شستشوی کعبه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
[[حسین‌بن حسن افطس علوی]] که از سوی [[ابو السرایا]] در [[کوفه]] به امارت مکه گماشته شده بود، شستوشوی خانه خدا را انجام داد.<ref>ازرقی، ج1، ص264؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440؛ طبری، 1403ق، ج8، ص537؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265.</ref> | [[حسین‌بن حسن افطس علوی]] که از سوی [[ابو السرایا]] در [[کوفه]] به امارت مکه گماشته شده بود، شستوشوی خانه خدا را انجام داد.<ref>ازرقی، ج1، ص264؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440؛ طبری، 1403ق، ج8، ص537؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265.</ref> | ||
در عصر طولانی مدت امارت [[اشراف حسنی|شرفای حسنی]] بر مکه مکرمه (1343ـ 358ق)، سنت شستوشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت.<ref>خلیلی، ۱۳۸۴، ص ۲۲</ref> <ref>قائدان، ش44، ص100.</ref> | در عصر طولانی مدت امارت [[اشراف حسنی|شرفای حسنی]] بر مکه مکرمه (1343ـ 358ق)، سنت شستوشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت. برخی سفرنامه‌نویسان غربی توصیفی از این مراسم در سده‌های اخیر به دست داده اند.<ref>خلیلی، ۱۳۸۴، ص ۲۲</ref> <ref>قائدان، ش44، ص100.</ref> | ||
در دوران سیادت طولانی مدت [[عثمانی (حکومت)|عثمانی‌ها]] (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوی خلفای عثمانی ارسال می‌گردید.<ref>کردی، 1420ق، ص562.</ref> | در دوران سیادت طولانی مدت [[عثمانی (حکومت)|عثمانی‌ها]] (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوی خلفای عثمانی ارسال می‌گردید.<ref>کردی، 1420ق، ص562.</ref> | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
در دوران [[آل سعود]] سنت شستوشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از [[مصر]] انجام میشد.<ref>انصاری، 1379ش، ص101.</ref> کعبه مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک [[حج تمتع]] و بار دوم در آغاز [[ماه شعبان]] شستوشو میشد. <ref>روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵.</ref> | در دوران [[آل سعود]] سنت شستوشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از [[مصر]] انجام میشد.<ref>انصاری، 1379ش، ص101.</ref> کعبه مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک [[حج تمتع]] و بار دوم در آغاز [[ماه شعبان]] شستوشو میشد. <ref>روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵.</ref> | ||
==آیین شستشوی کعبه== | ==آیین شستشوی کعبه== | ||
معمولاً پادشاه عربستان و یا شخصی به جانشینی وی در مراسم شرکت می‌کنند. | معمولاً پادشاه عربستان و یا شخصی به جانشینی وی در مراسم شرکت می‌کنند. [[باب الکعبه|درِ بیت‌الله‌الحرام]] یك ساعت پس از [[طلوع آفتاب]] برای ورود میهمانان كشورهای اسلامى، به منظور ادای [[نماز]]، گشوده می‌شود. رییس [[پرده‌داری کعبه|پرده‌داران]] لحظاتی پس از طلوع آفتاب به همراه دیگر پرده‌داران از خاندان شیبی در [[حطیم]] حضور مى‌یابند. خدمتكاران و پرده‌داران، ظرف‌های مملو از گلاب و نیز شیشه‌های عطر گل و عودسوز‌ها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نیز لباس‌هایی كه غالباً از نوع «شال كشمیرى» بوده، برای پوشیدن آن به هنگام شستوشوی كعبه به همراه می‌آوردند. دراین هنگام، بزرگِ [[زمزمی|زمزمى‌‌ها]] به همراه سقّاهای [[آب زمزم]] حاضر شده و سطل‌های پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوی كعبه هدایت می‌کردند. سپس میهمانان دعوت شده برای شستوشو به درون كعبه وارد شده و لباس‌های ویژه را به تن می‌کنند، شستوشوی کف و دیوارهای كعبه معظمه را با جارو و با آب زمزم مخلوط با گلاب آغاز می‌کنند. سپس به وسیله عطر گل قسمتهای یاد شده را خوشبو می‌سازند و در آخر بعد از خشک کردن زمین با اسفنج، عنبر و عود و ندّ را در بخوردان‌های بسیار زیبا و مجللّی قرار داده و تمامی درون كعبه را بخور می‌دهند. در پایان مراسم شستوشوی كعبه، پرده‌داران جاروها را در میان مردم، تقسیم و توزیع می‌کنند. در همین زمان جامه نو بر کعبه قرار داده می‌شود.<ref>کردی، ۱۴۲۰، ج ۲، ص ۱۶۳</ref> | ||
==گلاب ایران== | |||
پیشینه شستوشوی خانه خدا با گلاب ناب قمصر، شاید به پیش از [[عصر صفویه]] برگردد ولی در عهد [[شاه عباس]] بود که این رسم و آیین با ارسال گلاب ناب [[قمصر]] به خارج از کشور رسمیت یافت، <ref>روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۸۶ش، شماره ۱۸۹۷۷.</ref>اما تاریخ شستوشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی به‌طور منظم، از سال 1372ش، آغاز شد.<ref>روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹.</ref> | |||
