ابن شبه

ابن شَبَّة (نام کامل عمر بن شَبَّة بن عبیده نُمَیری)، تاریخ نگار اهل مدینه در سده سوم قمری و نویسنده کتاب اخبار المدینه (تاریخ المدینه) است. وی در گسترش و استواری مکتب تاریخ‌نگاری مدینه نقشی اساسی داشت.

تولد و تحصیلات

ابوزید عمر بن شَبَّة بن عبیده نُمَیری در ۱۷۳ق، احتمالا در بصره زاده شد و در ۲۶۲ یا ۲۶۳ق در سامرا درگذشت. او متعلق به خاندان نمیر بن عامر بود که طایفه‌ای از قبیله بزرگ هوازن بودند.

شاگردان و استادان

یوسف مزّی، از رجالیانِ قرن هشتم قمری، فهرستی بلند از استادان و شاگردان وی ارائه کرده است. محمد بن یحیی، معاویة بن هشام و ابوغَسان از استادان او و ابوبکر بن ابی‌الدنیا، ابوشُعَیب حرانی و احمد بن ابی‌طاهر طَیفور از شاگردان ابن شبه بوده‌اند.

بیشترین گزارش‌های ابن شبه از ابوغسان محمد بن یحیی کنانی، از یاران مالک بن انس است که آگاهی‌های بسیار از ‌اخبار و رخدادهای مدینه داشته است. با این‌که ابن شبه از شاگردان ابن زباله، از نخستین تاریخ‌نگاران مدینه، است؛ در کتاب تاریخ المدینه، گزارش‌هایی اندک از ابن زباله آورده است.

گرایش فکری

ابن شبه با تاریخ، سیره، حدیث، فقه، ادب، شعر و نسب‌شناسی آشنا بود و آثار گوناگونش نشان می‌دهد که در علوم مختلف دست داشته است.در عرصه تاریخ‌نگاری درباره مکه، مدینه، بصره و کوفه و نگارش شرح حال شاعران و امیران و حاکمان این شهرها تحقیقاتی داشته است. او را از مخالفان متعزله و متمایل به اهل حدیث دانسته‌اند. درباره مخالفتش با اندیشه مخلوق بودن قرآن گزارش‌هایی یافت می‌شود. پاره کردن کتاب‌ها و آتش زدن خانه وی و ناچار شدنش به سکوت و انزوا از پیامدهای این رویداد بود. همچنین فضلیت‌گویی و مقتل‌نویسی برای خلیفه دوم و سوم (عمر و عثمان) و دفاع از تشکیل شورای خلافت برای انتخاب خلیفه را از دیگر نشانه‌های گرایش ابن شبه به اهل حدیث دانسته‌اند.

جایگاه ابن شبه در تاریخ‌نگاری مدینه

ابن شَبَّه در گسترش و استواری مکتب تاریخ‌نگاری مدینه که اصول آن در کارهای عُروة بن زبیر (درگذشت ۹۴ق) و ابن شهاب زُهری (درگذشت ۱۲۴ق) و موسی بن عُقبه (درگذشت ۱۴۱ق) نهاده شد، نقشی اساسی داشت. وی برای گردآوری اطلاعات همان روشی را به کار برده که در تدوین حدیث به کار می‌رفته است؛ بدین معنا که سخن‌های شاهدان و راویان را به صورت شفاهی گرد آورده و کنار هم نهاد.

داوری تراجم نگاران درباره ابن شبه

ابن شَبَّه به وثاقت، صداقت، عدالت و اعتبار وصف شده و بر خلاف استادش ابن زباله که مورد بی مهری رجالیان و اهل حدیث قرار گرفته، از او با کلماتی احترام‌آمیز یاد شده است.

آثار ابن شبه

ابن شبه آثار متعددی در تاریخ محلی و تک‌نگاری‌های تاریخی داشته است. مهم‌ترین اثر او اخبار المدینة النبویه است که با عنوان تاریخ المدینة المنوره نیز به چاپ رسیده است و کتابی در جغرافیای تاریخی مدینه و رویدادهای زندگی پیامبر اسلام(ص)، خلافت عمر بن خطاب و عثمان بن عَفّان است فهرستی از آثار او که در منابع ثبت شده و مورد استناد دیگر نویسندگان بوده است به شرح زیر است:

آثار تاریخی

• تاریخ الکوفه
• تاریخ البصره
• کتاب امراء المدینه
• کتاب امراء مکه
• کتاب التاریخ
• کتاب اخبار المنصور
• اخبار محمد و ابراهیم بن عبدالله بن حسن
• اخبار بنی نمیر
• السلطان
• مقتل عثمان

ادبیات عرب

• الاستعانه بالشعر و ما جاء فی اللغات
• طبقات الشعراء
• الشعر و الشعرا
• الاغانی
• کتاب ما یستعجم الناس فیه من القرآن
• کتاب النحو

جستارهای وابسته

• تاریخ مدینه ابن شبه

منابع

• ابن شبه: عنایت‌الله‌ فاتحى‌نژاد، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۹ش.
• اخبار المدینه: ابن زباله (درگذشت ۱۹۹ق)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
• اسلوب و نظام فکری عمر بن شبه نمیری در کتاب تاریخ المدینه المنورههدیه تقوی، فاطمه جان احمدی، فصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، شمراه ۱۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.
• بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب: عبدالعزیز الدوری، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۳م.
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، به کوشش علی محمد و عادل احمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• تاريخ بغداد: احمد بن علی خطیب بغدادی، به تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، 1417ق/ 1997م.
• تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (درگذشت ۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
• التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (درگذشت ۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• تهذیب الکمال فی اسماء الرجال: المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
• الجرح و التعدیل: ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ق.
• حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش.
• درآمدی بر تاریخ اسلام در قرون وسطی: کلود کاهن، ترجمه: علوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۰ش.
• سیر اعلام النبلاء: الذهبی، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۴ق/ 199۴م.
• شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
• الفهرست: محمد بن اسحاق ابن ندیم، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
• مجلة العرب (ماهنامه): ریاض، المملکة السعودیه، ج۴، ۱۳۸۹ق.
• معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
• وفیات الاعیان: ابن خلکان (درگذشت ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت،‌ دار صادر.