سلمان فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
=== خلافت عمر === | === خلافت عمر === | ||
با گسترش فتوحات در عصر [[عمر]]، سلمان نقش بارزی به‌ویژه در فتوحات شرق و ایران ایفا کرد. پس از فتح مدائن (۱۵ ه. ق) سلمان فارسی و حذیفه بن یمان برای اقامت نیروها در امتداد فرات کوفه را انتخاب کردند.<ref>. تاریخ الطبری، ج3، ص145-146؛ الکامل فی التاریخ، ج2، ص527-528.</ref> | با گسترش فتوحات در عصر [[عمر]]، سلمان نقش بارزی به‌ویژه در فتوحات شرق و ایران ایفا کرد. پس از فتح مدائن (۱۵ ه. ق) سلمان فارسی و حذیفه بن یمان برای اقامت نیروها در امتداد فرات کوفه را انتخاب کردند.<ref>. تاریخ الطبری، ج3، ص145-146؛ الکامل فی التاریخ، ج2، ص527-528.</ref> | ||
گفته شده او در فتوحات نقش سفیر و مبلّغ مسلمانان را ایفا می‌کرد. به طور مثال سلمان راهنمای | گفته شده او در فتوحات نقش سفیر و مبلّغ مسلمانان را ایفا می‌کرد. به طور مثال سلمان راهنمای سعد بن ابی وقاص در عبور از دجله بود. یا به راهنمایی او شهر مدائن، با پیمان صلح به تصرف درآمد که مرزبانان شهر نزد سلمان آمدند و اسلام آوردند و همراه آنان مردم تیسفون (پایتخت ساسانیان) مسلمان‌شدند. با گشوده‌شدن این شهر، خلیفه دوم<ref>. مروج االذهب؛ ج2، ص306-307.</ref> یا [[سعدبن‌ابی‌وقاص]] که فرمانده سپاه بود، سلمان را به کارگزاری آن شهر منصوب کرد.<ref>. تاریخ الیعقوبی؛ ج2، ص37.</ref> | ||
=== خلافت عثمان === | === خلافت عثمان === | ||
مطابق برخی گزارش‌ها، سلمان فارسی در برخی فتوحات<ref>. الکامل فی التاریخ؛ ج3، ص132.</ref> یا دفع شورش‌های عصر عثمان<ref>. فتوح البلدان، ج1، ص234؛ معجم البلدان؛ ج1، ص380.</ref> نیز حضور داشت که در صورت پذیرش خبر رحلت سلمان در زمان خلافت عمر، گزارش‌های شرکت او در فتوحات زمان [[عثمان]] قابل قبول نیست. | مطابق برخی گزارش‌ها، سلمان فارسی در برخی فتوحات<ref>. الکامل فی التاریخ؛ ج3، ص132.</ref> یا دفع شورش‌های عصر عثمان<ref>. فتوح البلدان، ج1، ص234؛ معجم البلدان؛ ج1، ص380.</ref> نیز حضور داشت که در صورت پذیرش خبر رحلت سلمان در زمان خلافت عمر، گزارش‌های شرکت او در فتوحات زمان [[عثمان]] قابل قبول نیست. | ||
== سلمان و اهل البیت | == سلمان و اهل البیت(ع) == | ||
تعبیر "سلمان منا " جایگاه والای او را نزد رسول خدا | تعبیر "سلمان منا " جایگاه والای او را نزد رسول خدا (ص) نشان می‌داد. سلمان پس از رحلت پیامبر (ص)، همچنان مدافع [[اهل بیت]](ع) باقی ماند؛ و در کنار برخی صحابه گرانقدر مانند [[عمار]] به دفاع از حق امیرمؤمنان(ع) پرداخت.<ref>. الخصال، ص607-608.</ref>مطابق نقلی، سلمان در شمار آن دسته از صحابه هوادار [[امام علی]](ع) بود که در تجمع محله [[بنی بیاضه]]، گردآمدند تا از بیعت عمومی با [[ابوبکر]] جلوگیری کنند که امیر مؤمنان(ع) آنان را به آرامش دعوت کرد.<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص 124.</ref> | ||