در این سال‌ها، سالیانه ۸۰ لیتر گلاب برای شستوشوی خانه خدا به مسئول شئون حرمین شریفین تحویل داده میشد. این۸۰ لیتر، روز ۲۴ [[رجب]] ارسال می‌شود که ۴۰ لیتر آن، در روز اول [[ماه شعبان]] المعظم و ۴۰ لیتر دیگرش در ماه ذی‌حجه برای شستوشوی خانه خدا استفاده می‌شود. <ref>روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵.</ref> | |||
گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای۴۰ درصد بود و از بهترین گونه گل محمدی تهیه می‌شود که از لحاظ کیفی از ۳۵ میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر و یا ۳۵۰ پی پی ام اسانس بهره‌مند بود. | |||
گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای۴۰ درصد | |||
==حکم فقهیِ عطرآمیزی کعبه== | ==حکم فقهیِ عطرآمیزی کعبه== | ||
از نظر بسیاری از [[فقیهان شیعه امامی]] <ref>مفید، 1410ق، ص432؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضی، 1405ق، ج3، ص66؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324</ref> | از نظر بسیاری از [[فقیهان شیعه امامی]] <ref>مفید، 1410ق، ص432؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضی، 1405ق، ج3، ص66؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324</ref> و تعدادی از [[فقهای اهل سنت]]؛ <ref>تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233</ref>؛ از جمله [[مالکیان]]، خلوق کعبه از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب [[کفاره]] نمی‌شود <ref>ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449.</ref>البته اگر بدن یا لباس احرام‌گزار به مقداری فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکیان رفع آن را [[واجب]] دانسته‌اند <ref>رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.</ref>مقصود از خلوق، عطری ویژه مرکب از موادی چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو می‌شده است <ref>فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش، ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62.</ref>اندکی از فقیهان این استثنا را افزون بر این عطر خاص، شامل هر عطری شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته می‌شود <ref>زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376.</ref>فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام [[حج]]، کعبه باید با ماده خوشبوی خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج، میان [[صفا و مروه]] دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند <ref>مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.</ref> | ||
و تعدادی از [[فقهای اهل سنت]]؛ <ref>تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233</ref>؛ از جمله [[مالکیان]]، خلوق کعبه از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب [[کفاره]] نمی‌شود <ref>ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449.</ref>البته اگر بدن یا لباس احرام‌گزار به مقداری فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکیان رفع آن را [[واجب]] دانسته‌اند <ref>رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.</ref>مقصود از خلوق، عطری ویژه مرکب از موادی چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو می‌شده است <ref>فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش، ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62.</ref>اندکی از فقیهان این استثنا را افزون بر این عطر خاص، شامل هر عطری شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته می‌شود <ref>زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376.</ref>فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام [[حج]]، کعبه باید با ماده خوشبوی خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج، میان [[صفا و مروه]] دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند <ref>مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | ==جستارهای وابسته== | ||
*[[مکه]] | *[[مکه]] | ||
نسخهٔ ۲ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۵۷
کعبه معظمه از صدر اسلام معطر سازی و مورد تنظیف قرار می‌گرفت و در ادوار مختلف اسلامی از سوی حاکمان بر حرمین شریفین پا بر جا بوده است. در عصر جدید نیز خانه خدا سالی دو بار مورد شستوشو قرار گرفته و معطر می‌شود. در زمان طولانی این شستوشو با گلاب ارسالی از مصر انجام میشد اما از سال 1372 تا 1394، با توافق عربستان سعودی، ایران به ارسال گلاب ناب از قمصر کاشان اقدام می‌کند.
