ستون توبه: تفاوت میان نسخه‌ها
Pourghorbani (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۱۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی | {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی | ||
| عنوان = ستون توبه | | عنوان = ستون توبه | ||
| تصویر =ستون | | تصویر =ستون توبه۲.jpeg | ||
| اندازه تصویر = | | اندازه تصویر = | ||
| توضیح تصویر = | | توضیح تصویر =نمایی از ستون توبه که سمت چپ آن [[ستون سریر]] دیده می‌شود. | ||
| | | بنیانگذار = [[پیامبر(ص)]] | ||
| تأسیس = | | تأسیس = | ||
| کاربری = | | کاربری = | ||
| مکان = مسجدالنبی | | مکان = [[مسجدالنبی]] | ||
| نام‌های دیگر =ستون ابولبابه | | نام‌های دیگر =ستون ابولبابه | ||
| وقایع مرتبط = ابولبابه برای توبه خود به این ستون بست تا زمانی‌که توبه وی پذیرفته شد. | | وقایع مرتبط = ابولبابه برای [[توبه]] خود را به این ستون بست تا زمانی‌که توبه وی پذیرفته شد. | ||
| تخریب = | | تخریب = | ||
| ظرفیت = | | ظرفیت = | ||
| وضعیت = | | وضعیت = چهارمین ستون از سوی منبر، دومین ستون از سوی [[قبر پیامبر]] و سومین ستون درون [[روضة النبی]] از سوی [[قبله]] | ||
| مساحت = | | مساحت = | ||
| امکانات = | | امکانات = | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
| وبگاه = | | وبگاه = | ||
}} | }} | ||
'''ستون توبه''' یا '''ستون ابولبابه''' | '''ستون توبه''' یا '''ستون ابولبابه''' یکی از [[ستون‌های مسجدالنبی|ستون‌های مسجدالنبی]] و محل توبه [[ابولبابه انصاری]] از [[صحابه|اصحاب پیامبر(ص)]]، در [[جنگ بنی‌قریظه]] است. ابولبابه در حالی که به دلیل همکاری با یهودیان بنی‌قریظه احساس گناه می‌کرد، به مسجدالنبی رفت و خود را به این ستون بست تا [[توبه]] وی پذیرفته شد. نماز خواندن در کنار این ستون مستحب دانسته شده است. | ||
==مکان == | ==مکان == | ||
ستون توبه در [[مسجد النبی]] و در محدوده [[روضةالنبی| | ستون توبه در [[مسجد النبی]] و در محدوده [[روضةالنبی|روضةالنبی]] قرار دارد<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص423</ref> و فاصله آن تا [[قبر پیامبر]] دو ستون است.<ref>اخبار المدینه، ص102.</ref> این ستون چهارمین ستون از سمت [[منبر پیامبر]] و سومین ستون از سمت [[قبله]] است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=70 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 70]</ref> [[ستون قرعه]] در سمت غربی آن قرار دارد و درِ [[خانه پیامبر]] که به درون مسجد باز می‌شود، برابر این ستون واقع است. به همین دلیل به آن [[باب التوبه (مسجدالنبی)|باب التوبه]] می‌گویند.<ref>تاریخ و آثار اسلامی، ص203-206.</ref> | ||
==توبه ابولبابه== | ==توبه ابولبابه== | ||
{{همچنین ببینید|ابولبابه انصاری}} | {{همچنین ببینید|ابولبابه انصاری}} | ||
بر | بر پایه گزارش مشهور، پس از پیمان‌شکنی یهودیان [[جنگ بنی‌قریظه|بنی قریضه]] در [[غزوه احزاب]] و اقدام ایشان بر ضد پیامبر، قلعه‌های آنها محاصره شد. یهودیان از پیامبر خواستند تا ابولبابه، هم‌پیمان [[اوس|اوسی]] ایشان را برای مشورت نزد آنها بفرستد. | ||
هنگامی که ابولبابه نزد [[یهودیان در مدینه| | هنگامی که ابولبابه نزد [[یهودیان در مدینه|یهودیان]] رسید، در پاسخ آنها درباره تسلیم شدنشان به پیامبر، با دست به گلوی خود اشاره کرده و به آنان فهماند که در صورت تسلیم شدن، کشته خواهند شد. بر اساس آنچه خود ابولبابه گفته، وی هنوز گامی برنداشته بود که احساس خیانت به خداوند و پیامبر وجودش را فراگرفت و برای رهایی از عذاب وجدان به مسجدالنبی رفت و خود را با طناب به ستونی بست و سوگند خورد اجازه ندهد جز پیامبر کسی او را از آن ستون باز کند.<ref>المغازی، ج2، ص509؛ السیرة النبویه، ج4، ص196-197؛ الطبقات، ج4، ص376؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=70 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 70]</ref> | ||
