حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
خط ۷۲: خط ۷۲:
حج از عباداتي به شمار رفته که اصول دين را درونِ خود دارد؛ برای نمونه، اصل توحيد در بسياري از اعمال حج، مانند ذکر تلبيه{{یادداشت|لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ.}}<ref>. صحيح البخاري، ج2، ص147؛ الکافي، ج4، ص250.</ref> تبلور يافته است. بر پایه برخي روايات، مراد از اتمام حج و عمره در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را براى خدا به پايان بريد.}}<ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> ديدار با حضرت محمد(ص) و امامان(ع) پس از اداي مناسک حج است و این نشانه اهميت توجه حج‌گزار به نبوت و امامت به شمار می‌رود.<ref>. الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص578.</ref> حاجيان با جدا شدن از مظاهر دنيوي و پوشيدن لباس احرام در حج به ياد مرگ، آخرت و معاد مي‌افتند.<ref>. مستدرک الوسائل، ج10، ص74؛ بحار الانوار، ج96، ص125.</ref>  
حج از عباداتي به شمار رفته که اصول دين را درونِ خود دارد؛ برای نمونه، اصل توحيد در بسياري از اعمال حج، مانند ذکر تلبيه{{یادداشت|لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ.}}<ref>. صحيح البخاري، ج2، ص147؛ الکافي، ج4، ص250.</ref> تبلور يافته است. بر پایه برخي روايات، مراد از اتمام حج و عمره در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را براى خدا به پايان بريد.}}<ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> ديدار با حضرت محمد(ص) و امامان(ع) پس از اداي مناسک حج است و این نشانه اهميت توجه حج‌گزار به نبوت و امامت به شمار می‌رود.<ref>. الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص578.</ref> حاجيان با جدا شدن از مظاهر دنيوي و پوشيدن لباس احرام در حج به ياد مرگ، آخرت و معاد مي‌افتند.<ref>. مستدرک الوسائل، ج10، ص74؛ بحار الانوار، ج96، ص125.</ref>  


بسياري از فروع دين نيز در حج گنجانده شده است؛ مانند نماز طواف که حج‌گزاران به آن مکلف‌اند<ref>. الکافي، ج4، ص425؛ صحيح مسلم، ج4، ص40.</ref> و روزه که به عنوان کفاره برخي اعمال در حج مقرّر شده است.{{یادداشت|﴿فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ بِهِۦٓ أَذٗى مِّن رَّأۡسِهِۦ فَفِدۡيَةٞ مِّن صِيَامٍ...﴾
بسياري از فروع دين نيز در حج گنجانده شده است؛ مانند نماز طواف که حج‌گزاران به آن مکلف‌اند<ref>. الکافي، ج4، ص425؛ صحيح مسلم، ج4، ص40.</ref> و روزه که به عنوان کفاره برخي اعمال در حج مقرّر شده است.{{یادداشت|﴿فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ...﴾
و هر كس از شما بيمار باشد يا در سر ناراحتيى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به كفّارۀ [آن، بايد] روزه اى بدارد...}}<ref name=":2" />همچنين در برخي روايات، حج نوعي جهاد در راه خدا<ref>. الکافي، ج4، ص259؛ من لايحضره الفقيه، ج4، ص416.</ref> و جهاد مقبول<ref>. صحيح البخاري، ج2، ص141؛ سنن الکبري، ج9، ص21.</ref> خوانده شده است. به علاوه، ديگر فروع دين مانندتولّي يعني دوستي با دوستان خداوند را از برخي آيات مرتبط با حج مانند آیه 37 ابراهيم/14 که در روايات به دوستي اهل بيت(ع) تفسير شده است<ref>. نور الثقلين، ج2، ص550؛ بحار الانوار، ج65، ص85-86.</ref> و نيز تبرّي يعني دشمني با دشمنان خدا را از آيات سورة برائت مي‌توان استفاده کرد. اعمال نيک ديگري هم در قالب مناسک حج ديده مي‌شود، مانند قرباني کردن در راه خدا «» (بقره/2، 196) اطعام به فقيران «» (حجّ/22، 28) هجرت در راه خدا «» (حجّ/22، 27) توبه و استغفار «» (بقره/2، 199) و کارهاي خير ديگر: «فَمَنْ حَجَّ الْبَيتَ… مَنْ تَطَوَّعَ خَيراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکرٌ عَليمٌ» (بقره/2، 158). بر اين اساس، در احاديث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است.<ref>. صحيح بخاري، ج1، ص8؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص74.</ref> همچنين بر پايه برخي روايات، حج از بسياري از کارهاي خير و عبادات ديگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهي غير معصوم،<ref>. الکافي، ج4، ص260؛ وسائل الشيعه، ج11، ص122.</ref> آزاد سازي برده در راه خدا،<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص22؛ وسائل الشيعه، ج11، ص119.</ref> انفاق در راه خدا<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص19؛ وسائل الشيعه، ج11، ص113.</ref> و حتي نماز و روزة مستحب<ref>. الکافي، ج2، ص19؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221.</ref> برتر است. در حديثي سبب برتري حج را بر نماز آن دانسته‌اند‌ که در حج نماز وجود دارد؛ ولي در نماز حج نيست.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص457؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221- 222.</ref> بنابر حديثي ديگر، سبب برتري حج بر نماز و روزه، دوري حج‌گزار از خانوادة خويش براي مدتي طولاني، تحمل رنج و مشقت بدني و انفاق اموال در راه آن است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص457؛ وسائل الشيعه، ج11، ص112.</ref>
و هر كس از شما بيمار باشد يا در سر ناراحتيى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به كفّارۀ [آن، بايد] روزه اى بدارد...}}<ref name=":2" /> در برخي روايات نیز، حج نوعي جهاد در راه خدا<ref>. الکافي، ج4، ص259؛ من لايحضره الفقيه، ج4، ص416.</ref> و جهاد مقبول<ref>. صحيح البخاري، ج2، ص141؛ سنن الکبري، ج9، ص21.</ref> خوانده شده است. به علاوه، ديگر فروع دين مانندتولّي يعني دوستي با دوستان خداوند را از  
 
برخي آيات مرتبط با حج{{یادداشت|مانند آیه ﴿رَّبَّنَآ إِنِّيٓ أَسۡكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيۡرِ ذِي زَرۡعٍ عِندَ بَيۡتِكَ ٱلۡمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱجۡعَلۡ أَفۡـِٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِيٓ إِلَيۡهِمۡ وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ يَشۡكُرُونَ﴾
پروردگارا، من [يكى از] فرزندانم را در درّه اى بى كشت، نزد خانۀ محترم تو، سكونت دادم پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از محصولات [مورد نيازشان] روزى ده، باشد كه سپاسگزارى كنند.}} که در روايات به دوستي اهل بيت(ع) تفسير شده است<ref>. نور الثقلين، ج2، ص550؛ بحار الانوار، ج65، ص85-86.</ref> و نيز تبرّي يعني دشمني با دشمنان خدا را از آيات سورة برائت مي‌توان استفاده کرد. اعمال نيک ديگري هم در قالب مناسک حج ديده مي‌شود، مانند قرباني کردن در راه خدا «» (بقره/2، 196) اطعام به فقيران «» (حجّ/22، 28) هجرت در راه خدا «» (حجّ/22، 27) توبه و استغفار «» (بقره/2، 199) و کارهاي خير ديگر: «فَمَنْ حَجَّ الْبَيتَ… مَنْ تَطَوَّعَ خَيراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکرٌ عَليمٌ» (بقره/2، 158). بر اين اساس، در احاديث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است.<ref>. صحيح بخاري، ج1، ص8؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص74.</ref> همچنين بر پايه برخي روايات، حج از بسياري از کارهاي خير و عبادات ديگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهي غير معصوم،<ref>. الکافي، ج4، ص260؛ وسائل الشيعه، ج11، ص122.</ref> آزاد سازي برده در راه خدا،<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص22؛ وسائل الشيعه، ج11، ص119.</ref> انفاق در راه خدا<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص19؛ وسائل الشيعه، ج11، ص113.</ref> و حتي نماز و روزة مستحب<ref>. الکافي، ج2، ص19؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221.</ref> برتر است. در حديثي سبب برتري حج را بر نماز آن دانسته‌اند‌ که در حج نماز وجود دارد؛ ولي در نماز حج نيست.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص457؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221- 222.</ref> بنابر حديثي ديگر، سبب برتري حج بر نماز و روزه، دوري حج‌گزار از خانوادة خويش براي مدتي طولاني، تحمل رنج و مشقت بدني و انفاق اموال در راه آن است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص457؛ وسائل الشيعه، ج11، ص112.</ref>


