بنی‌تمیم: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - '</ref>' به '</ref> ')
جز (جایگزینی متن - 'تاسیس' به 'تأسیس')
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۳: خط ۳:
| تصویر =  
| تصویر =  
| اندازه تصویر =  
| اندازه تصویر =  
| نام کامل = بنی‌تمیم
| نام کامل = بنی تمیم
| نسب =  
| نسب = تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان
| محل حکومت =  
| محل حکومت =  
| مدت حکومت =  
| مدت حکومت =  
| مکان قبیله = [[جزیرة العرب]]، [[صحرای نجد]]، [[عراق]]، [[ایران]] و [[بحرین]]
| مکان قبیله = [[جزیرة العرب]]، [[نجد]]، [[عراق]]، [[ایران]] ، [[بحرین]] و [[مصر]]
| سرسلسله =  
| سرسلسله =  
| اشخاص مهم = [[اصبغ بن نباته حنظلی]]، [[حرّ بن یزید ریاحی]]، [[شعبة بن حنظه]]، [[فرزدق]]، [[ابوالفوارس سعد بن محمد]]، [[خداش بن بشر]]، [[اکثم بن صیفی اسیدی|اکثم بن صیفی بن ریاح اسیدی]]، [[هذلول بن کعب عنبری]]، [[زبان بن علاء مازنی|زَبّان بن علاء بن عمار مازنی]]، [[خلیفة بن خیاط]]، [[یحیی بن اکثم تمیمی]]، [[ابن‌حبان بستی|ابن‌حِبّان بُستی]]، [[قاضی نعمان]]، [[عبدالکریم سمعانی]]، [[اضبط بن قریع تمیمی]]
| اشخاص مهم = [[اصبغ بن نباته حنظلی]]، [[حرّ بن یزید ریاحی]]، [[فرزدق]]، [[ابوالفوارس]] ...
| جمعیت =  
| جمعیت =  
| جنگ‌ها =  
| جنگ‌ها =  
| شاخه‌ای از =  
| شاخه‌ای از = مضر/ عدنان
| زیرشاخه‌ها = [[بنی‌عصرون]]، [[بنومجاشع بن دارم]]، [[بنی‌عطارد بن عوف]]، [[آل کرب]]، [[آل ثانی]]، [[بنی‌سعد]]، [[بنی‌نهشل]]، [[بنی‌یربوع]]، [[بنی‌مازن]]
| زیرشاخه‌ها = [[بنی‌عصرون]]، [[بنومجاشع بن دارم]]، [[بنی‌عطارد بن عوف]]، [[آل کرب]]، [[آل ثانی]] ...
| مهم‌ترین اقدامات = شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در [[نبرد جمل]]، [[نبرد صفین|صفین]] و [[نبرد نهروان|نهروان]]، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان
| مهم‌ترین اقدامات = شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در [[نبرد جمل]]، [[نبرد صفین|صفین]] و [[نبرد نهروان|نهروان]]، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان
| مناصب مهم = از پیشوایان عرب در [[موسم حج]]، داوران عرب در همایش سالانه عرب در [[عکاظ]]، کارگزاران [[پیامبر(ص)]]، کارگزاران [[امام علی(ع)]]، متولیان [[کعبه]]  
| مناصب مهم = از پیشوایان عرب در [[موسم حج]]، داوران عرب در [[عکاظ]]، کارگزاران [[پیامبر(ص)]]، کارگزاران [[امام علی(ع)]]، متولیان [[کعبه]] ، [[تلبیه]] ویژه و آیین [[حمس]]
| مذهب = [[بت‌پرستی]]، [[مسیحیت]]، [[زرتشت]]، [[اسلام]]
| مذهب = [[بت‌پرستی]]، [[مسیحیت]]، [[زرتشت]]، [[اسلام]]
}}
}}


'''بنی‌تمیم''' از قبایل ساکن [[نجد]] و اثرگذار در تحولات [[مکه]] و [[اسلام]] بودند.
'''بنی‌تمیم''' از قبایل مهم [[عربستان]] در دوران باستان بود. تعداد فراوان افراد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر [[مکه]] شد. این فراوانی هم چنین باعث ایجاد شاخه های بسیاری در پسران تمیم شد. اصالت و نسب این قبیله به نوادگاه حضرت [[اسماعیل]] (ع) می رسید.


بنی‌تمیم قبیله‌ای بزرگ و پرجمعیت و از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم [[عرب]] محسوب می‌شوند که قبل از اسلام، تولیت مکه را به عهده داشته‌اند. و به خاطر اهمیت این قوم، نگاشته‌های جداگانه‌ای درباره این قوم به نگارش در آمده است.
قبل از اسلام بنی تمیم بت پرستی  بوده  و تولیت [[کعبه]] و مکه بر عهده این بود. بعد ها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین [[نجد]] شدند. نقش مهمی را افراد این قبیله بعد از اسلام آوردن (سال نهم ه.ق) در اسلام ایفا کردند. بنی تمیم شاعران ، دانشوران ، راویان ، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد.  


تمیمی‌ها در جد شانزدهم [[پیامبر(ص)]] با [[قریش]] هم‌نسب هستند و محل سکونت‌شان [[جزیرة العرب]]، [[صحرای نجد]]، [[عراق]]، [[ایران]] و [[بحرین]] و مناطق دیگر است و با توجه به متفاوت بودند سکونت، دارای مذاهب مختلفی، از جمله [[بت‌پرستی]]، [[مسیحیت]]، [[زرتشت]] بودند که با ظهور اسلام عده‌ای به اسلام گرویدند ولی اکثر آنها در سال نهم [[مسلمان]] شدند.
بعد ها این قبیله به سایر نقاط در [[جزیرةالعرب|شبه جزیره]] ، [[ایران]] ، [[عراق]] و [[آفریقا]] پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در همان نجد ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیان گذار [[وهابیت]] و [[آل ثانی]] حاکم قطر از قبیله بنی تمیم هستند.


این قبیله نقش‌های مهمی در اسلام ایفا کردند از جمله اینکه برخی از آنان از کارگزاران پیامبر(ص) بوده و برخی نیز از راویان احادیث [[ائمه(ع)]] بودند؛ همچنین در فتوحات اسلامی نقش موثری داشته و در جنگ‌های مختلف حضور پر رنگی داشتند؛ ولی بیشترین نقش آنها در تولیت و سرپرستی مکه و مناصب [[حج]] است که پیش از اسلام تا ظهور اسلام را به عهده داشتند که به صورت موروثی در اختیارشان قرار گرفته بود و بعدها از مفاخر بنی‌تمیم به شمار می‌آمد.
==اهمیت قبیله بنی تمیم==


در عصر حاضر بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال [[افریقا]] پراکنده‌اند اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان [[نجد]] و [[جبل شمر|جبل شَمَّر]] [[عربستان سعودی]] سکونت دارند و از میان بنی‌تمیم ساکن در نجد خاندان‌هایی برخاستند که بر تحولات جزیرة العرب اثر نهادند. خاندان [[محمد بن عبدالوهاب]]، بنیان‌گذار [[فرقه وهابیت]] و [[آل ثانی]] به عنوان حاکمان [[قطر]]، از آن جمله هستند.
قبیله بنی تمیم از گذشته‌ های دور در قیاس با دیگر قبایل [[عرب]]، بسیار با اهمیت بود. دلیل این اهمیت را می توان در فراوانی جمعیت و تیره های مختلف و پراکندگی محل سکونت آنان جست و جو کرد. البته اهمیت ویژه این قبیله  به سبب برعهده داشتن تولیت [[کعبه]] بود. این موارد باعث شد که  قبیله  بنی‌تمیم از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب شود.<ref>جمهرة انساب العرب، ص207؛ نشوة الطرب، ص415.</ref> 