هنگامی که با ابوبکر بیعت شد، سلمان در واکنشی به زبان فارسی به کنایه از بی‌توجهی مردم گفت: «کرداذ ناکرداذ؛ کردید و نکردید»<ref>. به گزارش مدائنی در انساب الاشراف؛ ج2، ص274.</ref> نیز نقل شده که سلمان انتخاب ابوبکر و رها کردن اهل بیت | هنگامی که با ابوبکر بیعت شد، سلمان در واکنشی به زبان فارسی به کنایه از بی‌توجهی مردم گفت: «کرداذ ناکرداذ؛ کردید و نکردید»<ref>. به گزارش مدائنی در انساب الاشراف؛ ج2، ص274.</ref> نیز نقل شده که سلمان انتخاب ابوبکر و رها کردن اهل بیت(ع) را خطا و موجب بروز اختلافات بین مسلمانان دانسته است.<ref>. السقیفة و الفدک؛ ص45؛ شرح نهج البلاغه، ج6، ص43 و ج2، ص131.</ref> | ||
او از معدود افرادی بود که در دفن [[حضرت زهرا]] (س) شرکت داشت.<ref>. الخصال، ص 361؛ رجال کشی، ج1 ص 34؛ الاختصاص، ص 5.</ref> همچنین روایاتی از او در فضایل امام علی(ع)،<ref>. الارشاد؛ ج1، ص352.</ref> حسنین(ع) <ref>. سبل الهدی، ج11، ص57.</ref> و اهل بیت(ع) <ref>. الامالی مفید؛ ص30.</ref> نقل شده است. از سوی دیگر سلمان در گفتار امامان ستوده شده است.<ref>. الغارات؛ ج2، ص823. ؛ امالی طوسی، ص 133؛ الدرجات الرفیعه، ص 209</ref> | |||
== وفات سلمان == | == وفات سلمان == | ||
نسخهٔ ۱۰ اکتبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۲۶
سلمان فارسی
| روزبه | |
|---|---|
| نقش | صحابه و استاندار |
| نام | روزبه |
| کنیه | ابو عبدالله |
| زادگاه | اصفهان |
| درگذشت | ۳۵ ه. ق |
| مدفن | مدائن |
| محل زندگی | ایران وحجاز |
| لقب(ها) | سلمان (فارسی/محمدی) |
| طول عمر | اختلافی |
معرفی اجمالی
روزبه یا همان سلمان فارسی از صحابه برجسته پیامبر «(ص)» بود. در مسیر هجرتی طولانی، از ایران به شام و سپس عربستان او از دین زرتشت به مسیحیت و سپس اسلام رسید. بعد از اسلام آوردن مشاور، مبلغ و سفیری ایرانی برای مسلمانان بود. سلمان ساده زیستی را رها نکرد حتی هنگامی که استاندار شهر مدائن شد. سرانجام در همان شهر مدفون گردید.
نام و جای سلمان
روزبه نام اصلی سلمان و کنیه او ابو عبد الله است.[۱] برخی منابع ماهویه، بهبود، مابه و مهاد را از نام‌های دیگر وی دانسته و[۲] نام پدرش را به اختلاف خشبوذان، بدخشان و فروخ ثبت کرده‌اند.[۳] بنا به قول مشهور موطن سلمان دهکده‌ای به نام جِی از توابع اصفهان بود. چنان که سلمان در معرفی، خود را مردی فارسی (ایرانی) از اهالی روستایی به نام جی در اصفهان دانسته است.[۴]
قبل از اسلام
سلمان که در جستجوی حقیقت بود، از آیین زرتشتی روگردان شد،[۵] و با پذیرش مسیحیت برای در امان ماندن از آزار و اذیت به سرزمین شام سفر کرد. در کلیساهای این سرزمین به عبادت و خدمت مشغول شد.[۶] سلمان در عَمُّورِیَّه[یادداشت ۱] شام به هنگام مرگ روحانی برجسته مسیحی از زبان وی بشارتی از پیامبر خاتم «(ص)» شنید. او برای رسیدن به آرزویش همراه کاروانی به سمت حجاز راه افتاد اما در مسیر، کاروانیان او را به مردی یهودی در وادی القُری فروختند. این چنین است که قبل از هجرت پیامبر «(ص)»، سلمان در یثرب برده بنی قُرَیظَه [یادداشت ۲] بود.