از ديگر ادلة اهميت حج آن است که امامان معصوم(ع) در دعاهاي خود در اوقات خاص از جمله ماه رمضان، شبهاي قدر<ref>. الکافي، ج4، ص74؛ وسائل الشيعه، ج10، ص325.</ref> و پس از هر نماز، همواره توفيق اداي حج را از خداوند در‌خواست مي‌کردند<ref>. اقبال الاعمال، ج1، ص79؛ بحار الانوار، ج84، ص318.</ref> و مؤمنان را به تکرار حج تا 50 حج و حتي بيشتر از آن<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص217؛ وسائل الشيعه، ج11، ص127.</ref> بلکه تکرار آن در هر سال<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص518؛ وسائل الشيعه، ج13، ص192.</ref> ترغيب مي‌کردند، حتي اگر همراه با صرفه‌جويي در مخارج زندگي و اکتفا کردن به معيشت کم و حتي قرض کردن مخارج آن باشد.<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص441؛ وسائل الشيعه، ج11، ص140.</ref> البته قرض گرفتن براي سفر حج مشروط بدان شده که قرض کننده بتواند آن را بپردازد.<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص442؛ وسائل الشيعه، ج11، ص141.</ref> افزون بر اين، در سيرة معصومان(ع) سفر مکرّر حج ديده مي‌شود، چنان‌که نقل شده که حضرت آدم 700 بار،<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص229؛ وسائل الشيعه، ج11، ص128.</ref> و پيامبر اکرم(ص) 10 يا 20 بار،<ref>. الکافي، ج4، ص244، 252؛ وسائل الشيعه، ج11، ص124-125.</ref> امام حسن مجتبي(ع) 15 يا 25 بار<ref>. مستدرک الوسائل، ج8، ص29-30؛ المستدرک، ج3، ص169.</ref> و امام سجاد(ع) 20 يا 22 يا 25 بار<ref>. وسائل الشيعه، ج11، ص125؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص48-49.</ref> حج گزاردند و حضرت خضر<ref>. مستدرک الوسائل، ج10، ص43؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص200.</ref> و امام عصر(ع)<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص20؛ وسائل الشيعه، ج11، ص135.</ref> هر سال در حج حضور دارند.
از ديگر ادلة اهميت حج آن است که امامان معصوم(ع) در دعاهاي خود در اوقات خاص از جمله ماه رمضان، شبهاي قدر<ref>. الکافي، ج4، ص74؛ وسائل الشيعه، ج10، ص325.</ref> و پس از هر نماز، همواره توفيق اداي حج را از خداوند در‌خواست مي‌کردند<ref>. اقبال الاعمال، ج1، ص79؛ بحار الانوار، ج84، ص318.</ref> و مؤمنان را به تکرار حج تا 50 حج و حتي بيشتر از آن<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص217؛ وسائل الشيعه، ج11، ص127.</ref> بلکه تکرار آن در هر سال<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص518؛ وسائل الشيعه، ج13، ص192.</ref> ترغيب مي‌کردند، حتي اگر همراه با صرفه‌جويي در مخارج زندگي و اکتفا کردن به معيشت کم و حتي قرض کردن مخارج آن باشد.<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص441؛ وسائل الشيعه، ج11، ص140.</ref> البته قرض گرفتن براي سفر حج مشروط بدان شده که قرض کننده بتواند آن را بپردازد.<ref>. تهذيب الاحکام، ج5، ص442؛ وسائل الشيعه، ج11، ص141.</ref> افزون بر اين، در سيرة معصومان(ع) سفر مکرّر حج ديده مي‌شود، چنان‌که نقل شده که حضرت آدم 700 بار،<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص229؛ وسائل الشيعه، ج11، ص128.</ref> و پيامبر اکرم(ص) 10 يا 20 بار،<ref>. الکافي، ج4، ص244، 252؛ وسائل الشيعه، ج11، ص124-125.</ref> امام حسن مجتبي(ع) 15 يا 25 بار<ref>. مستدرک الوسائل، ج8، ص29-30؛ المستدرک، ج3، ص169.</ref> و امام سجاد(ع) 20 يا 22 يا 25 بار<ref>. وسائل الشيعه، ج11، ص125؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص48-49.</ref> حج گزاردند و حضرت خضر<ref>. مستدرک الوسائل، ج10، ص43؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص200.</ref> و امام عصر(ع)<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص20؛ وسائل الشيعه، ج11، ص135.</ref> هر سال در حج حضور دارند.

نسخهٔ ‏۲۲ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۷:۳۹

حج، آهنگ خانه خدا در موسم خاص براي به جا آوردن مناسکی ويژه است.

چیستی

واژه حج، از ريشه «ح ج ج» و در لغت به معناي قصد کردن،[۱] بازداشتن[۲] و بسیار رفت و آمد کردن آمده است.[۳] برخي، معناي اصلي اين ريشه را «قصد همراه با عمل»[۴] يا «قصد همراه با استقامت»[۵] دانسته و معناي اصطلاحي حج را مطابق با آن تفسير کرده‌اند.

حج، در اصطلاح فقیهان، «قصد کردن خانه خدا و به جا آوردن مناسک ویژه[۶] در موسم خاص»[۷] يا «مجموع مناسک انجام گرفته در سفر حج» معنا شده است.[۸] به ادا کننده مناسک حج، در زبان عربی «حاجّ»[یادداشت ۱][۹] و در زبان پارسی «حاجی»[۱۰] و «حج‌گزار» گفته مي‌شود.[۱۱]

گونه‌ها

حج از جهات گوناگون به گونه‌هاي مختلف تقسيم شده است، برخی از آن‌ها عبارتند از:

حج اکبر و حج اصغر

نوشتار‌های اصلی: حج اکبر و حج اصغر

مراد از حج اکبر، در برخي منابع فقهي، مناسک حج از جمله وقوف در عرفات و رمي ‌جمره بوده و مراد از حج اصغر، عمره است.[۱۲] معاني ديگري نيز براي اين دو گونه حج ذکر شده است.[۱۳]

حج واجب و مستحب

حج از نظر حکم شرعي تکليفي، به حج واجب و مستحب[یادداشت ۲] تقسيم شده است. حج واجب، اگر به سبب فراهم شدن شرايط استطاعت، واجب شده باشد، «حجة الاسلام» نیز خوانده می‌شود.[۱۴] گاهی سبب وجوب حج عارضی است مانند نذر، عهد، قسم و اجاره (نيابت).[۱۵]

حج غير واجب، آن است که دارای اسباب وجوب نباشد، که به آن «حج النفل» و «حج التّطوع»[۱۶] نیز می‌گویند.

حج نیابتی و غیر نیابتی

نوشتار اصلی: حج نیابتی

حج از آن جهت که حج‌گزار آن را از جانب ديگري به جا آورد يا از جانب خود، به حج نيابتي و غير نيابتي تقسيم شده است. در حج نيابتي،[یادداشت ۳] حج‌گزار آن را به جاي فرد ديگر و به نيابت از او انجام مي‌دهد.[۱۷] حج نیابتی، اگر بدون دريافت مزد باشد، «تبرّعي»[۱۸] و اگر در برابر دريافت مزد باشد، «استيجاري» خوانده شده است.[۱۹] حج نيابتي، از نظر مکان آغازِ نيابت نیز، به دو نوعِ «حج بلدي» و «حج ميقاتي» تقسیم شده است؛ در حج بلدي، حج‌گزار به نيابت از منوب عنه از وطن او و در حج ميقاتي از ميقات، حج را به‌جا مي‌آورد.[۲۰]

دیگر گونه‌ها

براي حج، گونه‌های ديگري نيز ذکر شده است، مانند «حج صروره» يعني حج شخصي که تاکنون حج[۲۱] يا حج واجب[۲۲] به جا نياورده است؛ «حج بذلي»، حجي که هزينة آن را ديگري پرداخت کند.[۲۳] «حج تسکع» يعني حجي که با زحمت و بدون زاد و توشه انجام شود[۲۴] و «حج مستقر» يعني حجي که وجوب آن بر مکلف استقرار يافته است.[۲۵]

پیشینه

قرآن، از کعبه به عنوان «خانه کهن»[یادداشت ۴][۲۶] و «نخستين خانه‌اي که براي انسان‌ها قرار داده شده»،[یادداشت ۵] ياد کرده[۲۷] و همه امت‌ها را داراي مناسک و عباداتي شمرده است؛[۲۸][۲۹] از این رو، بر پایه قرآن پیشینه کعبه و مناسک حج و رواج آن، به پيش از اسلام بازمی‌گردد.

