سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[تیر]]|روز=[[۱۹]]|سال=[[۱۳۹۹]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }}
'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»</ref> و بنابر گزارشی 500 سفرنامه<ref>. به سوی ام القری، ص14.</ref> از  آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205</ref>


==پیشینه==
مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.  
پیشینه سفرنامه‌نویسی فارسی به سده پنجم قمری بازمی‌گردد.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref> در سده‌های پس از آن، سفرنامه‌نویسی رونق چندانی نداشت و تنها دو سفرنامه مستقل درباره حج نگاشته شد؛<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref> اگر چه گزارش‌های پرشمار کوتاه از سفر حج بزرگانِ حکومت و علم در میانه کتاب‌ها نوشته می‌شد.<ref>نک: وقایع السنین، ص552-558؛ تذکره صفویه کرمان، ص469، 476؛ احیاء الملوک، ص477.</ref>


دوران اوج رونق سفرنامه‌نویسی فارسی، در سده‌های دوازدهم و سیزدهم قمری، همزمان با حکومت قاجاریه بود. علت آن را افزایش سفرهای ایرانیان به دیگر نقاط جهان و تأثیرپذیری از شیوه مرسوم سفرنامه‌نویسی در غرب دانسته‌اند. از آن دوران، ده‌ها سفرنامه حج قاجاری در دست است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه؛ نک: چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص173.</ref>
== از سده چهارم تا سده دوازدهم ==
نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم [[اسماعیلی]] مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در 437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.   


== سفرنامه‌های مهم ==
فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:  
برخی از سفرنامه‌های مهم فارسی چنین‌اند:


===سفرنامه ناصرخسرو===
* لطائف الأذکار للحضار و السفار فی المناسک و الآداب نوشته محمد بن عمر ابن مازه راهنمای حج نوشته شده در سال 552 قمری
{{اصلی|سفرنامه ناصرخسرو}}
در قلمرو نثر فارسی، سفرنامه ناصر خسرو که از نثر فارسی در سده پنجم ق. به شمار می‌رود، کهن‌ترین سفرنامه حج در زبان فارسی است. ناصر خسرو در این سفرنامه، گزارشی از سفر خود به حج در سال‌های ۴۳۷ تا ۴۴۴ق. ارائه کرده و آگاهی‌هایی فراوان از جغرافیای مکه و مدینه و راه‌های حج در اختیار خواننده قرار داده است.<ref>نک: سفرنامه ناصر خسرو.</ref>


===حجازیه===
* [[تحفةالعراقین|تحفه العراقین (ختم الغرائب)]] نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».</ref>
{{اصلی|حجازیه (کتاب)}}
* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان [[آل جلایر]] (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>
سفرنامه‌نویسی به نثر فارسی در سده‌های پسین چندان رونقی نداشت. تنها سفرنامه‌های حج منثور که در این دوران به فارسی نگاشته شده، کتابی است از ابوالاشرف یزدی (م. ۷۶۲ق) با عنوان حجازیه<ref>معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref>
* سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد [[صفویه]] که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».</ref>
* خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)<ref>. صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>
* سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref>
* بخشی از [[منظومه چهارتخت]] سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>
* منظومه [[فتوح الحرمین]] سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref>
* [[بیان واقع]] نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
* سفرنامه منظوم [[تحفة الحرمین (قادری)|تحفه الحرمین]]، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>


===بیان واقع===
== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم ==
{{اصلی|بیان واقع}}
سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره [[قاجاریه]] (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر  این آثار، متعلق به دوره [[ناصرالدین شاه]] (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>. میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
و سفرنامه‌ای دیگر با عنوان [[بیان واقع]] نوشته عبدالکریم کشمیری که هر چند قرار بوده سفرنامه حج باشد، بخشی عمده از آن، تاریخ رویدادهای دوران سلطنت نادر شاه افشار است.<ref>بیان واقع، ص5-114؛ معجم ما کتب فی الحج، ص126.</ref>
</ref>بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.</ref>


فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:
{{ستون-شروع|2}}
* [[تذکرة الطریق (کتاب)|تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق]] نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.<ref>. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref>
* [[بزم غریب]] محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری<ref>. به سوی ام القری، ص231-235.</ref>
* سفرنامه [[تبیین احوال مکه المعظمه (کتاب)|تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی]] نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.<ref>. میقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».</ref> 
* سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب [[تاج الاقبال]] در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>. پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref>
* [[سفرنامه سیف الدوله (کتاب)|سفرنامه سیف الدوله]] از شاهزادگان قاجار در 1279قمری <ref>. سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref> 
* [[سفرنامه حج منصور]] نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref> 
* [[سفرنامه فرهاد میرزا (کتاب)|سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا]] در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل. 
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
* [[سفرنامه حسام السلطنه (کتاب)|سفرنامه مکه حسام السلطنه]] برادر فرهاد میرزا در 1297قمری<ref>.آینه آثار، ص118.</ref>
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
* منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
* سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
* سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
* [[تحفة الحرمین و سعادة الدارین (کتاب)|سفرنامه نایب الصدر شیرازی]] در همین سال
* سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
* حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری<ref>. سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref> 
* [[سفرنامه میرزا داوود میر وظایف (کتاب)|سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف]] در سال1322قمری نوشته شده است.<ref>. سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref> 
* سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است<ref>. میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref> 
* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref> 
* [[سفرنامه امین الدوله (کتاب)|سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله]] صدر اعظم [[مظفرالدین شاه]] است که در 1316قمری به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref> 
* سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref> 
* سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref> 
* شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
* سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref> 
* سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری<ref>. به سوی ام القری، ص153-155.</ref> 
* سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref> 
* سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref> 
* سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>
{{پایان}}


از مهم‌ترین این سفرنامه‌ها باید به [[سفرنامه فرهاد میرزا]]، امین‌الدوله، میرزا علی‌خان اعتماد السلطنه، [[تذکرة الطریق]] نوشته [[میرزا داود میر وظایف]]، حسام‌السلطنه، محمد حسین فراهانی، و نایب‌الصدر شیرازی اشاره کرد.
== دوره معاصر ==
 
در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.<ref>. حج در ادب فارسی، ص178-179.</ref>
===سفرنامه فرهادمیرزا===
{{اصلی|سفرنامه فرهادمیرزا}}
این سفرنامه، گزارش سفر حج فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق)،<ref>چهل سال تاریخ ایران، ج1، ص۲۶۳.</ref> برادر محمدشاه قاجار در سال ۱۲۹۲ق. است.<ref name=":3">محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، المآثر و اآلثار، ج 1، ص 5 و 76 و 112؛ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج1، ص125.</ref>


از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی [[به سوی خدا می‌رویم|به سوی خدا می رویم]] در سال1331ش. و [[سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی]] شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.


برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در [[خسی در میقات]] از  سیاست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>


در سفرنامه‌هایی مانند [[سفرنامه حج و راهنمای حاج (کتاب)|سفرنامه حج و راهنمای حاج]] حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هایی مانند [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138</ref> و [[ای قوم به حج رفته]] نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>. ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و [[سعی هاجر]] نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.


کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] ایران،<ref>. نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1725814/%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C?q=%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%20%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B3%D9%8A&score=39.685127&rownumber=2
| عنوان = سفرنامه نویسی
| نویسنده =
}}


==منابع==
* اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
* ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
* آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
* آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
* آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
* با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
* با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
* بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
* به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
* پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
* پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
* پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
* پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
* تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
* تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
* تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
* تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
* تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
* تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
* تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
* تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
* تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
* تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
* جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
* حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
* الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
* حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
* خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
* دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
* دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
* دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
* راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
* رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
* سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
* سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
* سفرنامه امین الدوله:  میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
* سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
* سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
* سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
* سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
* سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
* سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
* سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
* سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
* سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
* صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
* فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
* قرائه فی ادب الرحله:
* کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
* کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
* کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
* کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
* کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
* ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
* مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
* مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
* معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏.
* میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
* میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
* میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
{{پایان}}


{{دانشنامه
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8027
| عنوان = ایران
| نویسنده = کامران محمدحسینی
}}'''چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه: المآثر و الآثار'''، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
<br />
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۴ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۳

سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400[۱] و بنابر گزارشی 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.[۳]

مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.