بعد از اسلام
منابع درباره چگونگی آزادی و مسلمان شدن سلمان گزارش‌های مختلفی آورده‌اند. قول مشهور، وی را نخستین ایرانی می‌داند که در سال دوم هجرت در مدینه مسلمان شد، که آزادی‌اش توسط شخص پیامبر «(ص)» و تا آستانه غزوه خندق (۵ ه. ق) به تاخیر افتاد.[۷] سلمان فارسی پس از آزادی با حذیفة بن یمان[۸] یا ابوذر[۹] عقد اخوت بست. نخستین حضور او شرکت در غزوه خندق [یادداشت ۳] بود.[۱۰]
جنگ خندق
پس از آن که رسول الله «(ص)» با اصحاب خویش درباره چگونگی دفاع مشورت کرد، سلمان با توجه به نبردهای دفاعی ایرانیان، پیشنهاد حفر خندق در مدینه را ارائه نمود.[۱۱] اما به رغم شهرت انتساب این پیشنهاد به سلمان فارسی بنا به برخی از گزارش‌ها پیشنهاد حفر خندق از سوی خود رسول الله «(ص)» بوده است. چراکه قبل از سلمان، پیامبر «(ص)» یاران خود را در انتخاب یکی از دو گزینه حضور در شهر و نبرد در نزدیک کوه سَلع مخیر کرده بود[۱۲] و بعلاوه در نامه حضرت به ابوسفیان، طرح حفر خندق از الهام‌های خداوند دانسته شده است.[۱۳] براین اساس، می‌توان گفت سلمان صرفاً تأیید کننده پیشنهاد پیامبر «(ص)» بوده است.[۱۴] در همین نبرد پیامبر «(ص)» از وی با تعبیر «سلمان منا اهل البیت» یاد کرد.[۱۵]
بعدها در چند نقطه از دامنه کوه مساجدی به یاد بود نبرد ساخته شد ومردم آنها را «مساجد فتح» یا «مساجد خندق» نامیدند که یکی از آنها مسجد سلمان فارسی است.[۱۶] نیز در در کنار مسجدی که به نام علی بن ابی‌طالب (ع) است مسجدی به سلمان منسوب است؛ که این دو مسجد را سیف الدین حسین بن ابی‌الهیجاء از نژاد کُرد و از وزیران دولت شیعی فاطمی در سال ۵۷۵ق. تجدید بنا کرده است.[۱۷]
بعد از خندق
افزون بر غزوه خندق او در دیگر غزوات و رویداهای عصر نبوی، نیز حضور فعال داشت. در غزوه طائف به کار گرفتن منجنیق پیشنهاد سلمان بود.[۱۸] افراد سلمان از راویان حدیث پیامبر «(ص)» بود و بسیاری از او حدیث نقل کرده‌اند.
خلافت عمر
با گسترش فتوحات در عصر عمر، سلمان نقش بارزی به‌ویژه در فتوحات شرق و ایران ایفا کرد. پس از فتح مدائن (۱۵ ه. ق) سلمان فارسی و حذیفه بن یمان برای اقامت نیروها در امتداد فرات کوفه را انتخاب کردند.[۱۹] گفته شده او در فتوحات نقش سفیر و مبلّغ مسلمانان را ایفا می‌کرد. به طور مثال سلمان راهنمای سعد بن ابی وقاص در عبور از دجله بود. یا به راهنمایی او شهر مدائن، با پیمان صلح به تصرف درآمد که مرزبانان شهر نزد سلمان آمدند و اسلام آوردند و همراه آنان مردم تیسفون (پایتخت ساسانیان) مسلمان‌شدند. با گشوده‌شدن این شهر، خلیفه دوم[۲۰] یا سعدبن‌ابی‌وقاص که فرمانده سپاه بود، سلمان را به کارگزاری آن شهر منصوب کرد.[۲۱]
خلافت عثمان
مطابق برخی گزارش‌ها، سلمان فارسی در برخی فتوحات[۲۲] یا دفع شورش‌های عصر عثمان[۲۳] نیز حضور داشت که در صورت پذیرش خبر رحلت سلمان در زمان خلافت عمر، گزارش‌های شرکت او در فتوحات زمان عثمان قابل قبول نیست.