درباره زمان ساخت و نخستین کسی که کعبه را ساخته، روايات گوناگونی وجود دارد. برخي از روايات، بنيانگذاران کعبه و نخستین حج‌گزاران را «فرشتگان» معرفی کرده‌اند.[۳۰] برخي روايات، جبرئيل را نخستین کسي از اهل آسمان دانسته‌اند، که حج گزارده است.[۳۱] رواياتي ديگر، زمان حج فرشتگان را دو يا سه هزار سال پيش از آفریدن حضرت آدم(ع) معرفی کرده‌اند.[۳۲] بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، پس از فرود حضرت آدم(ع) به روي زمين، جبرئيل کعبه را که از بين رفته بود بر پايه‌هاي پیشین آن بنا کرد و همراه با فرشتگان بر گرد آن طواف کرد و حضرت آدم(ع) و حوا نيز چنين کردند.[۳۳] در مقابل، احاديث ديگری حضرت آدم(ع) را بنيانگذار کعبه و نخستين حج‌گزار خوانده‌اند.[۳۴] به گمان برخی، مراد این احادیث، نخستین بنيانگذار و حج‌گزار از میان آدميان است.[۳۵] رواياتي نیز، به صراحت از بازسازي[یادداشت ۶] کعبه به دست حضرت آدم(ع) سخن گفته‌اند.[۳۶]

پس از حضرت آدم(ع)، شيث فرزند و وصي وی، کعبه را بازسازي کرد و حج به جا آورد.[۳۷]

در برخي روايات، از حج گزاردن حضرت نوح(ع) ياد شده است.[۳۸] در طوفان نوح، ساختمان کعبه از میان رفت، تا آن‌که در دوره حضرت ابراهيم(ع)، خدا جايگاه کعبه را به وی نشان داد.[یادداشت ۷][۳۹] حضرت ابراهيم(ع) با کمک فرزندش اسماعيل(ع)، کعبه را تجديد بنا کرد؛[یادداشت ۸][۴۰] سپس حضرت ابراهيم(ع) مأمور شد تا مردم را براي به جا آوردن مناسک حج به مکه فرا خواند.[یادداشت ۹][۴۱] وی اين مأموريت را انجام داد و مردم براي اداي حج عازم مکه شدند.[۴۲] حضرت ابراهيم(ع) همراه با حضرت اسماعيل(ع) و شماري از یکتاپرستان، مناسک حج را به جا آوردند.[۴۳]

در دوره‌های بعد، پيروان شريعت حضرت ابراهيم(ع)، که خاندان و فرزندان وی بودند، حج را به جا مي‌آوردند.[۴۴] ديگر پيامبران نیز، مانند حضرت موسي(ع)،[۴۵] حضرت عيسي(ع)،[۴۶] حضرت سليمان(ع)[یادداشت ۱۰][۴۷] و حضرت داود(ع)[۴۸] مناسک حج را به جا آوردند.

اداي مناسک حج در ميان بندگان صالح و دیگر پيروان شرايع رواج داشته است؛ برای نمونه، در برخي روايات از حجِ هرساله حضرت خضر[۴۹] و نیز حج ذوالقرنين همراه با ۶۰۰ هزار سوار سخن به ميان آمده است.[۵۰]

مناسک حج و زيارت کعبه در ميان پيروان برخي شرايع متأخّر اهميت خود را از دست داد؛ برای نمونه، پيروان حضرت موسي(ع) مکان‌هايي مانند بيت المقدس، بيت ايل، بيت آوِن، بيت حور، هيکل سليمان و طور سينا را براي حج و ديگر اعمال عبادي خود برگزيدند. اهمال و دوري از حج ابراهيمي، در ميان مسيحيان نيز شيوع يافت.[۵۱]

اعراب در عصر جاهليت، خود را پيرو شريعت حضرت ابراهيم(ع) مي‌شمردند؛[۵۲] از این رو، اصل مناسک حج را حفظ کردند و به شماري از تعاليم آن حضرت ملتزم بودند[۵۳]؛ ولي انحرافاتي در آن پديد آوردند و بسياري از احکام و آداب حج را دگرگون کردند؛[۵۴] برای نمونه، با بدن برهنه طواف می‌کردند[۵۵] و در مسجدالحرام کف می‌زدند و هلهله می‌کردند.[یادداشت ۱۱][۵۶][۵۷]

در اسلام

زمان تشریع

در آيات متعدد قرآن، مانند ﴿وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبيلا﴾[یادداشت ۱۲][۵۸] حضرت محمد(ص) و مسلماناني که توان انجام دادن اين عبادت را دارند، به اداي آن امر شدند؛ ولی درباره اين که تشريع حج در چه سالي بوده، اختلاف است. برخي، تشريع حج را پيش از هجرت دانسته‌اند.[۵۹] برخی از مستندات آنها، رواياتی است که از حج گزاردن حضرت محمد(ص) پیش از هجرت سخن گفته‌اند.[۶۰]

در مقابل، بسياري از عالمان شيعه و اهل سنت تشريع حج را پس از هجرت دانسته‌اند، هر چند درباره سال آن، اختلاف دارند. به باور برخی، حج در سال سوم قمری با نزول آيه ﴿وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبيلا﴾[یادداشت ۱۳][۵۸] تشريع شد؛ ولي حضرت محمد(ص) انجام آن را تا سال دهم قمری به تأخير‌ انداخت.[۶۱] باور ديگر آن است که حج در سال پنجم[۶۲] يا ششم قمری[۶۳] با نزول آیه ﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾[یادداشت ۱۴][۵۸]تشريع شد. برخي نيز تشريع حج را در سال نهم يا دهم قمری دانسته‌اند.[۶۴] درباره هر يک از سال‌هاي ديگر از سال نخست تا دهم هجرت نيز دیدگاه‌هایی گفته شده است.[۶۵]

نخستین حج مسلمانان از مدینه

در سال ششم قمری، حضرت محمد(ص) براي نخستين بار همراه با ۱,۴۰۰ نفر از مسلمانان براي اداي مناسک حج عازم مکه شد؛ ولي مشرکان با مسدود کردن راه در حديبيه مانع رسيدن مسلمانان به مکه شدند. از اين رو، آن حضرت و همراهان با ذبح قرباني از احرام خارج شدند و در سال بعد بر طبق عهدنامة حديبيه تنها قضاي عمره را به جا آوردند که به «عمرة القضاء» معروف شد.[۶۶] بر پایه روايات، شأن نزولِ آیه ﴿لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصِّرينَ لا تَخافُونَ﴾[یادداشت ۱۵][۶۷]، همين رویداد است.[۶۸]

منع مشرکان از حج

با نزول آيات نخست سورة برائت در سال نهم قمری، حضرت محمد(ص) مأمور شد اين آيات را در موسم حج به مشرکان ابلاغ کند.[۶۹] او در آغاز، ابوبکر را به همراه عمر بن خطاب و گروهي از مسلمانان به مکه فرستاد تا اين مأموريت را انجام دهند؛ ولي پیش از رسيدن ابوبکر به مکه، حضرت محمد(ص) به دستور خداوند امام علي(ع) را مأمور ابلاغ اين آيات به مکيان کرد؛[۷۰] از اين رو، امام علي(ع) اين آيات را در روز دهم ذي حجه براي مکيان تلاوت کرد که مضمون آنها، منع مشرکان از انجام دادن حج و نيز منع از طواف با بدن برهنه بود.[۷۱] در همین سال، آیه ﴿ إِنَّمَا ٱلۡمُشۡرِكُونَ نَجَسٞ فَلَا يَقۡرَبُواْ ٱلۡمَسۡجِدَ ٱلۡحَرَامَ بَعۡدَ عَامِهِمۡ هذَا﴾[یادداشت ۱۶][۶۷] نازل شد و مشرکان را از ورود به مسجدالحرام منع کرد.[۷۲]

حجة الوداع

نوشتار اصلی: حجة الوداع

در سال دهم قمری، آیه ﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٖ يَأۡتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٖ﴾[یادداشت ۱۷][۶۷] نازل شد که مفاد آن دستور به حضرت محمد(ص) براي فراخواني مسلمانان به اداي مناسک حج بود.[۷۳] وی در پي نزول اين آيه، با فرستان مأموراني به همه سرزمين‌هاي اسلامي ‌به مسلمانان اعلام کرد که هر کس قصد اداي حج و فراگيري مناسک آن را دارد، در مدينه با او همراه شود.[۷۴] طبق نقل برخي منابع، بيش از ۱۰۰ هزار مسلمان وی را همراهي کردند.[۷۵] این سفر، آخرين حج آن حضرت بود و به حجة الوداع مشهور شد.[۷۶]

اهميت و جايگاه

حج در همه شرایع الهي دارای اهميت و جايگاه والايي است؛ برای نمونه، حضرت ابراهيم(ع) و حضرت اسماعيل(ع) از سوي خداوند مکلّف شدند کعبه را براي حج‌گزاران آماده کنند.[یادداشت ۱۸][۷۷]

در قرآن و روايات، کساني که به قصد اداي حج عازم اين سرزمين مي‌شوند، «کاروان خدا»[۷۸] و «ميهمان ويژه خداوند»[۷۹] خوانده شده[۸۰] و مسلمانان از تعرض به آنان و حتي حيواناتي که براي حج نشانه‌گذاري گرديده، منع شده‌اند.[یادداشت ۱۹][۸۱] در رواياتي ديگر، دهه ذي حجه که زمان انجام حج است، از پاک‌ترين زمان‌ها و اعمال آن داراي بر‌ترين پاداش[۸۲] و از محبوب‌ترين اعمال صالح نزد خداوند[۸۳] به شمار رفته است.