پس از شش<ref> | پس از شش<ref>السیرة النبویه، ج2، ص237.</ref>، هفت<ref>المغازی، ج2، ص509.</ref> یا 20 شبانه روز<ref>البدایة و النهایه، ج4، ص137.</ref> {{آیه|یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَخُونُوا اللهَ و الرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُم وَأَنتُم تَعلَمُونَ}} (انفال/8، 27){{یادداشت|ای مؤمنان! به خدا و پیغمبر خیانت نکنید، و در امانات خود نیز آگاهانه خیانت روا مدارید.}} نازل و [[توبه]] او پذیرفته شد.<ref>اسباب النزول، ص157؛ الکشاف، ج2، ص213؛ مجمع البیان، ج4، ص823.</ref> | ||
== نماز نافله پیامبر کنار ستون == | == نماز نافله پیامبر کنار ستون == | ||
بنا بر | بنا بر روایتی، پیامبر بیشترین نمازهای نافله خود را کنار ستون توبه می‌خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=180 وفاء الوفاء، ج2، ص180]</ref> ذکر شده پیامبر، بعد از نماز صبح کنار این ستون می‌نشست و فقیران و ناتوانان، دور او می‌نشستند و او تا طلوع آفتاب با آنها گفتگو می‌کرد و آیاتی را که در آن شب بر او نازل شده بود، برای آنها تلاوت می‌کرد.<ref>السیرة الحلبیه، ج2، ص664.</ref> همچنین در منابع آمده، رسول خدا گاهی کنار ستون توبه [[اعتکاف]] می‌کرد<ref>السرائر، ج1، ص652.</ref> و فرش یا تختش را پشت ستون توبه می‌گذاشت.<ref>اخبار المدینه، ص102.</ref> | ||
== استحباب نماز کنار ستون == | == استحباب نماز کنار ستون == | ||
بر | بر پایه روایات، مستحب است زائر [[مدینه|مدینه]] چهارشنبه تا جمعه در این شهر اقامت کند و روزه بگیرد و روز چهارشنبه نمازش را نزد ستون توبه به‌جا آورد.<ref>الکافی، ج4 ص558؛ النهایه، ص287؛ السرائر، ج1، ص652.</ref> همچنین خواندن نماز،<ref>المزار، ص65.</ref> عبادت و [[دعا]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص572.</ref> و [[تبرک|تبرک جستن]] نزد این ستون مستحب است.<ref>الغدیر، ج5، ص124؛ الزیارة فی الکتاب و السنه، ص40.</ref> | ||
== نگارخانه == | == نگارخانه == | ||
<gallery> | <gallery> | ||
پرونده:نقشه مسجدالنبی و ستون‌های آن.webp|نقشه مسجدالنبی که در آن شماره ۳، محل قرار گرفتن ستون توبه را نشان می‌دهد. | |||
پرونده:ستون توبه۴.png|نمایی از ستون توبه از طرف [[منبر پیامبر]] (ستون توبه چهارمین ستون بعد از منبر پبامبر است). | |||
نقشه مسجدالنبی و ستون‌های آن.webp|نقشه | پرونده:ستون توبه۶.png|نمایی از ستون توبه از طرف [[خانه پیامبر|خانه]] و [[ قبر پیامبر]] به سوی [[منبر پیامبر|منبر وی]] | ||
ستون توبه۴.png|نمایی از ستون توبه از طرف [[منبر پیامبر]] (ستون توبه چهارمین ستون بعد از منبر پبامبر است). | پرونده:ستون توبه۳.jpeg|نوشته‌ای که بالای ستون توبه نقش شده است: «هذه اسطوانة ابی‌لبابة و تعرف بالتوبة»{{یادداشت|این ستون ابی‌لبابه است که به «توبه» شناخته می‌شود.}} | ||
ستون توبه۶.png|نمایی از ستون توبه از طرف [[خانه پیامبر|خانه]] و [[ قبر پیامبر]] به سوی [[منبر پیامبر|منبر وی]] | |||
</gallery> | </gallery> | ||
==جستارهای وابسته== | |||
* [[ستون‌های مسجدالنبی]] | |||
* [[ستون قرعه]] | |||
* [[ستون سریر]] | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۵۵: | خط ۶۰: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م. | * '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م. | ||
*'''اخبار المدینه''' ،ابن زباله (م.۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز السعودی، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق. | |||
