز بعد عازم عرفات می‌شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref> باتوجه به کمبود اقلام ضروری در منطقه کاروان‌داران با تهیه چادر، فانوس، آب و ... نقش مهمی در اجرای هرچه بهتر مناسک ایفا می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref> مطوّفین، وکلا و خدمتکاران، راهنمای زائران در مناسک واجب هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref>

پس از بازگشت از منا و عرفات، زائران به مکه بازگشته و آماده ترک این شهر می‌شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref> زائران مدینه نرفته به سمت مدینه و دیگر زائران با پرداخت اجاره قایق به خلیج فارس یا قسطنطنیه و بعد از آن به وطن خود برمی‌گردند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref> قبایل صحرانشین ساکن در مسیر مکه به مدینه، از زائران ایرانی در هنگام گذر از سرزمین‌هایشان باج می‌گیرند که باج خاوه نام دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref>

جده جمعیتی نزدیک به ۲۵ هزار مسلمان دارد که در آن علاوه بر کنسولگری قدرت‌های اروپایی، مسیحیانی حضور دارند که شغلشان خدمت در دفاتر کشتی‌رانی تجارتخانه‌ها یا خرده‌پایی است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص33.</ref> ساختمان‌های شهر فاقد هرگونه ویژگی ساختاری هستند که از سه یا چهار طبقه و از گل رس یا چوب ساخته شده‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> به علت کمبود آب، هیچ فضای سبزی به جز چند اصله درخت وحشی؛ در باغ کاخ دولت و کاخ رئیس شهرداری وجود ندارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref>

مردم بومی از آب سیلاب‌ها برای آب شرب استفاده می‌کنند و در اکثر منازل، آب‌انبارهایی برای ذخیره‌سازی آب باران وجود دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> در صورت کمبود آب، صحرانشینان آب را از جلگه‌ها آورده اما این آب‌ها زردرنگ و دارای بوی زننده‌ای هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> البته کنسولگری‌ها مجهز به دستگاه یخ‌ساز کوچک و نیز آب شرب هستند که به طور هفتگی با قایق‌های مصری از سوئز آورده می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> زیباترین محله شهر، جدة الشامی یا دمشق نام دارد که کنسولگری‌ها، منازل افراد سرشناس، ساختمان دولت، پست، تلگراف و ... در آنجا واقع است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> فقط یک حمام عمومی و یک داروخانه در شهر وجود دارد که وابسته به شهرداری است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> خیابان‌های جده از مکه پاکیزه‌تر بوده اما این مانع از هجوم پشه‌ها به بازارها و منازل نشده است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36-35.</ref> از منظر فرهنگی اخیرا مدرسه‌ای در محله الشامی به هزینه دولت احداث شده و در آنجا کودکان به شیوه مصوّب در قسطنطنیه تحصیل می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.</ref>

از منظر تجاری و اقتصادی جده مهمترین شهر حجاز است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.</ref> در این زمان قهوه، چرم، صدف، صمغ عربی، مرجان، جانوران صدف‌دار، تسبیح آلوئه ورا، بلسان، خرما و ... به خارج از کشور صادر و از آنجا گندم، برنج، عطر، پارچه نخی، لوازم خرازی، بلور، چای، ابریشم هندی، صابون، باقالا و ... وارد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37-36.</ref>

تجار ایرانی در جده، فرش، برنج، مواد سوختی، فیروزه خراسان، آلیاژ مس و روی شیراز و اصفهان، پارچه و ... می‌فروشند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37.</ref>