سلمان و اهل البیت(ع)
تعبیر "سلمان منا " جایگاه والای او را نزد رسول خدا (ص) نشان می‌داد. سلمان پس از رحلت پیامبر (ص)، همچنان مدافع اهل بیت(ع) باقی ماند؛ و در کنار برخی صحابه گرانقدر مانند عمار به دفاع از حق امیرمؤمنان(ع) پرداخت.[۲۴]مطابق نقلی، سلمان در شمار آن دسته از صحابه هوادار امام علی(ع) بود که در تجمع محله بنی بیاضه، گردآمدند تا از بیعت عمومی با ابوبکر جلوگیری کنند که امیر مؤمنان(ع) آنان را به آرامش دعوت کرد.[۲۵]
هنگامی که با ابوبکر بیعت شد، سلمان در واکنشی به زبان فارسی به کنایه از بی‌توجهی مردم گفت: «کرداذ ناکرداذ؛ کردید و نکردید»[۲۶] نیز نقل شده که سلمان انتخاب ابوبکر و رها کردن اهل بیت(ع) را خطا و موجب بروز اختلافات بین مسلمانان دانسته است.[۲۷]
او از معدود افرادی بود که در دفن حضرت زهرا (س) شرکت داشت.[۲۸] همچنین روایاتی از او در فضایل امام علی(ع)،[۲۹] حسنین(ع) [۳۰] و اهل بیت(ع) [۳۱] نقل شده است. از سوی دیگر سلمان در گفتار امامان ستوده شده است.[۳۲]
وفات سلمان
سلمان فارسی در شهر مدائن رحلت کرد. اما زمان رحلت او به اختلاف ثبت شده است. طبق قولی که اغراق آمیز بنظر می‌رسد وی در سال ۳۵ و در سن ۲۵۰ ویا ۳۵۰ سالگی در گذشته است.[۳۳] برخی منابع از ساده زیستی و زهد سلمان سخن گفته ویادآور شده‌اند که وی لباس پشمینه می‌پوشید و بر درازگوش سوار می‌شد و نان جو می‌خورد.[۳۴]
مزار سلمان
مزار سلمان فارسی امروزه در شهر سلمان پاک در کشور عراق قرار دارد.
جستار های وابسته
پانویس
- ↑ . اسد الغابه، ج2، ص 265؛ تاریخ الطبری، ج3، 171؛ کمال الدین، ص165.
- ↑ . سلمان نامه، ص 59_62
- ↑ . سلمان نامه، ص 59_62
- ↑ . بنگرید:السیره النبویه، ج1، ص 214؛ اسد الغابه، ج 2، ص 265؛ مهاجر حقیقت، ص 7_10.
- ↑ . السیره النبویه، ج1، ص 214-215.
- ↑ . السیره النبویه، ج1، ص 214-215؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص 507_510؛ مهاجر حقیقت، ص 17_21.
- ↑ . السیره النبویه، ج 1، ص 218؛ شرح نهج‌البلاغه، ج 18، ص 34-35؛ الطبقات الکبری، ج 4، ص 61-62؛ الاستیعاب، ج 2، ص 634-637.
- ↑ . الطبقات الکبری، ابن سعد، ج4، ص63؛ اعلام الوری، ج1، ص363؛ المنتظم، ج3، ص73.
- ↑ . الکافی، ج8، ص297_ 299.
- ↑ . السیرة النبویه، ج2، ص224؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص50؛ تجارب الامم، ج1، ص257.
- ↑ . السیرة النبویه، ج2، ص224؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص50؛ تجارب الامم، ج1، ص257.
- ↑ . المغازی، ج2، ص445.
- ↑ . المغازی، ج2، ص493.
- ↑ . المغازی، ج2، ص445؛ الصحیح من سیرة النبی، ج10، ص159-160.
- ↑ . السیره النبویه، ج2، ص214ـ224.
- ↑ . تاریخ المعالم المدینه، ص201-202.
- ↑ . بهجه النفوس، ج 1، ص 566؛ وفاء الوفاء، ج3، ص43؛
- ↑ . سبل الهدی، ج5، ص 385؛ المغازی، ج3، ص927.
- ↑ . تاریخ الطبری، ج3، ص145-146؛ الکامل فی التاریخ، ج2، ص527-528.
- ↑ . مروج االذهب؛ ج2، ص306-307.
- ↑ . تاریخ الیعقوبی؛ ج2، ص37.
- ↑ . الکامل فی التاریخ؛ ج3، ص132.
- ↑ . فتوح البلدان، ج1، ص234؛ معجم البلدان؛ ج1، ص380.
- ↑ . الخصال، ص607-608.
- ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص 124.
- ↑ . به گزارش مدائنی در انساب الاشراف؛ ج2، ص274.
- ↑ . السقیفة و الفدک؛ ص45؛ شرح نهج البلاغه، ج6، ص43 و ج2، ص131.
- ↑ . الخصال، ص 361؛ رجال کشی، ج1 ص 34؛ الاختصاص، ص 5.
- ↑ . الارشاد؛ ج1، ص352.
- ↑ . سبل الهدی، ج11، ص57.