*''' | *'''اسباب النزول'''، الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق. | ||
*'''البدایه و النهایه'''، ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | |||
*''' | *'''السرائر'''، ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق. | ||
*'''السیره النبویه'''، ابن هشام (م.۲۱۳/۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. | |||
*''' | *'''الطبقات الکبری'''، ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر. | ||
*'''الکافی'''، الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش. | |||
*'''المزار | *'''الکشاف'''، زمخشری (م.۵۳۸ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق. | ||
*'''المزار الکبیر'''، محمد بن المشهدی (م.۶۱۰ق.)، به کوشش القیومی، تهران، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق. | |||
*''' | *'''المغازی'''، الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق. | ||
*'''النهایه'''، الطوسی (م.۴۶۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق. | |||
*''' | *'''امتاع الاسماع'''، المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | ||
*'''تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره'''، اصغر قائدان، مشعر، ۱۳۷۲ش. | |||
*''' | *'''مجمع البیان'''، الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. | ||
*'''من لا یحضره الفقیه'''، الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی. | |||
*''' | *'''موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره'''، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسه الفرقان، ۱۴۲۸ق. | ||
*'''وفاء الوفاء'''، السمهودی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | |||
*'''وفاء الوفاء'''، | {{پایان}} | ||
[[رده:ستون‌های مسجدالنبی]] | [[رده:ستون‌های مسجدالنبی]] | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | ||
[[en:Al-Tawba pillar]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۴ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۱۵
 نمایی از ستون توبه که سمت چپ آن ستون سریر دیده می‌شود. | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | مسجدالنبی |
| نام‌های دیگر | ستون ابولبابه |
| وقایع مرتبط | ابولبابه برای توبه خود را به این ستون بست تا زمانی‌که توبه وی پذیرفته شد. |
| مشخصات | |
| وضعیت | چهارمین ستون از سوی منبر، دومین ستون از سوی قبر پیامبر و سومین ستون درون روضة النبی از سوی قبله |
ستون توبه یا ستون ابولبابه یکی از ستون‌های مسجدالنبی و محل توبه ابولبابه انصاری از اصحاب پیامبر(ص)، در جنگ بنی‌قریظه است. ابولبابه در حالی که به دلیل همکاری با یهودیان بنی‌قریظه احساس گناه می‌کرد، به مسجدالنبی رفت و خود را به این ستون بست تا توبه وی پذیرفته شد. نماز خواندن در کنار این ستون مستحب دانسته شده است.
مکان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ستون توبه در مسجد النبی و در محدوده روضةالنبی قرار دارد[۱] و فاصله آن تا قبر پیامبر دو ستون است.[۲] این ستون چهارمین ستون از سمت منبر پیامبر و سومین ستون از سمت قبله است.[۳] ستون قرعه در سمت غربی آن قرار دارد و درِ خانه پیامبر که به درون مسجد باز می‌شود، برابر این ستون واقع است. به همین دلیل به آن باب التوبه می‌گویند.[۴]
توبه ابولبابه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه گزارش مشهور، پس از پیمان‌شکنی یهودیان بنی قریضه در غزوه احزاب و اقدام ایشان بر ضد پیامبر، قلعه‌های آنها محاصره شد. یهودیان از پیامبر خواستند تا ابولبابه، هم‌پیمان اوسی ایشان را برای مشورت نزد آنها بفرستد.