==اهمیت قبیله تمیم==
== تبار نامه بنی تمیم==
===پدران===
تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت [[اسماعیل(ع)]] است..<ref>النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.</ref>  تمیمیان در [[الیاس]]، که جد شانزدهم رسول خدا است، با [[قریش]] هم‌نسب هستند.<ref>الانساب، ج1، ص13-14.</ref>


قبیله تمیم از گذشته‌های دور در مقایسه با دیگر قبایل [[عرب]]، دارای اهمیت بسیار در ابعاد گوناگون، از جمله فراوانی جمعیت و تیره‌های مختلف، جنگ‌ها و رخدادهای تاریخی فراوان و پهنه پهناور سرزمین‌های محل سکونت بوده است. اکنون نیز در پهنه [[جهان اسلام]] پراکنده‌اند.
===فرزندان===
شخص تمیم چهار پسر به نام زید مناة، عمرو، حارِث و یَربوع داشت.<ref>جمهرة النسب، ص191؛ النسب، ص232، انساب الاشراف، ج12، ص11؛ جمهرة انساب العرب، ص207.</ref> یربوع در کودکی درگذشت و حارث کم‌ نسل شد. {{یادداشت|نسل حارث از طریق فرزندش معاویه به نام  شَقِرات ادامه یافت.}} پس نسل تمیم، از دو پسر دیگر او  به نام های  زید مناة و عمرو ادامه یافت. از عمرو بن تمیم، خاندان‌های بسیاری<ref>جمهرة النسب، ص251-252.</ref> از جمله حَبِطات  {{یادداشت|لقب حارث بن عمرو و فرزندانش.}} <ref>جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.</ref>  پدید آمد. و از زید مناة بن تمیم <ref>انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.</ref> شاخه‌های فراوانی مانند [[بنوکعب بن سعد]] ، [[بنومقاعس|بنومُقاعِس]]<ref>جمهرة النسب، ص230 به بعد. </ref> [[بنی‌حنظله]] ، [[بنی‌دارم]]<ref>النسب، ص193-226.</ref> و [[بنی‌یربوع]] پدید آمدند..<ref>جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.</ref>


اهمیت ویژه آن‌ها بر عهده داشتن تولیت [[کعبه]] از سوی خود تمیم و خاندانی از نسل اوست. بنی‌تمیم را از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب کرده‌اند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص207؛ نشوة الطرب، ص415.</ref>
از تیره‌های بنی‌حنظله می‌توان به براجم،<ref>انساب الاشراف، ج12، ص15؛ الاشتقاق، ص218؛ نشوة الطرب، ص447.</ref> [[بنوعنبر بن یربوع]]<ref>نشوة الطرب، ص448-449.</ref> و [[بنودارم بن مالک|بنودارم]] بن مالک بن حنظله اشاره کرد.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص16، 19؛ الاشتقاق، ص234.</ref>  


==تک‌نگاری‌هایی درباره بنی‌تمیم==
==خاستگاه بنی تمیم==
=== قبل از اسلام===


اهمیت بنی‌تمیم موجب نگاشته شدن تک‌نگاری‌هایی درباره آن‌ها شده است؛ از جمله:
سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله بنی تمیم در [[جزیرة العرب]] بود.
150 سال پیش از ظهور اسلام، شاخه های اولیه این خاندان تولیت [[کعبه]] را برعهده داشتند و در [[مکه]] ساکن بودند. سایر عرب‌های ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بی‌حرمتی  کعبه، از جزیره العرب دور کردند. {{یادداشت| به گزارش ابن‌زبیر و فرزدق.}}در نتیجه پیش از اسلام بنی تمیم به نجد کوچ کرد. زمان دقیق مهاجرتشان به [[نجد]] مشخص نیست.<ref>الاغانی، ج9، ص224-225.</ref> بعلاوه شاخه‌هایی از این قبیله به حیرهِ [[عراق]] و [[بحرین]] مهاجرت کردند.<ref>بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.</ref>
=== بعد از اسلام===
در قرن دوم وسوم قمری بسیاری از بنی‌تمیم به مصر مهاجرت کردند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص114.</ref> در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب با تأسیس [[سلسله اغلبیان]]، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. پس از سقوط  اغلبیان، گروه‌هایی از بنی‌تمیم همچنان در آنجا باقی ماندند و بسیاری از آن‌ها بعد ها به‌ [[اندلس]] کوچ کردند. .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص117-118.</ref>


[[الحیرة و مکة و تمیم و صلتها بالقبائل العربیه]]، ترجمه [[یحیی جبوری|یحیی الجبوری]]، جامعه بغداد، 1396ق./1976م.
=== دوران معاصر===
امروزه افراد قبیله بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال [[افریقا]] پراکنده شده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و [[جبل شمر|جبل شَمَّر]] [[عربستان سعودی]] سکونت دارند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122، 132، 136.</ref>  خاندان‌ها و طوایف بنی‌تمیم در عربستان، متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122؛ انساب الاشراف، ج12، ص363.</ref>


[[قبیله بنی‌تمیم و نقش آن در تاریخ اسلام و‌ ایران]]، [[مریم سعیدیان جزّی]]، قم، 1382ش.
در نجد از میان بنی‌تمیم خاندان‌هایی برخاستند که امروزه بر تحولات جزیرة العرب اثر گذار هستند. خاندان [[محمد بن عبدالوهاب]]، بنیان‌گذار [[فرقه وهابیت]] و [[آل ثانی]] {{یادداشت| خاندان آل ثانی از اواخر سده یازدهم ه . ق از نجد به ‌این منطقه آمدند.}}  به عنوان حاکمان [[قطر]]، از جمله آنان هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122به بعد‍، 132-134.</ref><ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص132؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref>


[[شعراء تمیم فی الجاهلیة و الاسلام]]، [[عبدالقادر فیاض حرفوش]]، دمشق، 1423ق./2002م.
==پراکندگی جغرافیایی بنی تمیم==


[[الاسر التمیمیة فی حوطة بنی‌تمیم]]، [[ابراهیم بن راشد تمیمی]]، بیروت، 1425ق./2004م.
===عراق===
تمیمی‌ها از آغاز تأسیس [[کوفه]] و [[بصره]]، نخستین ساکنان آن بودند؛ در بصره بنی تمیم یکی از پنج قبایل  گوناگونی بود که به آن‌ها «اخماس» گفته می‌شد.  البته این قبیله در ساختار قبیله ای کوفه، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55.</ref>  با اقامت قبیله‌های رقیب در این  شهرها اندک‌اندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیله‌ای را گرفت. از همین‌رو، این قبیله وحدت سیاسی  خویش را از دست داد. لذا گاهی از بنی تمیم  به عنوان تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان می‌آید. {{یادداشت| چنان‌که [[احنف بن قیس]]، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزْد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او اَزْد بصره از تمیم کوفه و اَزْد کوفه از تمیم شام والاتر است.}}  .<ref>البیان و التبیین، ج2، ص92؛ زهر الآداب، ج3، ص699.</ref>