مساجدی از قبیل جامع شافعی، جامع حنفی و جامع پاشا در این شهر وجود دارند که از منظر هنری و باستان‌شناسی نکته برجسته‌ای ندارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40-39.</ref> این مساجد در تمامی ایام به روی مردم باز بوده و هر مسجد جامعی مؤذن مخصوص به خود را دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> قبر جناب حوّا (همسر حضرت آدم)، در قبرستانی کوچک در خارج از شهر واقع شده است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> سر حوّا، ناف او و پاهایش هریک مدفن جداگانه‌ای ولی با فاصله زیاد از هم دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> اگر همانند بومیان بپذیریم که سر، ناف و پاهای حوّا از هم جدا نیستند، ‌باید بپذیریم حوّا دارای قامتی بسیار بلند بوده ولی این تصور ناشی از خرافات سده‌های بسیار کهن است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref> شاید به همین دلیل بود که امیر سابق مکه؛ شریف رفیق عون، سعی در تخریب این قبر داشت اما به دلیل اعتراض کنسول‌گری‌های مستقر در جده؛ مبنی بر اینکه حوّا علاوه بر مسلمانان، مادر مسیحیان نیز هست، از این امر منصرف شد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref>

مسیحیان؛ حتی کارکنان کنسولگری‌ها حق ندارند به هر بهانه‌ای از حصار شهر جده خارج و به شهرهای مقدس [[عربستان]] وارد شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref> البته تعداد کمی از مسیحیان، با ایجاد تغییر در ظاهر خود، به شکل مسلمانان درآمده، از چشمان پلیس ترک گریخته و به شهرهای مقدس وارد شدند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.</ref> البته امروزه برای کنسولگری‌ها خروج از جده آسان شده و آنان برای تفریح یا ماهیگیری، به دریا می‌روند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.</ref>

هشت کنسولگری‌ از کشورهای انگلستان، اتریش- لهستان، بلژیک، فرانسه، هلند، ایتالیا، ایران و روسیه که همگی در محله الشامی واقع شده‌اند، به فعالیت می پردازند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص43.</ref>  

پذیرش هیئت کنسولی با آنچه در اروپا اتفاق می‌افتد متفاوت و به عنوان مثال در زمان ورود کنسول یا مأمور کنسولگری، هیئت کنسولی از ساعت ورود او آگاه شده و هیئت دو نفر را برای اجرای مراسم استقبال از همکار خود به پیش می‌فرستد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص44-43.</ref>

کارکنان سرکنسولگری ایران عبارتند از: سرکنسول، رایزن یا دبیر، چهار یا پنج مباشر و یک بازرس مالی.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص45.</ref>

سرکنسول چند روز پیش از ایام حج به جده آمده و بلافاصله پس از ایام حج، جده را ترک می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref> با ترک جده، قائم مقام او، یک بازرگان مقیم جده را برای رسیدگی به امور زائران برمی‌گزیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref>

همچنین اگر سرکنسول خود مایل به زیارت قبر [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اکرم]](ص) باشد، زائران را تا مدینه همراهی کرده و به مباشران برای صدور روادید مأموریت می‌دهد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref> نیز زائرانی که در گمرک گرد هم آمده‌اند را به محل کنسولگری به جهت صدور روادید، هدایت می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص47.</ref>

نویسنده در ابتدا به صورت مختصر، موقعیت جغرافیایی مکه، جمعیت، ورودی‌های شهر، نحوه ساخت خانه‌ها و خیابان‌ها، وضعیت آب شرب، مدارس، حمام‌ها و  چایخانه را اشاره<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50-49.</ref> و پس از آن پیرامون وضعیت اقتصادی مکه در ایام حج می‌نویسد:

بیشترین سهم تجارت از آنِ بازرگانان هندی و جاوایی (ساکن یکی از جزایر کشور اندونزی) است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.</ref> زائران برای خرید سوغاتی اقدام می‌کنند و زائران ایرانی مفرغ، مصنوعات و پارچه‌های هندی، ابریشم بغدادی، حصیر، عطر، تسبیح و خرما خریداری می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.</ref>