حج از عباداتي به شمار رفته که اصول دين را درونِ خود دارد؛ برای نمونه، اصل توحيد در بسياري از اعمال حج، مانند ذکر تلبيه[یادداشت ۲۰][۸۴] تبلور يافته است. بر پایه برخي روايات، مراد از اتمام حج و عمره در آیه ﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِ﴾[یادداشت ۲۱][۸۵] ديدار با حضرت محمد(ص) و امامان(ع) پس از اداي مناسک حج است و این نشانه اهميت توجه حج‌گزار به نبوت و امامت به شمار می‌رود.[۸۶] حاجيان با جدا شدن از مظاهر دنيوي و پوشيدن لباس احرام در حج به ياد مرگ، آخرت و معاد مي‌افتند.[۸۷]

بسياري از فروع دين نيز در حج گنجانده شده است؛ مانند نماز طواف که حج‌گزاران به آن مکلف‌اند[۸۸] و روزه که به عنوان کفاره برخي اعمال در حج مقرّر شده است.[یادداشت ۲۲][۸۵] در برخي روايات نیز، حج نوعي جهاد در راه خدا[۸۹] و جهاد مقبول[۹۰] خوانده شده است. به علاوه، ديگر فروع دين مانندتولّي يعني دوستي با دوستان خداوند را از

برخي آيات مرتبط با حج[یادداشت ۲۳] که در روايات به دوستي اهل بيت(ع) تفسير شده است[۹۱] و نيز تبرّي يعني دشمني با دشمنان خدا را از آيات سورة برائت مي‌توان استفاده کرد. اعمال نيک ديگري هم در قالب مناسک حج ديده مي‌شود، مانند قرباني کردن در راه خدا «» (بقره/2، 196) اطعام به فقيران «» (حجّ/22، 28) هجرت در راه خدا «» (حجّ/22، 27) توبه و استغفار «» (بقره/2، 199) و کارهاي خير ديگر: «فَمَنْ حَجَّ الْبَيتَ… مَنْ تَطَوَّعَ خَيراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکرٌ عَليمٌ» (بقره/2، 158). بر اين اساس، در احاديث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است.[۹۲] همچنين بر پايه برخي روايات، حج از بسياري از کارهاي خير و عبادات ديگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهي غير معصوم،[۹۳] آزاد سازي برده در راه خدا،[۹۴] انفاق در راه خدا[۹۵] و حتي نماز و روزة مستحب[۹۶] برتر است. در حديثي سبب برتري حج را بر نماز آن دانسته‌اند‌ که در حج نماز وجود دارد؛ ولي در نماز حج نيست.[۹۷] بنابر حديثي ديگر، سبب برتري حج بر نماز و روزه، دوري حج‌گزار از خانوادة خويش براي مدتي طولاني، تحمل رنج و مشقت بدني و انفاق اموال در راه آن است.[۹۸]

از ديگر ادلة اهميت حج آن است که امامان معصوم(ع) در دعاهاي خود در اوقات خاص از جمله ماه رمضان، شبهاي قدر[۹۹] و پس از هر نماز، همواره توفيق اداي حج را از خداوند در‌خواست مي‌کردند[۱۰۰] و مؤمنان را به تکرار حج تا 50 حج و حتي بيشتر از آن[۱۰۱] بلکه تکرار آن در هر سال[۱۰۲] ترغيب مي‌کردند، حتي اگر همراه با صرفه‌جويي در مخارج زندگي و اکتفا کردن به معيشت کم و حتي قرض کردن مخارج آن باشد.[۱۰۳] البته قرض گرفتن براي سفر حج مشروط بدان شده که قرض کننده بتواند آن را بپردازد.[۱۰۴] افزون بر اين، در سيرة معصومان(ع) سفر مکرّر حج ديده مي‌شود، چنان‌که نقل شده که حضرت آدم 700 بار،[۱۰۵] و پيامبر اکرم(ص) 10 يا 20 بار،[۱۰۶] امام حسن مجتبي(ع) 15 يا 25 بار[۱۰۷] و امام سجاد(ع) 20 يا 22 يا 25 بار[۱۰۸] حج گزاردند و حضرت خضر[۱۰۹] و امام عصر(ع)[۱۱۰] هر سال در حج حضور دارند.

اهميت حج در شريعت اسلامي چنان است که حاکمان اسلامي ‌مأمور شده‌اند که در صورت ترک حج از سوي مسلمانان، آنان را به اجبار راهي حج کنند[۱۱۱] و در صورت نبودن هزينة سفر، آن را از بيت المال تأمين کنند.[۱۱۲] ترک کردن حج و نيز به تأخير‌انداختن آن تا زمان مرگ در احاديث بسيار مذمّت شده و آن را به مثابة کفر و مردن بر دين يهود و نصارا شمرده،[۱۱۳] و موجب هلاکت،[۱۱۴] محروم شدن از شفاعت پيامبر(ص)،[۱۱۵] پشيماني[۱۱۶] و نابينايي در قيامت[۱۱۷] دانسته‌اند.

اهداف و آثار

مناسک حج از يک سو داراي اغراض و حکمتهاي مهمّي است و از سوي ديگر، برکات و فوائد بسيار هم در دنيا و هم آخرت براي شخص حج‌گزار و ديگران در پي دارد. در قرآن، غرض از تکليف به حج، وجود منافع براي انسانها ذکر شده است: «وَ أَذِّن في النَّاسِ بِالحَْجّ… لِّّيشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ» (حجّ/22، 27-28). احاديث مراد از منافع را هم برکات دنيوي و هم منافع اخروي دانسته[۱۱۸] و احاديثي ديگر حج را موجب خير دنيا و آخرت شمرده‌اند.[۱۱۹] برخي از مهم ترين اهداف و اغراض حج، که در عين حال از آثار آن هم به شمار مي‌روند، عبارت‌اند از:

توبه و آمرزش

بنابر روايتي از امام صادق(ع) سبب اصلي بناي کعبه، توبة فرزندان آدم و پاکي آنان از گناه است؛ همچنان که خداوند بيت المعمور را براي توبة فرشتگان آفريد.[۱۲۰] امام رضا(ع) هم علت تشريع حج را کوچ کردن به سوي خداوند و توبه از گناهان گذشته وآغاز کردن حياتي نوين دانسته است.[۱۲۱] بر پایه روايتي، يکي از مصاديق «منافع» در آیه 28 حجّ/22 مغفرت و بخشايش الهي است.[۱۲۲]

تهذيب نفس و تقوا

يکي ديگر از اهداف و آثار حج خودسازي و زدودن رذايل اخلاقي از نفس و تقرّب به خداوند است که در روايتي از امام رضا(ع) بدان تصريح شده است.[۱۲۳] در حديثي از امام علي(ع) يکي از اغراض عبادت حج، بيرون راندن تکبر از قلوب و جايگزيني خشوع و فروتني به جاي آن ذکر شده است.[۱۲۴] بنابر روايات، حکمتهاي تشريع هر يک از مناسک حج نيز خودسازي است؛ چنانکه بر پایه روايتي از امام صادق(ع) حکمت ذبح قرباني ذبح هواهاي نفساني و طمع، رمي‌جمرات به مثابة دور کردن شهوات و اعمال ناپسند و حلق به منزلة برکندن عيوب ظاهري و باطني انسان است.[۱۲۵] ديگر هدف مهم تشريع حج که در قرآن بدان تصريح شده، ايجاد ملکه تقوا در انسان است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ… َ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوي‏ وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْباب» (بقره/2، 197). افزون بر اين، در آيات 189، 196 بقره/2 و 96 مائده/5 نيز اين نکته مطرح شده است. در احاديث هم ضرورت رعايت تقوا از سوي حج‌گزاران از هنگام احرام تا پايان مناسک تأکيد گرديده است.[۱۲۶]

برپاداشتن دين و تقويت ايمان

از ديگر اهداف حج بر پایه متون ديني، اقامة دين خداوند و تقويت آن است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ» (مائده/5، 97). در احاديث، تعبير «قياما للناس» در آيه، به اقامة دين و معاش مردم تفسير شده است.[۱۲۷] بر پایه روايتي ديگر، قيام دين منوط به قائم بودن کعبه است.[۱۲۸] همچنين در رواياتي ديگر، حج پرچم اسلام[۱۲۹] و موجب رفعت دين،[۱۳۰] تقويت دين[۱۳۱] و اصلاح ايمان مردم[۱۳۲] به شمار رفته است.