هنگامی که ابولبابه نزد یهودیان رسید، در پاسخ آنها درباره تسلیم شدنشان به پیامبر، با دست به گلوی خود اشاره کرده و به آنان فهماند که در صورت تسلیم شدن، کشته خواهند شد. بر اساس آنچه خود ابولبابه گفته، وی هنوز گامی برنداشته بود که احساس خیانت به خداوند و پیامبر وجودش را فراگرفت و برای رهایی از عذاب وجدان به مسجدالنبی رفت و خود را با طناب به ستونی بست و سوگند خورد اجازه ندهد جز پیامبر کسی او را از آن ستون باز کند.[۵]
پس از شش[۶]، هفت[۷] یا 20 شبانه روز[۸] ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَخُونُوا اللهَ و الرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِکُم وَأَنتُم تَعلَمُونَ﴾ (انفال/8، 27)[یادداشت ۱] نازل و توبه او پذیرفته شد.[۹]
نماز نافله پیامبر کنار ستون[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنا بر روایتی، پیامبر بیشترین نمازهای نافله خود را کنار ستون توبه می‌خواند.[۱۰] ذکر شده پیامبر، بعد از نماز صبح کنار این ستون می‌نشست و فقیران و ناتوانان، دور او می‌نشستند و او تا طلوع آفتاب با آنها گفتگو می‌کرد و آیاتی را که در آن شب بر او نازل شده بود، برای آنها تلاوت می‌کرد.[۱۱] همچنین در منابع آمده، رسول خدا گاهی کنار ستون توبه اعتکاف می‌کرد[۱۲] و فرش یا تختش را پشت ستون توبه می‌گذاشت.[۱۳]
استحباب نماز کنار ستون[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر پایه روایات، مستحب است زائر مدینه چهارشنبه تا جمعه در این شهر اقامت کند و روزه بگیرد و روز چهارشنبه نمازش را نزد ستون توبه به‌جا آورد.[۱۴] همچنین خواندن نماز،[۱۵] عبادت و دعا[۱۶] و تبرک جستن نزد این ستون مستحب است.[۱۷]
نگارخانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
-
نقشه مسجدالنبی که در آن شماره ۳، محل قرار گرفتن ستون توبه را نشان می‌دهد.
-
نمایی از ستون توبه از طرف منبر پیامبر (ستون توبه چهارمین ستون بعد از منبر پبامبر است).
-
نمایی از ستون توبه از طرف خانه و قبر پیامبر به سوی منبر وی
-
![نوشته‌ای که بالای ستون توبه نقش شده است: «هذه اسطوانة ابی‌لبابة و تعرف بالتوبة»[یادداشت ۲]](/images/thumb/9/9c/%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%86_%D8%AA%D9%88%D8%A8%D9%87%DB%B3.jpeg/120px-%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%86_%D8%AA%D9%88%D8%A8%D9%87%DB%B3.jpeg)
نوشته‌ای که بالای ستون توبه نقش شده است: «هذه اسطوانة ابی‌لبابة و تعرف بالتوبة»[یادداشت ۲]
![نوشته‌ای که بالای ستون توبه نقش شده است: «هذه اسطوانة ابی‌لبابة و تعرف بالتوبة»[یادداشت ۲]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%86_%D8%AA%D9%88%D8%A8%D9%87%DB%B3.jpeg)
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص423
- ↑ اخبار المدینه، ص102.
- ↑ عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 70
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص203-206.
- ↑ المغازی، ج2، ص509؛ السیرة النبویه، ج4، ص196-197؛ الطبقات، ج4، ص376؛ عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 70
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص237.
- ↑ المغازی، ج2، ص509.
- ↑ البدایة و النهایه، ج4، ص137.
- ↑ اسباب النزول، ص157؛ الکشاف، ج2، ص213؛ مجمع البیان، ج4، ص823.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص180
- ↑ السیرة الحلبیه، ج2، ص664.
- ↑ السرائر، ج1، ص652.
- ↑ اخبار المدینه، ص102.
- ↑ الکافی، ج4 ص558؛ النهایه، ص287؛ السرائر، ج1، ص652.
- ↑ المزار، ص65.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص572.
- ↑ الغدیر، ج5، ص124؛ الزیارة فی الکتاب و السنه، ص40.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
- اخبار المدینه ،ابن زباله (م.۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز السعودی، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
- اسباب النزول، الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق.
- البدایه و النهایه، ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- السرائر، ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- السیره النبویه، ابن هشام (م.۲۱۳/۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
- الطبقات الکبری، ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر.
- الکافی، الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
- الکشاف، زمخشری (م.۵۳۸ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- المزار الکبیر، محمد بن المشهدی (م.۶۱۰ق.)، به کوشش القیومی، تهران، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- المغازی، الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- النهایه، الطوسی (م.۴۶۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- امتاع الاسماع، المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، مشعر، ۱۳۷۲ش.
- مجمع البیان، الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی.
- موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسه الفرقان، ۱۴۲۸ق.
- وفاء الوفاء، السمهودی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.