[[فضائل بنی‌تمیم فی السنة النبویه]]، [[عبدالعزیز محمد فریح]]، ریاض، 1424ق.
در مجموع، 34 شاخه از تمیمی‌های در عراق برشمرده‌اند که طایفه المصالحه و الظوالم از بزرگ‌ترین طوایف تمیم عراق هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126-128-159</ref>


[[قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام و عصر الرساله]]، [[واثقه حازم جاسم حیالی|واثقه حازم جاسم الحیالی]]، بیروت، 1433ق./2012م.
====عراق معاصر====
در عراق معاصر، پراکندگی تمیمی‌ها بسیار گسترده شد و با کم‌رنگ تر شدن پیوندهای قبیله‌ای، شناسایی آن‌ها دشوار تر شده است. عشایر بنی تمیم به تدریج در این محدوده به تشیع گرویدند. شاخه‌هایی از آنان هنوز به صورت عشایری به ویژه در استان بصره زندگی می‌کنند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126؛ عشائر العراق، ج3، ص252.</ref>  .<ref>لله و للحقیقه، ص646.</ref>
=== ایران===
در [[ایران]] از سده‌های نخست هجری تیره‌های تمیم در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشته‌اند‌.<ref>الکامل، ج9، ص103-104.</ref>


تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان [[اسماعیل(ع)]] است.<ref>النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.</ref> 
امروز نیز بنی‌تمیم یکی از قبایل بزرگ ساکن در خوزستان است. <ref>قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>
 
==نسل بنی‌تمیم==
 
تمیمیان در [[الیاس]]، جد شانزدهم رسول خدا، با [[قریش]] هم‌نسب هستند.<ref>الانساب، ج1، ص13-14.</ref> 
 
وی چهار پسر به نام زید مناة، عمرو، حارث و یربوع داشت.<ref>جمهرة النسب، ص191؛ النسب، ص232، انساب الاشراف، ج12، ص11؛ جمهرة انساب العرب، ص207.</ref>  یربوع در کودکی درگذشت و حارث کم‌نسل بود. بیشتر بطون و شاخه‌های قبیله تمیم، از نسل زید مناة و عمرو هستند.
 
نسل حارث از طریق فرزندش معاویه که به تیره او شَقِرات می‌گفتند، ادامه یافت.<ref>جمهرة النسب، ص191-192.</ref> 
 
از فرزندان عمرو بن تمیم، خاندان‌های بسیار<ref>جمهرة النسب، ص251-252.</ref>  از جمله حَبِطات (لقب حارث بن عمرو و فرزندانش)<ref>جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.</ref>  و از زید مناة<ref>انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.</ref>  شاخه‌های فراوان مانند [[بنوکعب بن سعد]] و میان آن‌ها تیره مشهور [[بنومقاعس|بنومُقاعِس]]<ref>جمهرة النسب، ص230 به بعد. ‍</ref>  پدید آمدند. [[بنی‌حنظله]] و از میان آن‌ها نیز [[بنی‌دارم]]<ref>النسب، ص193-226.</ref>  و [[بنی‌یربوع]] از دیگر تیره‌های آن هستند.<ref>جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.</ref> 
 
از تیره‌های بنی‌حنظله می‌توان به براجم،<ref>انساب الاشراف، ج12، ص15؛ الاشتقاق، ص218؛ نشوة الطرب، ص447.</ref>  [[بنوعنبر بن یربوع]]<ref>نشوة الطرب، ص448-449.</ref>  و [[بنودارم بن مالک|بنودارم]] بن مالک بن حنظله اشاره کرد.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص16، 19؛ الاشتقاق، ص234.</ref> 
 
==خاستگاه و پراکندگی جغرافیایی تمیم==
 
سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله تمیم، [[جزیرة العرب]] بود.
 
===پیش از اسلام===
 
چند مکان از مناطق جزیرة العرب به ویژه [[صحرای نجد]] در دوره پیش از اسلام، به عنوان زیستگاه بنی‌تمیم یاد شده است.<ref>بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53.</ref> 
 
حیره در [[عراق]] و [[بحرین]] کهن نیز از دیگر سکونت‌گاه‌های تیره‌هایی از تمیم بودند.<ref>البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.</ref> 
 
سرسلسله این خاندان و برخی از نسلش که تولیت [[کعبه]] را بر عهده داشتند، در [[مکه]] ساکن بودند. اما زمان دقیق مهاجرتشان به [[نجد]] دانسته نیست.
 
به گزارش [[ابن‌زبیر]]، 150 سال پیش از ظهور اسلام، عرب‌های ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بی‌حرمتی به کعبه، از زمین تهامه راندند. [[فرزدق]] در ابیاتی به این موضوع اشاره کرده است.<ref>الاغانی، ج9، ص224-225.</ref> 
 
در سده‌های دوم و سوم ق. بسیاری از بنی‌تمیم به مصر مهاجرت کردند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص114.</ref>  در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب، با فتح صِقِلیه (سیسیل) و تاسیس سلسله مستقل اغلبیان، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. بعدها پس از سقوط [[سلسله اغلبیان]]، گروه‌هایی از بنی‌تمیم همچنان در [[سیسیل]] باقی ماندند و بسیاری از آن‌ها نیز به‌ [[اندلس]] کوچیدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص117-118.</ref> 
 
===در دوران معاصر===
 
در دوران معاصر، از میان بنی‌تمیم ساکن در نجد خاندان‌هایی برخاستند که بر تحولات جزیرة العرب اثر نهادند. خاندان [[محمد بن عبدالوهاب]]، بنیان‌گذار [[فرقه وهابیت]] و [[آل ثانی]] به عنوان حاکمان [[قطر]]، از آن جمله هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122به بعد‍، 132-134.</ref> 
 
خاندان آل ثانی از اواخر سده یازدهم ق./هفدهم م. از نجد به ‌این منطقه آمدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص132؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref> 
 
===در عراق===
 
در عراق نیز بنی‌تمیم که بیشتر از [[بنی‌سعد]]، جز [[بنی‌نهشل]] و [[بنی‌یربوع]] و [[بنی‌مازن]]، هستند، به خاندان‌ها و شاخه‌های فراوان تقسیم شده‌اند.<ref>موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref> 
 
از آغاز تاسیس [[کوفه]] و [[بصره]]، تمیمی‌ها از نخستین ساکنان این دو شهر بودند؛ اما در ساختار قبیله‌ای کوفه، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند. بصره شامل پنج گروه از قبایل گوناگون بود که به آن‌ها «اخماس» گفته می‌شد و تمیم یکی از آن‌ها بود.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55.</ref> 
 
با اقامت قبیله‌های رقیب در شهرهایی چون کوفه و بصره،‌ اندک‌اندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیله‌ای را گرفت و از همین‌رو، گاه به جای تمیم، از تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان می‌آمد؛ چنان‌که [[احنف بن قیس]]، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزْد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او اَزْد بصره از تمیم کوفه و اَزْد کوفه از تمیم شام والاتر است.<ref>البیان و التبیین، ج2، ص92؛ زهر الآداب، ج3، ص699.</ref> 
 
در مجموع، 34 شاخه از تمیمی‌های عراق را که برخی به دسته‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شوند، برشمرده‌اند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126-128.</ref> 
 