پيوند معنوي با رهبري الهي (تولّي)

از ديگر اهداف مهم حج، تقويت دوستي و پيوند با رهبران الهي يعني پيامبران و امامان عليهم‌السلام است. در آیه 27 حج/22 حضرت ابراهيم(ع) مأمور شده‌ که انسان‌ها را به حج فراخواند تا مردم به سوي آن حضرت بيايند: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوک…». همچنين آن حضرت، به تصريح آیه 37 سورة ابراهيم/14 درخواست کرده که خداوند دل‌هاي حج‌گزاران را به جانب ذريه و فرزندانش در مکه متمايل کند: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيهِمْ». برخي روايات مراد از «ذرية ابراهيم» را اهل بيت عليهم‌السلام دانسته‌اند.[۱۳۳] بر پایه روايتي ديگر، کامل کردن حج که در آیه 196 بقره/ 2 مؤمنان بدان مأمور شده‌اند، ديدار با پيامبر(ص)[۱۳۴] و امامان معصوم عليهم‌السلام[۱۳۵] است. اين امر در احاديثي ديگر نيز مورد تأکيد قرار گرفته است.[۱۳۶] همچنين در روايات، مراد از «قضاء تَفَث» (برطرف کردن آلودگي) در آیه 29 حج/22، ديدار با امام معصوم(ع) ذکر شده است،[۱۳۷] از آن رو که امام معصوم انسان را از آفاتي چون جهل و گمراهي و اخلاق ناپسند دور مي‌سازد.[۱۳۸] افزون بر اين، امام روح حقيقي کعبه و روح همة مناسک حج و محور اصلي آن است که اهداف و اغراض مهم اين عبادت را محقق مي‌کند.[۱۳۹] معرفي امام حسن مجتبي(ع)[۱۴۰] و امام سجاد(ع)[۱۴۱] به فرزند مکه و منا و مشعر و عرفات، اشاره اي است به همين مسئله.

دوري از شيطان و دشمنان خدا (تبرّي)

از ديگر اهداف حج را بايد دوري از شياطين جن و انس دانست که مهم‌ترين نماد آن در حج، رمي‌جمرات است که حاجيان بدان مکلف‌اند.[۱۴۲] برخي احاديث يکي از مصاديق «قضاء تفث» را در آیه 29 حج/22 رمي‌جمرات دانسته‌اند.[۱۴۳] موضوع مهم ديگر، دوري از شياطين انساني است که با برائت از مشرکان محقق مي‌شود و پيامبر اکرم(ص) در آيات نخست سورة توبه مأمور به اجراي آن در حج شد. بر اين اساس، در آياتي از قرآن حضرت ابراهيم(ع) و پيامبر گرامي اسلام(ص) مهمترين الگوهاي مسلمانان در همة امور از جمله در عرصة تبري جستن از دشمنان خدا معرفي شده‌اند (ممتحنه/60، 4؛ احزاب/33، 21).

پيشگيري از هلاکت انسان

از ديگر اهداف و آثار حج، بقاي حيات انسان‌ها و جلوگيري از هلاکت آنهاست. در آیه 97 مائده/5 تصريح شده که خداوند کعبه را سبب پابرجا بودن انسان‌ها قرار داده است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ». برخي مفسران مراد از آن را حفظ و در امان بودن انسانها از خطرات دانسته[۱۴۴] و گفته‌اند که مردم با ترک کردن حج هلاک خواهند شد.[۱۴۵] اين نکته در احاديث اهل بيت(ع) نيز مطرح گرديده است.[۱۴۶] در روايتي امام صادق(ع) حج‌گزاران را موجب بقاي حيات کساني شمرده که حج را ترک مي‌کنند و در اين مورد به آیه 251 بقره/2 استشهاد فرموده‌اندکه در آن از دفع شدن برخي از مردم توسّط برخي ديگر از سوي خداوند سخن به ميان آمده است:[۱۴۷] «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْض». افزون بر اين، در احاديثي ديگر، نيت تجديد حج موجب افزوده شدن عمر و اداي مکرّر حج مانع مرگ ناگهاني دانسته شده است.[۱۴۸]

تفقه و نشر احاديث

امام رضا(ع) يکي از اهداف حج را تفقه در دين و نقل روايت سخنان امامان(ع) و نشر آنها در سرزمين‌هاي اسلامي ‌و غير اسلامي ‌دانسته و به آیه 122 توبه/9 استشهاد کرده‌اند که از لزوم هجرت براي تفقه در دين و انذار مردم پس از آن سخن به ميان آورده است.[۱۴۹] در حديثي ديگر، آشنايي با آثار و اخبار پيامبر اکرم(ص) از جمله اهداف حج به شمار رفته است.[۱۵۰]

آزمايش بندگان

از جمله اهداف تشريع حج آزمون حج‌گزاران است. درحديثي از اميرمؤمنان(ع) مناسک حج آزمايشي دشوار به شمار رفته که با قرار داشتن کعبه در سرزميني سخت و ابتلاي حج‌گزاران به دشواريهاي متعدد تحقّق مي‌يابد.[۱۵۱] امام صادق(ع) غرض از آزمايش حج‌گزاران را آشکار شدن ميزان اطاعت آنان از خداوند شمرده است.[۱۵۲]

منافع دنيوي

از ديگر اهداف حج، بهره‌مندي حج‌گزاران و افراد ديگر از منافع دنيوي و مادّي است که در آیه 28 حج/22 بدان تصريح شده است: ‏ِ «... لِّيشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ». بر پایه احاديث، تعبير منافع در آيه مذکور افزون بر منافع اخروي، شامل بهره‌هاي مادي هم مي‌شود،[۱۵۳] مانند منافع کرايه دهندگان مرکب‌ها[۱۵۴] و سوداگران کالاها چه از ميان حج‌گزاران و چه ساير اشخاص و مجاوران کعبه.[۱۵۵] از جمله منافع مادي سفر حج، قرباني است که نصيب حج‌گزاران و فقيران مي‌شود (حج/22، 28، 36). بنا بر رواياتي ديگر، حج موجب غناي مادي حج‌گزاران[۱۵۶] و برآورده شدن نياز خانواده آنان،[۱۵۷] ازميان رفتن فقر،[۱۵۸] ورشکستگي[۱۵۹] و نيز موجب سلامتي بدن[۱۶۰] مي‌گردد.

پاداش اخروي

از ديگر آثار مهم حج، پاداش بزرگ اخروي است. بنابر روايتي، امام صادق(ع) از جمله مصاديق منافع را در آيه 28 حج/22 منافع اخروي دانسته است.[۱۶۱] امام علي(ع) نيز سبب قرار دادن کعبه را در سرزميني سخت و خشک، گشودن ابواب فضل و عفو الهي بر حج‌گزاران دانست.[۱۶۲] در احاديثي ديگر به ميزان پاداش اخروي حج گزار، از جمله هر گامي که او در سفر حج بر مي دارد، اشاره شده است.[۱۶۳]

اقسام و اعمال

مهمترين تقسيم بندي حج در فقه اسلامي، تقسيم آن به سه قسم تمتّع*، قران*، و افراد* است. حج تمتّع از دو بخش عمره و حج تشکيل شده که ابتدا عمره تمتّع و پس از خروج از احرام و احرام مجدّد، مناسک حج تمتّع به جا آورده مي‌شود.[۱۶۴] به نظر فقيهان امامي[۱۶۵] و حنفي[۱۶۶] به استناد روايات[۱۶۷] و آيه 196 بقره/2 حج تمتّع وظيفه آفاقيان (غير اهالي مکه و اطراف آن) است. در مقابل، فقيهان مالکي،[۱۶۸] شافعي[۱۶۹] و حنبلي[۱۷۰] اين نوع حج را براي اهل مکه جايز شمرده‌اند. (حج تمتّع) به نظر فقيهان امامي، حج قران، حجي است که حج‌گزار تنها اعمال حج را در زمان خود و عمره را پس از حج در طول سال به جا مي‌آورد و در طول مناسک حج، قرباني به همراه دارد.[۱۷۱] ولي به نظر فقهاي اهل سنت، حج قران آن است که حج‌گزار حج را با عمره جمع کرده و هر دو را با يک احرام انجام دهد و يا آن‌که پيش از اتمام اعمال عمره و خروج از احرام براي حج محرم شود.[۱۷۲] به نظر فقيهان امامي ‌اين حج وظيفه ساکنان و مجاوران مکه است.[۱۷۳] ولي بيشتر فقيهان اهل سنت اداي اين حج را براي همه حج‌گزاران صحيح دانسته‌اند[۱۷۴] هرچند حنفيان بر آنند که حج قران براي اهل مکه جايز نيست (حج قران). حج افراد آن است که حج‌گزار تنها اعمال حج را انجام‌دهد و عمره را پس از آن در ماه‌هاي حج يا غير آن به جا ‌آورد،[۱۷۵] مشروط بر آن که او استطاعت عمره را نيز داشته باشد.[۱۷۶] فقهاي اهل سنت حج افراد را اين دانسته‌اند که حج‌گزار قبل از ماه‌هاي حج، عمره را انجام دهد و سپس حج را به جا ‌آورد،[۱۷۷] يا آن که حج وعمره را جداگانه به جا آورد يا نخست حج را در زمان خود و سپس عمره را در غير ماه‌هاي حج انجام دهد.[۱۷۸] فقيهان امامي[۱۷۹] و حنفي[۱۸۰] به استناد آيه 196 بقره/2 و روايات اين نوع حج را نيز وظيفه اهل مکه و مجاوران آن دانسته‌اند ولي ديگر فقيهان اهل سنت، اداي حج افراد را براي همه حج‌گزاران جايز مي‌دانند. (حج افراد)