از مشاغل موجود در این ایام، صرّافی، کتاب‌فروشی کنار درب‌های [[کعبه]]، فروش صندلی، نیمکت، کجاوه، سبدهای کوچک بافته شده‌ از لیف خرما و صندوق‌هایی مخصوص حمل [[زمزم|آب زمزم]]، می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص51-50.</ref>

هرچند امیر مکه نسبت به والی مکه، از قدرت بیشتری برخوردار نبوده، عهده‌دار امور مربوط به زائران و مسائل حج است، اما از اقتدار و نفوذ قابل توجهی نسبت به والی مکه برخوردار است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53-52.</ref> او از نسل پیامبر(ص) بوده و به همین سبب، دارای نفوذ معنوی بر اعراب و زائران می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.</ref> همچنین زائران در طول مسیر خود، تنها به سخنان او گوش می‌دهند و فرامین و اطلاعیه‌های مربوط به زائران به نام او صادر می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.</ref>

در روز دهم ذی‌الحجّه با حضور تمام زائران مراسم بزرگداشت عید قربان در منا و در خیمه‌گاه امیر مکه برگزار می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص55.</ref> در این مراسم، والی حجاز، سرکنسول ایران و کنسول وی، بخشداران مقامات نظامی و شاهزادگان با لباس یکسان در این ضیافت حضور دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.</ref> با آمدن میهمانان، امیر به چادر اصلی خود وارد می‌شود و حضار به سوی او آمده ضمن تبریک عید دست او را فشرده یا بر آن بوسه می‌زنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.</ref> در ادامه مراسم‌هایی از قبیل سان دیدن از سربازان ارتش حجاز و اعراب صحرانشین، خواندن نوشته سلطان (پادشاه عثمانی) برای همگان به‌اجرا درمی‌آید.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص57-56.</ref>

تمام خیمه‌ها در شب عید قربان چراغانی می‌شود و پس از غروب آفتاب، توپخانه ارتش حجاز، مقابل خیمه‌گاه امیر و سپس خیمه‌گاه والی، اقدام به شلیک توپ می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60-59.</ref> زائران نیز چادرهای خود را با فانوس‌های نفتی و شمعدان و ثروتمندان با چراغ‌های برقی که از مغازه‌های مکه اجاره کرده‌اند، چراغانی می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.</ref> در این شب، انواع آتش‌بازی‌ها نیز انجام می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.</ref>

محمل، اتاقک چوبی است که بر پشت شتر می‌گذارند و همراه با کاروان به مدینه و مکه می‌آیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref> محمل‌ها یا از مصر و یا از سوریه می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref> از زمان سلطان سلیم اول هر سال دو محمل؛ یکی از مصر که حامل [[پرده کعبه]] است و دیگری از سوریه که حامل اموال و هدایا است؛ به همراه محافظان نظامی، به مکه ارسال می‌شود. <ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref>در روز هشتم ذی‌الحجه محمل‌ها به همراه محافظان نظامی خود به منا و کوه عرفات رفته علاوه بر شلیک ۲۱ گلوله توپ،خیمه‌گاه خود را چراغانی و اقدام به نواختن مارش می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص64.</ref>

این فصل شامل دو بخش بوده نویسنده ابتدا ویژگی‌های زائران مناطق مختلف دنیا از جمله جاوائیان، ایرانیان، آفریقایی‌ها، هندی‌ها، ترکستانی‌ها و بخارایی‌ها را گزارش کرده<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص72-65.</ref> پس از آن به توضیحاتی پیرامون آیین‌های حج مثل [[احرام|احرام]]، [[طواف]] و نماز آن، [[سعی]] بین [[صفا و مروه]]، مناسک منا و عرفات، [[رمی|رمی جمرات]] و تاریخ آنها می‌پردازد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص100-72.</ref>

این کتاب توسط [[پژوهشکده حج و زیارت]] و [[نشر مشعر]]، در بهار 1401 و در 103 صفحه، به‌چاپ‌ رسیده‌ است.

* رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، تهران، مشعر، 1401ش.