تاریخچه شستوشوی کعبه
پیامبر بعد از فتح مکه در سال هشتم هجری درون خانه خدا را از آثار شرک زدود و دستور داد آب زمزم آوردند و مقداری عطر داخلش ریختند.[۱]و كعبه را با آن شستوشو دادند و به سردادنِ الله اكبر در داخل كعبه پرداختند [۲]از آن زمان به‌بعد، شستوشوی كعبه به یك سنت در میان صاحب منصبان و متولیان خانه خدا تبدیل شد.
بنی‌شیبه که از عصر پیامبر تا کنون، پرده‌دار کعبه بوده‌اند [۳] به پیروی از این سنت داخل کعبه را می‌شستند و معطر می‌ساختند.[۴] و پس از اتمام مراسم شستوشوی كعبه جامه جدید کعبه را بر آن می‌پاشندند.
گزارش‌هایی از خوشبو کردن کعبه در طول تاریخ در منابع آمده است:
در زمان معاویه (حک ۴۱-۶۰ق)[۵] مواد خوش‌بود (خلوق) کننده برای کعبه ارسال میشد. عبدالملك بن مروان (حک: 86 ـ65ق) نیز هر سال برای کعبه عطر و عود می‌فرستاد. [۶]
خوشبو کردن کعبه در زمان عبدالله بن زبیر(حک ۶۵-۷۳ق.).[۷]
در خلافت مهدی عباسی، دیوار کعبه با عطر و مشک و عنبر معطر شد.[۸]
حسین‌بن حسن افطس علوی که از سوی ابو السرایا در کوفه به امارت مکه گماشته شده بود، شستوشوی خانه خدا را انجام داد.[۹]
در عصر طولانی مدت امارت شرفای حسنی بر مکه مکرمه (1343ـ 358ق)، سنت شستوشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت. برخی سفرنامه‌نویسان غربی توصیفی از این مراسم در سده‌های اخیر به دست داده اند.[۱۰] [۱۱]
در دوران سیادت طولانی مدت عثمانی‌ها (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوی خلفای عثمانی ارسال می‌گردید.[۱۲]
در دوران آل‌سعود
در دوران آل سعود سنت شستوشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از مصر انجام میشد.[۱۳] کعبه مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک حج تمتع و بار دوم در آغاز ماه شعبان شستوشو میشد. [۱۴]
آیین شستشوی کعبه
معمولاً پادشاه عربستان و یا شخصی به جانشینی وی در مراسم شرکت می‌کنند. درِ بیت‌الله‌الحرام یك ساعت پس از طلوع آفتاب برای ورود میهمانان كشورهای اسلامى، به منظور ادای نماز، گشوده می‌شود. رییس پرده‌داران لحظاتی پس از طلوع آفتاب به همراه دیگر پرده‌داران از خاندان شیبی در حطیم حضور مى‌یابند. خدمتكاران و پرده‌داران، ظرف‌های مملو از گلاب و نیز شیشه‌های عطر گل و عودسوز‌ها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نیز لباس‌هایی كه غالباً از نوع «شال كشمیرى» بوده، برای پوشیدن آن به هنگام شستوشوی كعبه به همراه می‌آوردند. دراین هنگام، بزرگِ زمزمى‌‌ها به همراه سقّاهای آب زمزم حاضر شده و سطل‌های پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوی كعبه هدایت می‌کردند. سپس میهمانان دعوت شده برای شستوشو به درون كعبه وارد شده و لباس‌های ویژه را به تن می‌کنند، شستوشوی کف و دیوارهای كعبه معظمه را با جارو و با آب زمزم مخلوط با گلاب آغاز می‌کنند. سپس به وسیله عطر گل قسمتهای یاد شده را خوشبو می‌سازند و در آخر بعد از خشک کردن زمین با اسفنج، عنبر و عود و ندّ را در بخوردان‌های بسیار زیبا و مجللّی قرار داده و تمامی درون كعبه را بخور می‌دهند. در پایان مراسم شستوشوی كعبه، پرده‌داران جاروها را در میان مردم، تقسیم و توزیع می‌کنند. در همین زمان جامه نو بر کعبه قرار داده می‌شود.[۱۵]
گلاب ایران
پیشینه شستوشوی خانه خدا با گلاب ناب قمصر، شاید به پیش از عصر صفویه برگردد ولی در عهد شاه عباس بود که این رسم و آیین با ارسال گلاب ناب قمصر به خارج از کشور رسمیت یافت، [۱۶]اما تاریخ شستوشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی به‌طور منظم، از سال 1372ش، آغاز شد.[۱۷]
در این سال‌ها، سالیانه ۸۰ لیتر گلاب برای شستوشوی خانه خدا به مسئول شئون حرمین شریفین تحویل داده میشد. این۸۰ لیتر، روز ۲۴ رجب ارسال می‌شود که ۴۰ لیتر آن، در روز اول ماه شعبان المعظم و ۴۰ لیتر دیگرش در ماه ذی‌حجه برای شستوشوی خانه خدا استفاده می‌شود. [۱۸]
گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای۴۰ درصد بود و از بهترین گونه گل محمدی تهیه می‌شود که از لحاظ کیفی از ۳۵ میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر و یا ۳۵۰ پی پی ام اسانس بهره‌مند بود.