طایفه المصالحه و الظوالم که هر کدام به عشیره‌ها و دسته‌هایی تقسیم می‌شوند، از بزرگ‌ترین طوایف تمیم عراق هستند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص129.</ref> 
 
تمیمی‌های عراق بیشتر ساکن استان‌های بصره، سماوه و دیالی هستند.<ref>الاعلام، ج1، ص331؛ معجم قبائل العرب، ج5، ص27.</ref> 
 
====در عراق معاصر====
 
در عراق معاصر، پراکندگی تمیمی‌ها بسیار گسترده گشته و با کم‌رنگ شدن پیوندهای قبیله‌ای، شناسایی آن‌ها دشوار است. شاخه‌هایی از آنان هنوز به صورت عشایری به ویژه در استان بصره زندگی می‌کنند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص126؛ عشائر العراق، ج3، ص252.</ref> 
 
عشایر تمیم به تدریج در عراق به تشیع گرویده‌اند.<ref>لله و للحقیقه، ص646.</ref> 
 
===در ایران===
 
در [[ایران]] بر پایه نشانه‌هایی از سده‌های نخست ق. برخی تیره‌های تمیم در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشته‌اند‌.<ref>الکامل، ج9، ص103-104.</ref>  اکنون نیز بنی‌تمیم یکی از قبایل بزرگ ساکن خوزستان است و از آن شاخه و عشیره‌های بسیار منشعب شده‌اند.<ref>قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>
 
===پراکندگی در عصر حاضر===
 
امروز افراد وابسته به بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال [[افریقا]] پراکنده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و [[جبل شمر|جبل شَمَّر]] [[عربستان سعودی]] سکونت دارند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122، 132، 136.</ref>  بیشتر خاندان‌ها و طوایف بنی‌تمیم در عربستان، خود را متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم می‌دانند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122؛ انساب الاشراف، ج12، ص363.</ref> 


==جایگاه سیاسی اجتماعی تمیم==
==جایگاه سیاسی اجتماعی تمیم==
بنی‌تمیم دارای جایگاه سیاسی اجتماعی مهمی بودند.
===منصب‌ها===
===منصب‌ها===
 
بنی‌تمیم از پیشوایان عرب در [[موسم حج]] و داوران عرب هنگام همایش سالانه در بازار [[عکاظ]] بود.<ref>المحبر، ص182.</ref> منصب قضاوت میان برخی خاندان‌های بنی تمیم همیشگی بود.<ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref>  
ابن‌حبیب، بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در [[موسم حج]] و داوران عرب در همایش سالانه عرب در [[عکاظ]] دانسته است.<ref>المحبر، ص182.</ref>
 
قضاوت میان برخی خاندان‌ها چون بنی‌حنظله، بنی‌عمرو بن تمیم، بنومازن و ثعلبة بن یربوع موروثی بود.<ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref>


===برخورداری از حمایت قریش===
===برخورداری از حمایت قریش===
با توجه به مشترک بودن جد بنی‌تمیم و قریش <ref>التنبیه و الاشراف، ص175؛ السیرة النبویه، ج‏1، ص75؛ تاریخ طبری، ج‏4، ص497.</ref> به این نسب افتخار می‌ورزیدند<ref>الانساب، ج‏1، ص52.</ref> و از حمایت قریش نیز برخوردار بودند؛ چنان‌که در [[یوم القصیبه|یوم القُصَیبه]] برخی از قریشی‌ها  به حمایت از تیره بنی‌سعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاستند.<ref>المنمق، ص354.</ref>


با توجه به مشترک بودن جد بنی‌تمیم و قریش که عنوان بنی‌خندف، همسر الیاس بن نزار، بر همه آن‌ها صدق می‌کرد،<ref>التنبیه و الاشراف، ص175؛ السیرة النبویه، ج‏1، ص75؛ تاریخ طبری، ج‏4، ص497.</ref>  به این نسب افتخار می‌ورزیدند<ref>الانساب، ج‏1، ص52.</ref>  و از حمایت قریش نیز برخوردار بودند؛ چنان‌که در [[یوم القصیبه|یوم القُصَیبه]] برخی قریش به حمایت از تیره بنی‌سعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاستند.<ref>المنمق، ص354.</ref> 
تمیمیان ساکن در مسیر راه‌های تجاری جزیرة العرب، در برابر دریافت مال، پاسداری از کاروان‌های تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده «[[ایلاف]]» قریش وارد شدند. قریش نیز بر حفظ رابطه نیکو با بنی‌تمیم می‌کوشید.<ref>قبایل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص94-98.</ref>  
 
از رهگذر همین نسب، آن‌ها که از پست‌ترین طبقات خندف بودند، از خوانی که میان قبایل بنی‌خندف برای فقیرانشان گسترده می‌شد، بهره می‌بردند. به روایتی در رخداد [[یوم جبله]] (571م.)<ref>المنتظم، ج‏2، ص259؛ المفصل، ج10، ص52.</ref>  آن‌گاه که با تخلف قیس از پذیرایی تمیمیان روبه‌رو شدند، به پیکار برخاستند.<ref>الکامل، ج‏1، ص586.</ref> 
 
===هم‌معاهده با قریش===
 
تمیمیان ساکن در مسیر راه‌های تجاری جزیرة العرب، در برابر دریافت مال، پاسداری از کاروان‌های تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده «ایلاف» قریش درون شدند. قریش نیز بر حفظ رابطه نیکو با بنی‌تمیم می‌کوشید.<ref>قبایل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص94-98.</ref>
 
===غارت کاروان‌ها===


غارت‌هایی نیز از آن‌ها گزارش شده است. در [[یوم الصفقه|یوم الصَفَقه]] حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند.<ref>انساب الاشراف، ج‏12، ص242؛ الکامل، ج‏1، ص621.</ref>   
=== قتل وغارت کاروان‌ها===
 
از بنی تمیم نیز غارت‌هایی گزارش شده است. در [[یوم الصفقه|یوم الصَفَقه]] حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند.<ref>انساب الاشراف، ج‏12، ص242؛ الکامل، ج‏1، ص621.</ref>  ویا قتل و غارت یکی از پادشاهان حمیری که پرده ای برای هدیه به کعبه فرستاده بود.<ref>المحبر، ص7؛ الآثار الباقیه، ص40.</ref>
این ویژگی تمیم را می‌توان در رویداد [[عام الغدر]] نیز یافت. 150 سال پیش از [[بعثت پیامبر اسلام]]، دو تن از بنی‌یربوع که به [[حج]] می‌رفتند، به غارت و قتل فرستاده یکی از پادشاهان حمیری که پرده‌ای را برای هدیه به [[کعبه]] فرستاده بود، کنار انصاب حرم دست زدند. پس از بازگو کردن این رویداد برای دیگران در [[ایام منا]] که بر پایه [[رسم جاهلی]]، قبایل عرب مفاخرشان را بازگو می‌کردند، مردم عرب بر یربوع، قبیله آن‌ها، شوریدند و اموالشان را غارت کردند. به این مناسبت، این سال «غدر» نام گرفت و پس از تاریخ وفات [[کعب بن لوی]]، به عنوان [[مبدا تاریخ عرب]] تا پیش از [[عام الفیل]] خوانده شد.<ref>المحبر، ص7؛ الآثار الباقیه، ص40.</ref>