در حج تمتّع، حج‌گزار نخست اعمال عمره تمتّع را به جا مي‌آورد که عبارت است از احرام*، طواف* عمره تمتّع، نماز طواف، سعي* بين صفا و مروه و تقصير[۱۸۱] (حلق و تقصير*) و سپس اعمال حج را بجا مي آورد که اين اعمال از نظر عموم فقيهان – بجز در مواردي مانند قرباني، طواف قدوم و طواف نساء-[۱۸۲] در هر سه نوع از حج بدين قرار است: 1) احرام * 2) تلبيه * 3) وقوف در عرفات * 4) وقوف در مشعر * 5) اعمال سرزمين منا شامل: رمي جمره * و حلق يا تقصير و بيتوته در منا * 6) طواف زيارت* و نماز آن 7) سعي ميان صفا و مروه * 8) طواف نساء* و نماز آن.[۱۸۳] (حج افراد *)

در منابع فقهي اين بحث مطرح شده که از ميان سه نوع حج در مواردي که امکان گزينش يکي از آنان وجود دارد (از جمله در حج مستحب) کدام يک برتر است. فقهاي امامي[۱۸۴] و حنبلي[۱۸۵] حج تمتّع را افضل از دو نوع ديگر دانسته‌اند. بدين استناد که در قرآن تنها اين نوع حج ذکر شده است. (آيه 196 بقره/2) و از دو نوع حج ديگر ذکري به ميان نيامده است.[۱۸۶] افزون بر اين، در رواياتي از پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) به برتري حج تمتّع بر دو نوع ديگر حج تصريح شده است.[۱۸۷] همچنين در حج تمتّع، هم عمره و هم حج به جا آورده مي‌شود و حج همراه با عمره از حج بدون عمره برتر است و به علاوه، در اين حج، هر دو عمل در بهترين زمان يعني ماه‌هاي حج انجام مي‌شود در حالي که در دو نوع حج ديگر چنين نيست.[۱۸۸]

در مقابل، حنفيان[۱۸۹] و برخي از فقهاي شافعي،[۱۹۰] حج قران را برتر دانسته‌اند زيرا به نظر آنها، حج پيامبر اسلام(ص) حج قران بوده است. به علاوه، در حديثي از پيامبر(ص) از مامور شدن آن حضرت از سوي جبرئيل به حج قران ياد شده است و در حديثي ديگر از آن حضرت مسلمانان مأمور شده‌اند که حج وعمره را پشت سر هم بجا آورند زيرا اين کار سبب طولاني شدن عمر مي‌گردد[۱۹۱] دليل ديگر آن که در حج قران (مطابق رأي اهل سنت) حج‌گزار ميان دوعبادت جمع مي‌کند و انجام دادن دو عبادت بهتر از يک عبادت استك[۱۹۲] افزون بر اين در حج قران، حج‌گزار از منزل خود محرم مي‌شود و مدت زمان احرام وي بيشتر است[۱۹۳] اتمام حج که در قرآن بدان فرمان داده شده (بقره/2، 196) مقتضي آن است که شخص از منزل خود محرم شود.[۱۹۴]

به نظر مشهور فقيهان شافعي[۱۹۵] و مالکي[۱۹۶] حج افراد برترين نوع حج است زيرا در روايتي از جابر انجام دادن حج بدون عمره توسط پيامبر(ص) گزارش شده است.[۱۹۷] و نيز از آن روکه حج‌گزار در حج افراد تا پايان اعمال حج در احرام باقي مي ماند و اجازه خروج از آن را ندارد و هر يک از مناسک حج و عمره را به گونه مستقل و جداگانه انجام مي‌دهد. افزون بر اين، حج افراد به اتفاق همه مسلمانان مشروع است، در حالي که حج تمتّع را عمر بن خطّاب و حج قران را عثمان بن عفان ممنوع کرده است.[۱۹۸] علاوه بر اين به نظر اين دسته از فقها حج‌گزار در حج افراد نيازي به قرباني کردن ندارد ولي در قران و تمتّع، اگر آفاقي آن‌ها را انجام دهد، قرباني لازم است. همچنين حج خلفاي سه‌گانه نخستين از نوع افراد بوده است.[۱۹۹]