حکم فقهیِ عطرآمیزی کعبه
از نظر بسیاری از فقیهان شیعه امامی [۱۹] و تعدادی از فقهای اهل سنت؛ [۲۰]؛ از جمله مالکیان، خلوق کعبه از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب کفاره نمی‌شود [۲۱]البته اگر بدن یا لباس احرام‌گزار به مقداری فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکیان رفع آن را واجب دانسته‌اند [۲۲]مقصود از خلوق، عطری ویژه مرکب از موادی چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو می‌شده است [۲۳]اندکی از فقیهان این استثنا را افزون بر این عطر خاص، شامل هر عطری شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته می‌شود [۲۴]فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام حج، کعبه باید با ماده خوشبوی خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج، میان صفا و مروه دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند [۲۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ کردی، 1420ق، ج1، ص162.
- ↑ واقدی، 1409ق، ج2، ص834؛ بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ ذهبی، 1410ق، ج2، ص551.
- ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، 1392ش، ج4، صص394ـ386؛ سنجاری، 1419ق، ج1، ص386.
- ↑ سنجاری، 1419ق، ج1، ص498. ازرقی، 1415ق، ج1، صص261ـ 260؛ محمد الدقن، 1384ش، ص278.
- ↑ ازرقی، 1415ق، ج1، صص256ـ 254؛ فاسی، 1421ق، ج1، ص126.
- ↑ ازرقی، 1415ق، ج1، ص255.
- ↑ فاسی، 1421ق، ج1، ص126؛ ابن ظهیره، 1423ق، ص104؛ ازرقی، 1415ق، ج1، ص256.
- ↑ ازرقی، 1415ق، ج1، ص263؛ طبری، 1403ق، ج6، ص366؛ ابن اثیر، 1385ق، ج3، ص63؛ قلقشندی، 1981م، ج4، ص285.
- ↑ ازرقی، ج1، ص264؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440؛ طبری، 1403ق، ج8، ص537؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265.
- ↑ خلیلی، ۱۳۸۴، ص ۲۲
- ↑ قائدان، ش44، ص100.
- ↑ کردی، 1420ق، ص562.
- ↑ انصاری، 1379ش، ص101.
- ↑ روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵.
- ↑ کردی، ۱۴۲۰، ج ۲، ص ۱۶۳
- ↑ روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۸۶ش، شماره ۱۸۹۷۷.
- ↑ روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹.
- ↑ روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵.
- ↑ مفید، 1410ق، ص432؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضی، 1405ق، ج3، ص66؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324
- ↑ تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233
- ↑ ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449.
- ↑ رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.
- ↑ فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش، ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62.
- ↑ زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376.
- ↑ مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63.
منابع
این مقاله برگرفته از مقاله بررسی تاریخی شست¬وشوی کعبه سید محمود سامانی و علی ورسه‌ای. است.
- ابن ابی شیبه، 1409ق، المصنّف فی الاحادیث و الآثار، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر.
- ابن اثیر، علی(م.630ق)، 1385ق، الكامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر.
- ابن جریرطبری، محمد، 1403ق، تاریخ طبری، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی.
- ابن ظهیره، 1423ق، الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و نباء البیت الشریف: ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.
- ابن عماد حنبلی، عبد الحی بن احمد، 1406ق، شذرات الذهب (م.1089ق)، به كوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن كثیر.
- ابن فهد، عمر بن محمد (م.885ق)، 1408ق، اتحاف الوری، به كوشش عبدالكریم، مكه، جامعه امّ القری.
- ازرقی، محمد بن عبدالله (م.248ق)، 1415ق، اخبار مكه، به كوشش رشدی الصالح، مكه، مكتبه الثقافه.