===کارگزاران پیامبر===
===کارگزاران پیامبر===
 
[[پیامبر(ص)]] [[یعلی بن امیه تمیمی]] را بر [[یمن]] گماشت. [[مالک بن نویره]] را کارگزار صدقات بنی‌حنظله ، [[زبرقان بن بدر]] و [[قیس بن عاصم]] را عامل ناحیه‌ای از بنی‌سعد کرد. [[عیینة بن حصن فزاری]] را به عنوان کارگزار صدقات بنی تمیم گماشت.<ref>الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254.</ref>  
[[پیامبر(ص)]] از میان بنی‌تمیم کارگزارانی را برگزید. او ولایت [[منذر بن ساوی دارمی|منذر بن ساوی بن عبدالله دارمی]] بر [[بحرین]] را پس از اسلام آوردنش تثبیت نمود.<ref>الطبقات، ج1، ص263.</ref> 
بعلاوه [[حنظلة بن ربیع تمیمی]] نیز<ref>الطبقات، ج6، ص123.</ref> از نویسندگان رسول خدا بود.<ref>التنبیه و الاشراف، ص246؛ الانساب، ج1، ص254؛ البدایة و النهایه، ج5، ص342.</ref>   
 
[[یعلی بن امیه تمیمی]] را بر [[یمن]] گماشت و [[مالک بن نویره]] را کارگزار صدقات بنی‌حنظله و [[زبرقان بن بدر]] را همراه [[قیس بن عاصم]]، عامل ناحیه‌ای از بنی‌سعد کرد و [[عیینة بن حصن فزاری]] را به عنوان کارگزار صدقات تمیم گماشت.<ref>الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254.</ref>
 
بر پایه گزارشی، پیامبر(ص) سه یا هفت تن را برای گردآوری صدقات تمیم تعیین فرمود.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص267-268.</ref> 
 
[[حنظلة بن ربیع تمیمی]] نیز<ref>الطبقات، ج6، ص123.</ref> از نویسندگان رسول خدا بود. وی مکاتبات رسول خدا(ص) با سران سرزمین‌ها را می‌نوشت.<ref>التنبیه و الاشراف، ص246؛ الانساب، ج1، ص254؛ البدایة و النهایه، ج5، ص342.</ref>  او در روزگار [[ابوبکر]] نیز مقام نویسندگی داشت.<ref>تاریخ طبری، ج6، ص179.</ref>   


===نقش بنی‌تمیم در فتوحات===
===نقش بنی‌تمیم در فتوحات===
بیشتر گزارش‌ها درباره نقش تمیم در رویداد رده و فتوحات، از [[سیف بن عمر تمیمی]] نقل گشته که جنبه حماسه‌سرایی دارد و آمیخته با افسانه‌سرایی و فضیلت‌تراشی برای قبیله خویش است. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلت‌های این قبیله نیز وجود دارد.<ref>صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref>
سهم آن‌ها در [[نبرد قادسیه]]، به ویژه در [[لیلة القادسیه]] که دو لشکر تا صبح با یکدیگر می‌جنگیدند، چشمگیر بود.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص563، 576-578؛ صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref> از شرکت آن‌ها در فتح اصطخر، از شهرهای فارس<ref>تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ تاریخ طبری، ج2، ص170.</ref> و خراسان<ref>فتوح البلدان، ص390-394.</ref> یاد شده است.


بنی‌تمیم در فتوحات هم نقش داشتند. سهم آن‌ها در [[نبرد قادسیه]]، به ویژه در [[لیلة القادسیه]] که دو لشکر تا صبح با یکدیگر می‌جنگیدند، چشمگیر بود.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص563، 576-578؛ صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref>
===کارگزاران امام علی===
 
از میان بنی‌تمیم کسانی چون [[معقل بن قیس ریاحی]]<ref>تاریخ خلیفه، ص121.</ref> و [[خلید بن قرّه یربوعی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص93؛ الکامل، ج3، ص351.</ref> از کارگزاران علی(ع) به ترتیب صاحب شرطه و حکمران امام در خراسان<ref>تاریخ طبری، ج4، ص558.</ref> بودند.
از شرکت آن‌ها در فتح اصطخر، از شهرهای فارس<ref>تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ تاریخ طبری، ج2، ص170.</ref> و خراسان<ref>فتوح البلدان، ص390-394.</ref> یاد شده است.
پس از شهادت امام، معقل بن قیس ریاحی و [[جاریة بن قدامه سعدی]] در گرفتن بیعت از مردم برای [[امام حسن(ع)]] نقش داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص35-33.</ref> [[اصبغ بن نباته حنظلی]]<ref>رجال الطوسی، ج1، ص69.</ref> هم از یاران ویژه امام علی(ع) و راوی حدیث او بود.<ref>رجال الطوسی، ص57.</ref>  


بیشتر گزارش‌ها درباره نقش تمیم در رویداد رده و فتوحات، از [[سیف بن عمر تمیمی]] نقل گشته که جنبه حماسه‌سرایی دارد و آمیخته با افسانه‌سرایی و فضیلت‌تراشی برای قبیله خویش است. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلت‌های این قبیله نیز وجود دارد.<ref>صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.</ref>   
===نقش بنی تمیم در نبردهای امیر المومنین (ع)===
یعلی بن امیه تمیمی‌ کارگزار [[خلیفه دوم]] و [[خلیفه سوم]] در [[صنعا]] بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‏2، ص157؛ تاریخ طبری، ج4، ص251-252.</ref>  بعدها به سپاه جمل پیوست و بخشی از هزینه رورویایی با [[امام علی(ع)]] را تامین کرد و در همین نبرد به هلاکت رسید.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1586-1587.</ref>   


===نقش تمیمیان در نبرد جمل، صفین و نهروان===
بسیاری از تیره بنی‌حنظله به تحریک [[طلحه]] و [[زبیر]] به سپاه [[عایشه]] پیوستند.<ref>الفتوح، ج2، ص488؛ شرح نهج البلاغه، ج9، ص320.</ref>  بخش بزرگ‌تر تمیم کوفه با رای احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی(ع) از نبرد کناره‌گیری کردند.<ref>الجمل، ص158، 207-208، 224.</ref>


یعلی بن امیه تمیمی‌ کارگزار [[خلیفه دوم]] در [[صنعا]] بود<ref>تاریخ یعقوبی، ج‏2، ص157.</ref>  و تا پایان عصر [[عثمان]] نیز به کار خود ادامه داد<ref>تاریخ طبری، ج4، ص251-252.</ref>  و پس از قتل این خلیفه به سپاه جمل پیوست و بخشی از هزینه رورویایی با [[امام علی(ع)]] را تامین کرد و در [[نبرد جمل]] کشته شد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1586-1587.</ref>  وی نخستین کسی بود که تاریخ هجری را در یمن بنا نهاد.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص390؛ سبل الهدی، ج12، ص37.</ref>
برخی تمیمی‌ها نیز با سروری [[جاریة بن قدامه]] که در شمار یاران امام علی(ع) بود، در [[نبرد صفین|صفین]] و سرکوبی [[بسر بن ارطاه]] در [[حجاز]] و یمن حضور داشتند.<ref>وقعة صفین، ص205؛ انساب الاشراف، ج12، ص377.</ref>  