از سده چهارم تا سده دوازدهم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نخستین سفرنامه حج فارسی، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها در 437 قمری آغاز شد.[۴] او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.[۵] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.

فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:

  • لطائف الأذکار للحضار و السفار فی المناسک و الآداب نوشته محمد بن عمر ابن مازه راهنمای حج نوشته شده در سال 552 قمری
  • تحفه العراقین (ختم الغرائب) نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری[۶]
  • رساله حجازیه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.[۷]
  • سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.[۸]
  • خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)[۹]
  • سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.[۱۰]
  • بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۱]
  • منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.[۱۲]
  • بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
  • سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری [۱۳]

سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.[۱۴] بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.[۱۵]بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.[۱۶] برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.[۱۷] از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.[۱۸]

فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:

  • تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بین 1230 تا 1232 قمری.[۱۹]
  • بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری[۲۰]
  • سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.[۲۱]
  • سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.[۲۲]
  • سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279قمری [۲۳]
  • سفرنامه حج منصور نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.[۲۴]
  • سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
  • سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
  • سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
  • سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297قمری[۲۵]
  • سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
  • منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
  • سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
  • سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
  • سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال
  • سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
  • روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
  • حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری[۲۶]
  • سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322قمری نوشته شده است.[۲۷]
  • سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است[۲۸]
  • سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته [۲۹]
  • سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316قمری به حج رفته است.[۳۰]
  • سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
  • سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 [۳۱]
  • سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان [۳۲]
  • شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
  • سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری [۳۳]
  • سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری[۳۴]
  • سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،[۳۵]
  • سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند [۳۶]
  • سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.[۳۷]

دوره معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.[۳۸]

از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی[۳۹] تاکید شده است.

برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۰]

در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.[۴۱]در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.[۴۲] و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛[۴۳] حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)[۴۴] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۵] لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،[۴۶] تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»
  2. ↑ . به سوی ام القری، ص14.
  3. ↑ . فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205
  4. ↑ . تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.
  5. ↑ . حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».
  6. ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».
  7. ↑ . نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45
  8. ↑ . کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».
  9. ↑ . صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.
  10. ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
  11. ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
  12. ↑ . کتابنامه حج، ص195
  13. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212
  14. ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.
  15. ↑ . میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
  16. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».
  17. ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.
  18. ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.
  19. ↑ . تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.
  20. ↑ . به سوی ام القری، ص231-235.
  21. ↑ . میقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».
  22. ↑ . پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».
  23. ↑ . سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.
  24. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.
  25. ↑ .آینه آثار، ص118.
  26. ↑ . سفرنامه حج تکابی، ص115-122.
  27. ↑ . سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.
  28. ↑ . میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».
  29. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.
  30. ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
  31. ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
  32. ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.
  33. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
  34. ↑ . به سوی ام القری، ص153-155.
  35. ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
  36. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
  37. ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
  38. ↑ . حج در ادب فارسی، ص178-179.
  39. ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
  40. ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
  41. ↑ . سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.
  42. ↑ . با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138
  43. ↑ . ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
  44. ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
  45. ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
  46. ↑ . نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
  • اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
  • ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
  • آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
  • آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
  • آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
  • با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
  • بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
  • به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
  • پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
  • پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
  • پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
  • تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
  • تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
  • تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
  • تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
  • تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
  • تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
  • تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
  • تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
  • تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
  • تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
  • تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
  • جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
  • حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
  • الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
  • حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
  • خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
  • دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
  • دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
  • دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
  • راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
  • رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
  • سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
  • سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
  • سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
  • سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
  • سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
  • سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
  • سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
  • سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
  • سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
  • سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
  • سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
  • سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
  • سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
  • سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
  • صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
  • فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
  • قرائه فی ادب الرحله:
  • کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
  • کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
  • کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
  • کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
  • کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
  • ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
  • مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
  • مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
  • معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏.
  • میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
  • میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
  • میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
  • میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=سفرنامه‌های_فارسی_حج&oldid=59901»