پانویس

  1. ↑ . معجم مقاييس اللغه، ج2، ص29، «حجج»؛ لسان العرب، ج2، ص226، «حجج».
  2. ↑ . العين، ج3، ص9 «حجج»؛ تاج العروس، ج3، ص314، «حجج».
  3. ↑ . لسان العرب، ج2، ص226-227؛ تاج العروس، ج3، ص314، «حجج».
  4. ↑ . التحقيق، ج2، ص169، «حجج».
  5. ↑ . معجم فروق اللغويه، ص176، «حجج».
  6. ↑ . کشف اللثام، ج5، ص75؛ اعانة الطالبين، ج2، ص311.
  7. ↑ . جواهر الکلام، ج17، ص219- 220؛ الدر المختار، ج2، ص499.
  8. ↑ . جواهر الکلام، ج17، ص220؛ اعانة الطالبين، ج2، ص317.
  9. ↑ العين، ج3، ص9؛ لسان العرب، ج2، ص226.
  10. ↑ لغت‌نامه دهخدا، ذیل «حاجی».
  11. ↑ لغت‌نامه دهخدا، ذیل «حج‌گزار».
  12. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص442؛ کشف الغطا، ج4، ص465؛ حاشية رد المحتار، ج2، ص684.
  13. ↑ . حاشيه رد المحتار، ج2، ص684؛ فتح الباري، ج8، ص242.
  14. ↑ . جواهر الکلام، ج17، ص223.
  15. ↑ . هدي المتقين، ص153.
  16. ↑ . منتهي المطلب، ج10، ص111.
  17. ↑ . الخلاف، ج2، ص248- 249؛ فقه الحج، ج1، ص283.
  18. ↑ . فقه الصادق، ج9، ص252؛ براهين الحج، ج1، ص319.
  19. ↑ . موسوعه الامام الخويي، ج3، ص200.
  20. ↑ . المقنعه، ص394- 396.
  21. ↑ . مسالک الافهام الي تنقيح الشرائع، ج2، ص286؛ جامع المقاصد، ج3، ص227.
  22. ↑ . السرائر، ج1، ص630.
  23. ↑ . مستمسک العروه، ج10، ص138- 139.
  24. ↑ . الروضة البهيه، ج2، ص170.
  25. ↑ . مستند الشيعه، ج13، ص138- 139؛ العروة الوثقي ج4، ص453.
  26. ↑ سوره حج (۲۲)، آیه ۳۳.
  27. ↑ سوره آل عمران(3)، آية 96.
  28. ↑ سوره حج(22)، آيه 34.
  29. ↑ . مجمع البيان، ج7، ص168؛ تفسير قرطبي، ج12، ص58.
  30. ↑ . مستدرک الوسائل، ج9، ص328؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص9.
  31. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص595؛ وسائل الشيعه، ج11، ص129.
  32. ↑ . الکافي، ج4، ص194؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص230؛ علل الشرائع، ج2، ص407.
  33. ↑ . الکافي، ج4، ص197؛ علل الشرائع، ج2، ص421- 422.
  34. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص229- 230؛ وسائل الشيعه، ج13، ص208.
  35. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۱۹.
  36. ↑ . الکافي، ج4، ص188- 189؛ وسائل الشيعه، ج13، ص294.
  37. ↑ . بحار الانوار، ج11، ص261؛ عمدة القاري، ج15، ص217؛ تاريخ الطبري، ج1، ص110.
  38. ↑ . مستدرک الوسائل، ج8، ص9؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص17.
  39. ↑ سوره حج(22)، آیه 26 .
  40. ↑ سوره بقره(2)، آیه 127.
  41. ↑ سوره حجّ(22)، آیه 27.
  42. ↑ . الکافي، ج4، ص335؛ مجمع البيان، ج7، ص145؛ وسائل الشيعه، ج11، ص238.
  43. ↑ . تاريخ الطبري، ج1، ص183؛ الکامل، ج1، ص107.
  44. ↑ . الکافي، ج4، ص205؛ وسائل الشيعه، ج11، ص8.
  45. ↑ . الکافي، ج4، ص213-214؛ وسائل الشيعه، ج12، ص386.
  46. ↑ . صحيح مسلم، ج4، ص60؛ الکافي، ج4، ص213.
  47. ↑ . الکافي، ج4، ص213؛ من لايحضره الفقيه، ج4، ص235.
  48. ↑ . مستدرک الوسائل، ج10، ص43؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص200.
  49. ↑ . مستدرک الوسائل، ج10ع ص43؛ جامع الاحاديث الشيعه، ج10، ص200.
  50. ↑ . مستدرک الوسائل، ج5، ص398؛ بحار الانوار، ج12، ص195.
  51. ↑ . حج عبر الحضارات والامم، ص91-96، 120-132.
  52. ↑ . الميزان، ج3، ص277، 351.
  53. ↑ . الميزان، ج7، ص191؛ بحار الانوار، ج96، ص90.
  54. ↑ . احکام القرآن، ج3، ص302؛ التفسير الکبير، ج5، ص193.
  55. ↑ . مجمع البيان، ج4، ص239؛ تفسير ابن کثير، ج2، ص217.
  56. ↑ سوره انفال(8)، آيه 35.
  57. ↑ . مجمع البيان، ج4، ص462؛ جامع البيان، ج9، ص316.
  58. ↑ ۵۸٫۰ ۵۸٫۱ ۵۸٫۲ سوره بقره(2)، آيه 196؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.
  59. ↑ . تلخيص الحبير، ج7، ص3؛ السيرة الحلبيه، ج3، ص308؛ روح المعاني، ج28، ص100.
  60. ↑ الصحيح من سيرة النبي، ج14، ص31؛ فتح الباري، ج8، ص80؛ . سبل الهدي، ج8، ص444؛ اعيان الشيعه، ج1، ص288؛ . سنن ابن ماجه، ج2، ص1027؛ سنن الترمذي، ج2، ص155؛ . الکافي، ج4، ص244؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص443.
  61. ↑ . تفسير قرطبي، ج4، ص144.
  62. ↑ . تذکرة الفقها، ج7، ص18؛ عمدة القاري، ج9، ص122.
  63. ↑ . المجموع، ج7، ص104؛ اضواء البيان، ج4، ص339؛ التفسير الوسيط، ج1، ص98.
  64. ↑ . احکام القرآن، ج3، ص302؛ کشاف القناع، ج2، ص437.
  65. ↑ . روح المعاني، ج28، ص100.
  66. ↑ . مجمع البيان، ج2، ص28؛ تاريخ يعقوبي، ج2؛ ص55.
  67. ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ ۶۷٫۲ سوره حج(۲۲)، آيه 27؛ ترجمه قرآن (فولادوند)، ص۳۳۵.
  68. ↑ . جامع البيان، ج26، ص140؛ التبيان، ج9، ص335.
  69. ↑ . ؟
  70. ↑ . سنن الکبري، ج5، ص129- 130؛ المستدرک، ج3، ص51.
  71. ↑ . صحيح البخاري، ج1، ص97؛ سنن الترمذي، ج2، ص179.
  72. ↑ . جامع البيان، ج10، ص136؛ مجمع البيان، ج5، ص38.
  73. ↑ . الکافي، ج4، ص245؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص454.
  74. ↑ . مستدرک الوسائل، ج8، ص84؛ بحار الانوار، ج21، ص383-384.
  75. ↑ . المجموع، ج7، ص104.
  76. ↑ . نيل الاوطار، ج5، ص145؛ عمدة القاري، ج18، ص36.
  77. ↑ سوره بقره(۲)، آیه۱۲۵؛ ترجمه قرآن (فولادوند)، ص۱۹.
  78. ↑ . الکافي، ج4، ص255؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص24.
  79. ↑ . وسائل الشيعه، ج14، ص586؛ جامع احاديث الشيعه، ج12، ص628.
  80. ↑ . الکافي، ج4، ص256؛ وسائل الشيعه، ج11، ص99.
  81. ↑ مائده(5)، آیه 2؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۰۶.
  82. ↑ . سنن ابن ماجه، ج1، ص550؛ وسائل الشيعه، ج14، ص273.
  83. ↑ . صحيح البخاري، ج1، ص8.
  84. ↑ . صحيح البخاري، ج2، ص147؛ الکافي، ج4، ص250.
  85. ↑ ۸۵٫۰ ۸۵٫۱ سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.
  86. ↑ . الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص578.
  87. ↑ . مستدرک الوسائل، ج10، ص74؛ بحار الانوار، ج96، ص125.
  88. ↑ . الکافي، ج4، ص425؛ صحيح مسلم، ج4، ص40.
  89. ↑ . الکافي، ج4، ص259؛ من لايحضره الفقيه، ج4، ص416.
  90. ↑ . صحيح البخاري، ج2، ص141؛ سنن الکبري، ج9، ص21.
  91. ↑ . نور الثقلين، ج2، ص550؛ بحار الانوار، ج65، ص85-86.
  92. ↑ . صحيح بخاري، ج1، ص8؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص74.
  93. ↑ . الکافي، ج4، ص260؛ وسائل الشيعه، ج11، ص122.
  94. ↑ . تهذيب الاحکام، ج5، ص22؛ وسائل الشيعه، ج11، ص119.
  95. ↑ . تهذيب الاحکام، ج5، ص19؛ وسائل الشيعه، ج11، ص113.
  96. ↑ . الکافي، ج2، ص19؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221.
  97. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص457؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص221- 222.
  98. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص457؛ وسائل الشيعه، ج11، ص112.
  99. ↑ . الکافي، ج4، ص74؛ وسائل الشيعه، ج10، ص325.
  100. ↑ . اقبال الاعمال، ج1، ص79؛ بحار الانوار، ج84، ص318.
  101. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص217؛ وسائل الشيعه، ج11، ص127.
  102. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص518؛ وسائل الشيعه، ج13، ص192.
  103. ↑ . تهذيب الاحکام، ج5، ص441؛ وسائل الشيعه، ج11، ص140.
  104. ↑ . تهذيب الاحکام، ج5، ص442؛ وسائل الشيعه، ج11، ص141.
  105. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص229؛ وسائل الشيعه، ج11، ص128.
  106. ↑ . الکافي، ج4، ص244، 252؛ وسائل الشيعه، ج11، ص124-125.
  107. ↑ . مستدرک الوسائل، ج8، ص29-30؛ المستدرک، ج3، ص169.
  108. ↑ . وسائل الشيعه، ج11، ص125؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص48-49.
  109. ↑ . مستدرک الوسائل، ج10، ص43؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص200.
  110. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص20؛ وسائل الشيعه، ج11، ص135.
  111. ↑ . الکافي، ج4، ص260؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص23.
  112. ↑ . الکافي، ج4، ص272؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص420.
  113. ↑ . وسائل الشيعه، ج11، ص30؛ مستدرک الوسائل، ج8، ص18.
  114. ↑ . الکافي، ج2، ص451؛ وسائل الشيعه، ج1، ص19.
  115. ↑ . الحج و العمره في الکتاب و السنه، ص169؛ تفسير قرطبي، ج4، ص153.
  116. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص220؛ وسائل الشيعه، ج11، ص102.
  117. ↑ . الکافي، ج4، ص269؛ وسائل الشيعه، ج11، ص26.
  118. ↑ . الکافي، ج4، ص422؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص122.
  119. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص219؛ وسائل الشيعه، ج11، ص58.
  120. ↑ . الکافي، ج4، ص188؛ وسائل الشيعه، ج13، ص295.
  121. ↑ . علل الشرائع، ج1، ص273؛ وسائل الشيعه، ج11، ص13.
  122. ↑ . الکافي، ج4، ص264.
  123. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص404؛ بحار الانوار، ج6، ص96.
  124. ↑ . الکافي، ج4، ص201؛ نهج البلاغه، خطبه 192.
  125. ↑ . مصباح الشريعه، ص49؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص173.