در نبرد جمل (36ق.) بسیاری از تیره بنی‌حنظله به تحریک [[طلحه]] و [[زبیر]] به سپاه [[عایشه]] پیوستند؛ اما بنی‌یربوع همگی بر طاعت علی(ع) وفادار ماندند.<ref>الفتوح، ج2، ص488؛ شرح نهج البلاغه، ج9، ص320.</ref>  در این نبرد، بخش بزرگ‌تر تمیم کوفه با رای احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی(ع) از نبرد کناره‌گیری کردند.<ref>الجمل، ص158، 207-208، 224.</ref> 
پس از [[نبرد نهروان]]، برخی از بنی‌حنظله از فرمان امام علی(ع) بیرون رفتند و رهبری گروهی از [[خوارج]] را به دست گرفتند. از این گروه، می‌توان از [[حرقوص بن زهیر|حْرقوص بن زُهیر]]، [[مسعر بن فدکی]]،<ref>خوارج تندیس فتنه، ص138-111.</ref> [[عروة بن ادیه|عُروة بن اُدَیه]] و [[شبث بن ربعی|شَبَث بن رِبْعی]] نام برد.<ref>جمهرة النسب، ص217، 225-226؛ جمهرة انساب العرب، ص223، 225.</ref>  برخی از آن‌ها بعدها از سرکردگان فرقه‌های خوارج چون [[اباضیه]] و [[ازارقه]] شدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.</ref>
 
برخی تمیمی‌ها نیز با سروری [[جاریة بن قدامه]] که در شمار یاران امام علی(ع) بود، در نبرد جمل و [[نبرد صفین|صفین]] و سرکوبی [[بسر بن ارطاه]] در [[حجاز]] و یمن حضور داشتند.<ref>وقعة صفین، ص205؛ انساب الاشراف، ج12، ص377.</ref> 
 
برخی تمیمیان به رغم همراهی با امام علی در [[صفین]]، پس از پایان این نبرد در شمار [[خوارج]] درآمدند و برخی از آن‌ها بعدها از سرکردگان فرقه‌های خوارج چون [[اباضیه]] و [[ازارقه]] شدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.</ref> 
 
پس از [[نبرد نهروان]]، برخی از بنی‌حنظله از فرمان امام علی(ع) بیرون رفتند و رهبری گروهی از خوارج را به دست گرفتند. از این گروه، می‌توان از [[حرقوص بن زهیر|حْرقوص بن زُهیر]]، [[مسعر بن فدکی]]،<ref>خوارج تندیس فتنه، ص138-111.</ref> [[عروة بن ادیه|عُروة بن اُدَیه]] و [[شبث بن ربعی|شَبَث بن رِبْعی]] نام برد.<ref>جمهرة النسب، ص217، 225-226؛ جمهرة انساب العرب، ص223، 225.</ref>   
 
===کارگزاران امام علی===
 
از میان بنی‌تمیم کسانی چون [[معقل بن قیس ریاحی]]<ref>تاریخ خلیفه، ص121.</ref>  و [[خلید بن قرّه یربوعی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص93؛ الکامل، ج3، ص351.</ref> از کارگزاران علی(ع) به ترتیب صاحب شرطه و حکمران امام در خراسان<ref>تاریخ طبری، ج4، ص558.</ref>  بودند.
 
پس از شهادت امام، معقل بن قیس ریاحی و [[جاریة بن قدامه سعدی]] در گرفتن بیعت از مردم برای [[امام حسن(ع)]] نقش داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص35-33.</ref> [[اصبغ بن نباته حنظلی]]<ref>رجال الطوسی، ج1، ص69.</ref>  هم از یاران ویژه امام علی(ع) و راوی حدیث او بود.<ref>رجال الطوسی، ص57.</ref> 


===در قیام عاشورا===
===در قیام عاشورا===
[[احنف بن قیس سعدی]]<ref>الاخبار الطوال، ص231.</ref> و [[مسعود بن عمرو]] دو تن از سران تمیمی بصره، نامه‌های [[امام حسین(ع)]]<ref>الفتوح، ج5، ص37.</ref> را در سال 60 ق. با مضمون بیان حقانیت [[اهل بیت]]: و دعوت از سران [[بصره]] برای حمایت و پشتیبانی از حرکت ایشان<ref>مقتل الحسین، ص48-49.</ref> دریافت کردند. احنف از حمایت امام و پاسخ به نامه‌ وی خودداری کرد.<ref>عیون الاخبار، ج1، ص311.</ref> اما مسعود بن طوایف بنی‌حنظله و بنی‌سعد تمیم<ref>جلاء العیون، ص609-610.</ref> و بنی‌عامر را گرد آورد و حمایت آن‌ها را به امام اعلام کرد.<ref>اللهوف، ص26؛ بحار الانوار، ج‏44، ص337.</ref>


[[احنف بن قیس سعدی]]<ref>الاخبار الطوال، ص231.</ref>  و [[مسعود بن عمرو]] دو تن از سران تمیمی بصره، نامه‌های [[امام حسین(ع)]]<ref>الفتوح، ج5، ص37.</ref>  را در قیام عاشورا به سال 60 ق. با مضمون بیان حقانیت اهل بیت: و دعوت از سران بصره برای حمایت و پشتیبانی از حرکت ایشان<ref>مقتل الحسین، ص48-49.</ref>  دریافت کردند.
در روز عاشورا برخی تمیمیان چون [[زرعة بن شریک]]،<ref>تاریخ طبری، ج5، ص453؛ البدء و التاریخ، ج6، ص11.</ref> [[عمر طهوی]]،<ref>البدایة و النهایه، ج8، ص170-171.</ref> [[جویریة بن بدر]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص393.</ref> و [[حصین تمیمی]]<ref>تاریخ طبری، ج4، ص499.</ref> در شهادت امام حسین(ع) مشارکت داشتند.
 
در برابر، [[حرّ بن یزید ریاحی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص422، 430، 453، 468.</ref> و شماری دیگر از بنی‌تمیم در زمره یاران امام حسین(ع) و از [[شهدای کربلا]] بودند.  
احنف که سیاست‌های اهل بیت از جمله دوری از نیرنگ و حیله و بی‌تمایلی به ثروت را نمی‌پسندید، از حمایت امام و پاسخ به نامه‌ وی خودداری کرد.<ref>عیون الاخبار، ج1، ص311.</ref>  اما مسعود بن عمرو در واکنش به نامه امام، نه تنها به حمایت از اهل بیت: و سرزنش احنف بن قیس و دیگر سران بصره پرداخت<ref>نفس المهموم، ص81-82.</ref>  بلکه طوایف بنی‌حنظله و بنی‌سعد تمیم<ref>جلاء العیون، ص609-610.</ref>  و بنی‌عامر را برای مشورت و پاسخ‌گویی و حمایت از امام گرد آورد و حمایت آن‌ها را به امام اعلام کرد.<ref>اللهوف، ص26؛ بحار الانوار، ج‏44، ص337.</ref> 
 
در روز عاشورا برخی تمیمیان میان سپاهیان [[عمر سعد]] حضور یافتند و کسانی چون [[زرعة بن شریک]]،<ref>تاریخ طبری، ج5، ص453؛ البدء و التاریخ، ج6، ص11.</ref> [[عمر طهوی]]،<ref>البدایة و النهایه، ج8، ص170-171.</ref> [[جویریة بن بدر]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص393.</ref> و [[حصین تمیمی]]<ref>تاریخ طبری، ج4، ص499.</ref> در شهادت امام حسین(ع) مشارکت داشتند.
 