- ↑ . الامالی مفید؛ ص30.
- ↑ . الغارات؛ ج2، ص823. ؛ امالی طوسی، ص 133؛ الدرجات الرفیعه، ص 209
- ↑ . تاریخ بغداد، ج 1، ص 176؛ الکامل فی التاریخ، ج3، ص 287.
- ↑ . مروج الذهب، ج2، ص 306-307.
منابع
- الاختصاصمحمد بن محمد بن نعمان المفید (م. ۴۱۳ق)، تحقیق علی اکبر غفاری و سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶–۴۱۳ق)، تحقیق مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- الاستیعاب فی معرفة الاصحاب یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- اسد الغابة فی معرفة الصحابهعلی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- اعلام الوری باعلام الهدی الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، تصحیح مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- الامالی شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (درگذشت ۴۱۳ق)، تصحیح حسین استاد ولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- الامالی محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، تصحیح محققان بنیاد بعثت، قم، انتشارات دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
- انساب الاشراف احمد بن یحیی البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دارهجره النبی المختار عبدالله بن عبدالملک المرجانی (درگذشت ۷۷۰ق)، تحقیق محمد عبدالوهاب فضل، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک) محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- تاریخ المکة المشرفه و المسجدالحرام و المدینة المشرفه و القبر الشریف محمد بن احمد ابن ضیاء (درگذشت ۸۵۴ق)، مکه مکرمه، مکتبه التجاریه المصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
- تاریخ الیعقوبی احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (درگذشت ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- تاریخ بغداد احمد بن علی الخطیب البغدادی (درگذشت ۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً و حدیثاً احمد یاسین الخیاری (درگذشت ۱۹۶۰م)، ریاض، کتبة الملک فهد، ۱۴۱۹ق.
- تجارب الامم ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (درگذشت ۴۲۱ق)، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
- الخصال المحمودة و المذمومه شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
- الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه السید علی خان المدنی الشیرازی (درگذشت ۱۱۲۰ق)، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، قم، مکنبه بصیرتی، ۱۳۹۷ق.
- رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال) محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، تحقیق حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
- روضه الواعظین: الفتال النیشابوری (درگذشت ۵۰۸ق)، تحقیق سید محمد مهدی حسن خرسان، قم، شریف الرضی، ۱۳۸۶ق.
- سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد محمد بن یوسف الشمس الشامی (درگذشت ۹۴۲ق)، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- السقیفه والفدک الجوهری (درگذشت ۳۲۳ق), تحقیق محمد هادی الامینی، بیروت، شرکه الکتبی، ۱۴۱۳ق.
- سلمان نامه ترجمه نفس الرحمن فی فضائل سلمان، حسین النوری الطبرسی، ترجمه و تحقیق ایاد کمالی، قم، جوانان موفق، ۱۳۹۲
- سیر اعلام النبلاء شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، تحقیق گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- السیرة الحلبیة نورالدین علی بن احمد الحلبی (درگذشت ۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
- السیرة النبویة عبدالملک بن هشام (درگذشت ۲۱۸)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (درگذشت ۶۵۶ق)، تحقیق محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
- الصحیح من سیرة النبی الاعظم جعفر مرتضی العاملی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- الطبقات الکبری محمد ابن سعد بن منیع (درگذشت ۲۳۰ق)، تحقیق محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- الغارات ابراهیم بن محمد الثقفی (درگذشت ۲۸۳ق)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
- فتوح البلداناحمد بن یحیی البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، تصحیح صلاح‌الدین المنجد، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، ۱۹۵۶م.
- الکافیمحمد بن یعقوب کلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- الکامل فی التاریخ علی بن محمد بن الاثیر (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- کمال الدین وتمام النعمه شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (درگذشت ۳۸۰ق)، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، النشر الاسلامی ،۱۴۰۵ ق.
- مروج الذهب و معادن الجوهر علی بن الحسین المسعودی (درگذشت ۳۴۶ق)، تحقیق یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
- المصنّف عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت ۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق.
- معجم البلدان یاقوت بن عبدالله الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق.
- المغازیمحمد بن عمر الواقدی (درگذشت ۲۰۷ق)، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم عبدالرحمان بن علی ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق)، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- مهاجر حقیقت حسین جعفری، تهران، مرکز پژوهشهای صدا و سیما، ۱۳۸۵ش.
- وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی علی بن عبدالله السمهودی (درگذشت ۹۱۱ق)، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.