- اصغر قائدان / حسن السعید، 1382ش، میقات حج، مأموریت‌های مشكوك، در سرزمین‌های مقدس(3)، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- انصاری، هادی/ محمد الدقن 1375ش، میقات حج، جامه مصری در دوران جدید، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- انصاری، هادی/ محمد الدقن، 1379ش، میقات حج، مصر و ویژگى‌های تاریخی ـ هنری آن در جامه كعبه، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- انصاری، هادی، 1375ش، میقات حج، درون کعبه در دو دیدار، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- انصاری، هادی، / محمد الدقن، 1380ش، میقات حج، جامه ساخت عربستان، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- باسلامه، حسین، 1402ق، تاریخ الكعبه المعظمه، جده، تهامه.
- بحر العلوم، محمد مهدی(م.1212ق)، (1425ق)، تحفه الکرام، به کوشش جلالی و غفوری، تهران، مشعر.
- بحرانی، یوسف بن احمد، 1363ش، الحدائق الناظره، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، النشر الاسلامی.
- بلاذری، احمد بن یحیی(م.279ق)، 1417ق، انساب الاشراف، به كوشش سهیل زكار و زرکلی، بیروت، دار الفكر.
- پژوهشکده حج و زیارت، 1412ق، دانشنامه حج وحرمین شریفین، تهران، نشر مشعر، 1392
- جعفریان، رسول 1375ش، میقات حج، پرده‌داری و كلیدداری كعبه، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت.
- خلیلی، جعفر، 1384ش، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، تهران.
- دسوقی، محمدبن احمد، بی‌تا، حاشیه الدسوقی، بیروت، احیاء کتب‌العربیه.
- ذهبی، (م.748ق)، 1410ق، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، به كوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الكتاب العربی.
- رعینی، حطاب، 1416ق، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵
- روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
- روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹ش.
- روزنامه کیهان، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت. ۱۳۹۴ش.
- زکی یمانی، احمد، 1428ق، موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره، به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، موسسه الفرقان.
- زین الدین علی(شهید ثانی)، 1416ق، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، معارف اسلامی.
- سنجاری، علی بن تاج الدین(م.1125ق)، 1419ق، منائح الکرم، به کوشش المصری، مكه، جامعه امّ القری.
- سید مرتضی، 1405ق، رسائل المرتضی، به‌کوشش حسینی و رجایی، قم، دارالقرآن.
- طبری، 1403ق، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوك) ، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی.
- طوسی، 1365ش، تهذیب الاحکام، تحقیق سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
- عبد القادر طبری (م.1070ق)، علی، 1416ق، الارج المسکی فی التاریخ المکی، به کوشش الجمال، مکه، المکتبه التجاریه.
- فاسی، محمد (م.832ق)، 1421ق، شفاء الغرام، به كوشش گروهی از علما، بیروت، دارالكتب العلمیه.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، 1416ق، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، النشر الاسلامی.
- فاكهی (م.279ق)، 1414ق، اخبار مكه، به كوشش ابن دهیش، بیروت، دارخضر.
- قلقشندی، احمد،1981م، صبح الاعشی، به‌کوشش زکار، دمشق، وزاره الثقافه.
- کردی، محمد طاهر، 1387ش، کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر.
- کردی، محمد طاهر، 1420ق، التاریخ القویم، به‌كوشش بن دهیش، بیروت، دارخضر.
- مالک بن انس، 1323ق، المدونه الکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- محمد الدقن، 1384ش، کعبه و جامه آن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر.
- محیی الدین احمد امام، (بی‌تا)، فی رحاب البیت العتیق، اندلس، دار قرطبه.
- مسعودی، 1409ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجره.
- معزی ملایری، 1399ق، اسماعیل، جامع احادیث الشیعه، قم، المطبعه العلمیه.
- مفید، 1410ق، المقنعه، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- مقریزی، احمد بن علی، 1420ق، امتاع الاسماع (م.845ق)، به كوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الكتب العلمیه.
- مقریزی، احمد بن علی (م.845ق)، 1418ق، المواعظ و الاعتبار، به كوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الكتب العلمیه.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، 1410ق، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- میقات حج، 1390ش، جزئیات مراسم شست و شوی كعبه، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- میقات حج، 1392ش، تحویل گلاب ویژه شست وشوی كعبه به ریاست امور حرمین، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
- نراقی، احمد بن محمد، 1415ق، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- واقدی، محمد بن عمر(م.207ق)، 1409ق، المغازی، به كوشش: مارسدن جونس، بیروت، اعلمی.