در برابر، [[حرّ بن یزید ریاحی]]<ref>تاریخ طبری، ج5، ص422، 430، 453، 468.</ref> و شماری دیگر از بنی‌تمیم در زمره یاران امام حسین(ع) و از [[شهدای کربلا]] بودند. [[شعبة بن حنظه]]،<ref>الفتوح، ج5، ص105-106؛ جلاء العیون، ص660.</ref>  [[ابوعمرو نهشلی]]،<ref>تاریخ طبری، ج5، ص105-106.</ref>  [[شبیب بن عبدالله نهشلی]]،<ref>رجال الطوسی، ص101.</ref>  و [[حجاج بن زید]]، سفیر امام حسین(ع) به بصره، از آن جمله هستند.<ref>انصار الحسین، ص82.</ref> 
 
===در قیام مختار===
 
در قیام [[مختار بن ابی‌عبید ثقفی|مختار بن ابی‌عُبَید ثقفی]] (66ق.) گروه‌هایی از بنی‌تمیم کنار مختار و گروه‌هایی دیگر در برابر او در سپاه [[مصعب بن زبیر]] صف کشیدند.<ref>تاریخ طبری، ج6، ص39، 81، 95، 100.</ref> 


===در دوره امویان===
===در دوره امویان===
نقش سیاسی ـ اجتماعی بنی‌تمیم را در دوره اموی می‌توان در سه محور دنبال کرد.


نقش سیاسی ـ اجتماعی بنی‌تمیم را در دوره اموی می‌توان در سه محور دنبال کرد:
'''نزاع‌های قبیله‌ای:''' تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند<ref>الفتوح، ج2، ص337، 340.</ref> منطقه خراسان از لحاظ اداری تابع بصره بود. لذا نزاع‌های سخت قبیله‌ای در بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و‌ اندکی بعد، میان تمیم و ازد، رخ داد. آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، [[عبیدالله بن زیاد]] به ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به دست تمیمی‌ها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تا‌اندازه‌ای فرونشست.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص520، 525-526.</ref>  
 
نزاع‌های قبیله‌ای شایع در این دوره، مشارکت در فتوحات اسلامی، کوشش در شکل‌گیری خلافت عباسی.
 
از آن‌جا که تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند<ref>الفتوح، ج2، ص337، 340.</ref> و این منطقه از لحاظ اداری تابع بصره بود، نزاع‌های سخت قبیله‌ای همچون بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و‌ اندکی بعد، میان تمیم و ازد، از اواخر دوره [[معاویه]] تا پایان دوره اموی در مناطق خراسان ادامه داشت.
 
پس از مرگ [[یزید]] (64ق.)، آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، [[عبیدالله بن زیاد]] به ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به دست تمیمی‌ها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تا‌اندازه‌ای فرونشست.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص520، 525-526.</ref>
 
[[زیاد بن ابیه]]، حکمران عراق در دوره معاویه، برای دفع خطر خوارج و با توجه به این که بسیاری از رهبران خوارج تمیمی بودند، بسیاری از جنگجویان این شهر را به خراسان منتقل کرد.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص44، ص142.</ref> 
 
در 64ق. [[عبدالله بن خازم]] با یاری تمیمی‌ها در نبرد با [[بکر بن وائل]] بر خراسان سلطه یافت.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص550-551.</ref> 
 
چند تن از سران خوارج مانند [[عبدالله بن اباض]]، رهبر فرقه اباضیه، و [[عبدالله بن صفار]]، رئیس [[صفریه]]، از بنومُقاعِس<ref>تاریخ طبری، ج5، ص567-569؛ جمهرة النسب، ص236.</ref>  و [[برک بن عبدالله|بَرْک بن عبدالله]]، ضارب معاویه در شب نوزدهم [[رمضان]] سال 40ق. از بنی‌تمیم بودند.<ref>جمهرة النسب، ص236؛ انساب الاشراف، ج3، ص251.</ref> 
 
===نقش بنی‌تمیم در حکومت عباسیان===
 
حضور بسیار گسترده بنی‌تمیم در خراسان، سبب شرکت مؤثر آن‌ها در دعوت عباسیان شد؛ چنان‌که پنج تن از نقیبان دوازده‌گانه [[عباسیان]] در خراسان از بنی‌تمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref> 
 
در دوره نخست خلافت عباسی، بسیاری از بنی‌تمیم به مناصب مهم حکومتی دست یافتند؛ از جمله: [[خازم بن خزیمه]] حکمران ارمینیه و بصره، [[خزیمة بن خازم]] حکمران جزیره، [[حسان بن ابراهیم عنزی|حسان بن ابراهیم عَنْزی]] قاضی کرمان، [[سوار بن عبدالله]] قاضی رصافه، و [[ابوبکر محمد بن عمر سالم]] قاضی [[موصل]].<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119.</ref> 
 
==وضعیت فرهنگی مذهبی تمیم==
 
با توجه به وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت با پیروان ادیان گوناگون در این مناطق، میان آن‌ها تنوع دینی وجود داشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> 
 
===مذهب===
 
[[بت‌پرستی]] دین رایج میان آن‌ها بود و گواه آن، اسامی برخی تمیمی‌ها مانند [[عبدمناه]] و [[عبدالعزی]] است که از پرستش بت‌های مشهور شبه جزیره میان آن‌ها حکایت دارد.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-91.</ref> 
 
پرستش رب النوع‌هایی مانند خورشید و ستاره‌ها<ref>المحبر، ص316؛ المفصل، ج8، ص119.</ref>  نزد آنان دیده می‌شد و نیز [[دین زرتشت]] و [[مسیحیت]] با توجه به همجواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب، میان تمیم پیروانی داشت.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص92-93؛ المفصل، ج8، ص119.</ref> 
 
برخی تیره‌های تمیمی متولی بتی به نام شمس بودند که آن را [[هند بن ابی‌هاله]] از همین تیره، در دوران پیامبر(ص) نابود کرد.<ref>المحبر، ص316؛ معجم البلدان، ج3، ص362.</ref> 
 
===اسلام تمیمی‌ها===
 
با توجه به پراکندگی و دوری تمیمی‌ها از مکه، در سال‌های نخست بعثت رسول خدا، افرادی‌ اندک از این قبیله مسلمان شدند؛ اما پس از حاکمیت اسلام بر [[مدینه]] و [[مکه]]، بزرگان تمیم به فکر هم‌پیمانی با پیامبر(ص) افتادند.
 
وجود شمار‌ اندکی از تمیمی‌ها یا حُلَفای آنان مانند [[واقد بن عبدالله]] و [[خباب بن ارت|خَبّاب بن اَرَت]] که در هجرت به یثرب<ref>المحبر، ص73؛ البدء و التاریخ، ج4، ص146.</ref>  و نبردهای [[نبرد بدر|بدر]] و [[نبرد احد|احد]]<ref>الطبقات، ج3، ص122؛ البدایة و النهایه، ج3، ص249.</ref>  شرکت داشتند.
 
اسماء دختر سلامه دارمی، زینب دختر حارث بن خالد و دو خواهرش عایشه و فاطمه، و امّ‌حبیب دختر سعید بن یربوع<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص97.</ref>  را در ردیف مسلمانانِ نخست، باید حاصل کوشش‌های فردی و بی‌ارتباط با گرایش گروهی بنی‌تمیم دانست؛ چنان‌که میان [[مشرکان]] هم افرادی وابسته به بنی‌تمیم یافت می‌شدند.
 