  126. ↑ . الکافي، ج4، ص338؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص296.
  127. ↑ . وسائل الشيعه، ج11، ص60؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص69.
  128. ↑ . الکافي، ج4، ص271؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص243.
  129. ↑ . نهج البلاغه، خطبه192؛ وسائل الشيعه، ج11، ص15.
  130. ↑ . علل الشرائع، ج1، ص248؛ وسائل الشيعه، ج1، ص22.
  131. ↑ . بحار الانوار، ج6، ص110 و ج50، ص267؛ وسائل الشيعه، ج11، ص15.
  132. ↑ . وسائل الشيعه، ج11، ص15؛ بحار الانوار، ج59، ص267.
  133. ↑ . الکافي، ج1، ص392؛ بحار الانوار، ج27، ص74.
  134. ↑ . بحار الانوار، ج97، ص139؛ جامع احاديث الشيعه، ج12، ص229.
  135. ↑ . الکافي، ج4، ص549؛ نور الثقلين، ج1، ص183.
  136. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص459؛ بحار الانوار، ج96، ص374.
  137. ↑ . الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص484-486.
  138. ↑ . مرآه العقول، ج4، ص287؛ الامثل، ج10، ص336-337.
  139. ↑ . صهباي حج، ص99-100.
  140. ↑ . الامالي، ص245؛ تحف العقول، ص233.
  141. ↑ . بحار الانوار، ج45، ص138؛ الصحيح من سيرة النبي، ج29، ص54.
  142. ↑ . الروضة البيهه، ج2، ص281-282.
  143. ↑ . مستدرک الوسائل، ج9، ص372؛ بحار الانوار، ج96، ص312.
  144. ↑ . التبيان، ج4، ص31؛ فقه القرآن، ج1، ص86.
  145. ↑ . مجمع البيان، ج3، ص424؛ روح المعاني، ج7، ص35.
  146. ↑ . الکافي، ج4، ص271؛ وسائل الشيعه، ج11، ص21.
  147. ↑ الکافي، ج2، ص451؛ وسائل الشيعه، ج1، ص28.
  148. ↑ . الکافي، ج4، ص261؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص220.
  149. ↑ . علل الشرائع، ج1، ص273؛ وسائل الشيعه، ج11، ص13.
  150. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشيعه، ج11، ص15.
  151. ↑ . نهج البلاغه، خطبه192؛ الکافي، ج4، ص199.
  152. ↑ . الکافي، ج4، ص198؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص250.
  153. ↑ . الکافي، ج4، ص422؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص122.
  154. ↑ . علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشيعه، ج11، ص14.
  155. ↑ . علل الشرائع، ج1، ص273؛ وسائل الشيعه، ج11، ص13.
  156. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص265؛ وسائل الشيعه، ج11، ص12.
  157. ↑ . الکافي، ج4، ص252؛ وسائل الشيعه، ج11، ص9.
  158. ↑ . من لايحضره الفقيه، ج2، ص222؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص21.
  159. ↑ . وسائل الشيعه، ج11، ص108؛ بحار الانوار، ج96، ص12.
  160. ↑ . الکافي، ج4، ص252؛ وسائل الشيعه، ج11، ص252.
  161. ↑ . الکافي، ج4، ص422؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص122.
  162. ↑ . نهج البلاغه، خطبه192؛ الکافي، ج4، ص199.
  163. ↑ . الکافي، ج4، ص253؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص24.
  164. ↑ . الحدائق الناضره، ج14، ص315؛ قواعد الاحکام، ج1، ص398.
  165. ↑ . السرائر، ج1، ص519؛ المعتبر، ج2، ص783؛ الحدائق الناضره، ج14، ص320.
  166. ↑ . المبسوط في فقه الاماميه، ج4، ص169؛ البحر الرائق، ج2، ص636، 640.
  167. ↑ . الکافي، ج4، ص299؛ وسائل الشيعه، ج11، ص239.
  168. ↑ . مواهب الجليل، ج4، ص84.
  169. ↑ . المجموع، ج7، ص169؛ روضة الطالبين، ج2، ص328.
  170. ↑ . المغني، ج3، ص502.
  171. ↑ . مختلف الشيعه، ج4، ص24؛ منتهي المطلب، ج10، ص121.
  172. ↑ . المبسوط في فقه الاماميه، ج4، ص25؛ المغني، ج3، ص247؛ الاقناع، ج1، ص237.
  173. ↑ . الخلاف، ج2، ص272؛ تحرير الاحکام، ج1، ص557.
  174. ↑ . المجموع، ج7، ص169؛ المدونة الکبري، ج1، ص360- 378.
  175. ↑ . المعتبر، ج2، ص785؛ المغني، ج3، ص247.
  176. ↑ . الحدائق الناضره، ج14، ص369.
  177. ↑ . مغني المحتاج، ج1، ص514؛ حواشي الشرواني، ج4، ص146.
  178. ↑ . مواهب الجليل، ج4، ص68.
  179. ↑ . المجموع، ج7، ص150-165؛ المغني، ج3، ص232؛ نک: تذکرة الفقهاء، ج7، ص169-170.
  180. ↑ . بدائع الصنائع، ج2، ص169، 172؛ بداية المجتهد، ج1، ص267؛ البحر الرائق، ج2، ص632.
  181. ↑ . الروضة البهيه، ج2، ص314
  182. ↑ . المقنعه، ص391؛ مواهب الجليل، ج4، ص148؛ البحر الرائق، ج2، ص614.
  183. ↑ . المراسم العلويه، ص103- 105؛ شرائع الاسلام، ج1، ص175.
  184. ↑ . الخلاف، ج2، ص266؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص170.
  185. ↑ . المغني، ج3، ص233؛ کشاف القناع، ج2، ص476.
  186. ↑ . تذکرة الفقهاء، ج7، ص172؛ منتهي المطلب، ج10، ص139؛ المغني، ج3، ص234.
  187. ↑ . سنن ابي داود، ج1، ص462؛ الکافي، ج3، ص234.
  188. ↑ . الخلاف، ج2، ص266؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص172.
  189. ↑ . المبسوط في فقه الاماميه، ج4، ص27؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص413.
  190. ↑ . المجموع، ج7، ص150- 152.
  191. ↑ . بدائع الصنائع، ج2، ص175.
  192. ↑ . تحفة الفقهاء، ج1، ص413؛ بدائع الصنائع، ج2، ص175.
  193. ↑ . المبسوط في فقه الاماميه، ج4، ص27.
  194. ↑ . بدائع الصنائع، ج2، ص174- 175.
  195. ↑ . المجموع، ج7، ص150، 152؛ روضة الطالبين، ج2، ص586.
  196. ↑ . مواهب الجليل، ج4، ص68- 69.
  197. ↑ . المجموع، ج7، ص152؛ فتح العزيز، ج7، ص107.
  198. ↑ . مواهب الجليل، ج4، ص68- 69.
  199. ↑ . مواهب الجليل، ج4، ص68- 69؛ الثمر الداني، ص383.
  1. ↑ جمع آن، حجاج و حجيج است.
  2. ↑ مندوب
  3. ↑ حج استنابه‌اي.
  4. ↑ الْبَيتِ الْعَتِيقِ.
  5. ↑ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ
  6. ↑ و نه بنیانگذاری
  7. ↑ وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهيمَ مَکانَ الْبَيتِ.
  8. ↑ وَ إِذْ يرْفَعُ إِبْراهيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيتِ وَ إِسْماعيل.
  9. ↑ وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوک رِجالاً وَ عَلي‏ کلِّ ضامِرٍ يأْتينَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَميقٍ.
  10. ↑ همراه با گروهي از انسان‌ها و جن‌ها
  11. ↑ وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً
  12. ↑ و خدا را حقّى ثابت و لازم بر عهدۀ مردم است كه [براى اداى مناسك حج] آهنگ آن خانه كنند.
  13. ↑ و خدا را حقّى ثابت و لازم بر عهدۀ مردم است كه [براى اداى مناسك حج] آهنگ آن خانه كنند.
  14. ↑ حج وعمره را براى خدا به پايان بريد.
  15. ↑ شما قطعاً در حال امن و امنيت در حالى كه سرهايتان را تراشيده و موى [يا ناخن] كوتاه كرده‌ايد و بيمى نداريد وارد مسجدالحرام خواهيد شد.
  16. ↑ جز اين نيست كه مشركان پليدند؛ پس نبايد بعد از امسال به مسجدالحرام نزديك شوند.
  17. ↑ و در ميان مردم براى [اداى] حج بانگ برآور تا [زائران] پياده و [سوار] بر هر شتر لاغرى كه از هر راه دورى مى آيند به سوى تو روى آورند.
  18. ↑ وَ عَهِدْنا إِلي‏ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيتِي لِلطَّائِفينَ وَ الْعاکفينَ وَ الرُّکعِ السُّجُود. و به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه: «خانۀ مرا براى طواف كنندگان و معتكفان و ركوع و سجودكنندگان پاكيزه كنيد».
  19. ↑ يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُحِلُّواْ شَعَـٰٓئِرَ ٱللَّهِ وَلَا ٱلشَّهۡرَ ٱلۡحَرَامَ وَلَا ٱلۡهَدۡيَ وَلَا ٱلۡقَلَـٰٓئِدَ وَلَآ ءَآمِّينَ ٱلۡبَيۡتَ ٱلۡحَرَامَ يَبۡتَغُونَ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّهِمۡ وَرِضۡوَٰنٗا. اى اهل ايمان! [هتكِ حرمتِ ] شعاير خدا [مانند مناسك حج] و ماه هاى حرام [رجب، ذوالقعده، ذوالحجه و محرم] و قربانى بى نشان، و قربانى نشان دار و قاصدان [و راهيان به سوى] بيت الحرام را كه فضل و خشنودى پروردگارشان را مى طلبند، حلال مشماريد.
  20. ↑ لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ، إنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلكَ، لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ.
  21. ↑ حج وعمره را براى خدا به پايان بريد.
  22. ↑ ﴿فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ...﴾ و هر كس از شما بيمار باشد يا در سر ناراحتيى داشته باشد [و ناچار شود در احرام سر بتراشد] به كفّارۀ [آن، بايد] روزه اى بدارد...
  23. ↑ مانند آیه ﴿رَّبَّنَآ إِنِّيٓ أَسۡكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيۡرِ ذِي زَرۡعٍ عِندَ بَيۡتِكَ ٱلۡمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱجۡعَلۡ أَفۡـِٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِيٓ إِلَيۡهِمۡ وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ يَشۡكُرُونَ﴾ پروردگارا، من [يكى از] فرزندانم را در درّه اى بى كشت، نزد خانۀ محترم تو، سكونت دادم پروردگارا، تا نماز را به پا دارند، پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از محصولات [مورد نيازشان] روزى ده، باشد كه سپاسگزارى كنند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج.

ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.

ترجمه قرآن (فولادوند)، محمدمهدی فولادوند، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.

برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=حج&oldid=29828»