واقد بن عبدالله پیش از [[فتح مکه]] (8ق.) مسلمان شد و در سریه «[[سریه نخله|نخله]]» فردی را در ماه حرام به قتل رساند و آیه 217 [[سوره بقره]] در شانش نازل شد.<ref>اسباب النزول، ص71.</ref>  آیه 52 [[سوره انعام]] نیز در شان فردی از بنی‌تمیم نازل گشت.<ref>اسباب النزول، ص220.</ref> 


در فتح مکه نیز برخی تمیمیان حضور داشتند.<ref>اسد الغابه، ج1، ص128؛ الاعلام، ج2، ص5؛ البدایة و النهایه، ج4، ص309.</ref>
'''مشارکت در فتوحات اسلامی''' : [[زیاد بن ابیه]]، حکمران عراق در دوره معاویه، برای دفع خطر خوارج و با توجه به این که بسیاری از رهبران خوارج تمیمی بودند، بسیاری از جنگجویان این شهر را به خراسان منتقل کرد.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص44، ص142.</ref>


===اسلام آوردن اکثر بنی‌تمیم در سال نهم===
==== '''کوشش در شکل‌گیری خلافت عباسی''' ====
چند تن از سران خوارج مانند [[عبدالله بن اباض]]، رهبر فرقه اباضیه، و [[عبدالله بن صفار]]، رئیس [[صفریه]]، از بنومُقاعِس<ref>تاریخ طبری، ج5، ص567-569؛ جمهرة النسب، ص236.</ref> و [[برک بن عبدالله|بَرْک بن عبدالله]]، ضارب معاویه در شب نوزدهم [[رمضان]] سال 40ق. از بنی‌تمیم بودند.<ref>جمهرة النسب، ص236؛ انساب الاشراف، ج3، ص251.</ref>


مسلمان شدن بیشتر بنی‌تمیم در سال نهم ([[سنة الوفود]]) صورت پذیرفت.
حضور بسیار گسترده بنی‌تمیم در خراسان، سبب شرکت مؤثر آن‌ها در دعوت عباسیان شد؛ چنان‌که پنج تن از نقیبان دوازده‌گانه [[عباسیان]] در خراسان از بنی‌تمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref> در دوره نخست خلافت عباسی، بسیاری از بنی‌تمیم به مناصب مهم حکومتی دست یافتند؛ از جمله: [[خازم بن خزیمه]] حکمران ارمینیه و بصره، [[خزیمة بن خازم]] حکمران جزیره و . . . .<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119.</ref>


وفد تمیم از نخستین وفدهایی بود که در این سال با حضور در مدینه با پیامبر بیعت کردند. در این هیات بسیاری از بزرگان و مشاهیر بنی‌تمیم مانند [[قیس بن عاصم منقری|قیس بن عاصمِ منقری]]، [[اقرع بن حابس]]،<ref>الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.</ref>  [[عطارد بن حاجب|عطارد بن حاجب بن زراره]]، و زبرقان بن بدر حضور داشتند.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص115.</ref>
==مذهب بنی‌تمیم==
===قبل از اسلام ===
[[بت‌ پرستی]] دین رایج میان آن‌ها بود. اسامی برخی تمیمی‌ها مانند [[عبدمناه]] و [[عبدالعزی]] است که از پرستش بت‌های مشهور شبه جزیره میان آن‌ها حکایت دارد.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-91.</ref>  


نزول آیه چهارم [[سوره حجرات]] را در هنگامی دانسته‌اند که هیئت اعزامی‌ آنان به سبب خوی خشن بیابانی و ناآشنایی با آداب زندگی اجتماعی، از پشت خانه پیامبر(ص) او را با آواز بلند صدا کردند. این آیه چنین رفتاری را کار نابخردان می‌داند.<ref>الطبقات، ج1، ص293-294؛ انساب الاشراف، ج12، ص21-22.</ref>
با توجه به وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت با پیروان ادیان گوناگون تنوع دینی زیادی در میان آنها وجود داشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> [[دین زرتشت]] و [[مسیحیت]] با توجه به همجواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب، میان تمیم پیروانی داشت.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص92-93؛ المفصل، ج8، ص119.</ref>  


از اسلام آوردن بسیاری از بنی‌تمیم پس از رحلت رسول خدا دیری نمی‌گذشت. بدین‌روی، برخی از آن‌ها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه خودداری کردند.<ref>الرده، ص68؛ ایام العرب، ج2، ص143.</ref>
===بعد از اسلام===
با توجه به دوری تمیمی‌ها از مکه، در سال‌های نخست بعثت رسول خدا، افرادی‌ اندک از این قبیله مسلمان شدند. {{یادداشت|مدعا این بیان شمار‌ اندکی از تمیمی‌ها یا حُلَفای آنان مانند [[واقد بن عبدالله]] و [[خباب بن ارت|خَبّاب بن اَرَت]]  در هجرت به یثرب  و نبردهای [[نبرد بدر|بدر]] و [[نبرد احد|احد]] است.}} اما پس از حاکمیت اسلام بر [[مدینه]] و [[مکه]]، بزرگان تمیم به فکر هم‌پیمانی با پیامبر(ص) افتادند. . <ref>المحبر، ص73؛ البدء و التاریخ، ج4، ص146.</ref><ref>الطبقات، ج3، ص122؛ البدایة و النهایه، ج3، ص249.</ref>بیشتر بنی‌تمیم در سال نهم ([[سنة الوفود]]) مسلمان شدند. <ref>الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.</ref>


مالک بن نویره از بنی‌یربوع بن حنظله، از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود<ref>الرده، ص103-104.</ref> که پیامد آن، کشته شدنش به دست [[خالد بن ولید]] بود. خالد همان روز با همسر مالک هم‌بستر شد.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص276-280.</ref>  این کار مورد اعتراض عمر قرار گرفت و وی خواستار اجرای حد زنا بر خالد گشت.<ref>تاریخ طبری، ج‏3، ص278؛ البدایة و النهایه، ج‏6، ص322.</ref> 
====مخالفت با ابوبکر====
از اسلام آوردن بسیاری از بنی‌تمیم پس از رحلت رسول خدا دیری نمی‌گذشت. که برخی از آن‌ها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه اول خودداری کردند.<ref>الرده، ص68؛ ایام العرب، ج2، ص143.</ref> برای مثال مالک بن نویره از بنی‌یربوع بن حنظله، از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود<ref>الرده، ص103-104.</ref>  


===ادعای پیامبری سجاح===
==== ادعای پیامبری سجاح ====
هم چنین [[سجاح]] از بنی‌یربوع تمیمی در دوران خلافت ابوبکر ادعای پیامبری کرد و پس از ازدواج با مُسَیلمه، دیگر پیامبر دروغین از بنی‌حنیفه، دسته‌هایی فراوان از بنی‌تمیم و برخی بزرگان آن مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را نیز با خود همراه کرد و پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در [[نبرد یمامه]]، خانه‌نشین شد.<ref>الرده، ص48-49؛ تاریخ طبری، ج3، ص267-275.</ref>


[[سجاح]] از بنی‌یربوع تمیم در دوران خلافت ابوبکر ادعای پیامبری کرد و پس از ازدواج با مُسَیلمه، دیگر پیامبر دروغین از بنی‌حنیفه، دسته‌هایی فراوان از بنی‌تمیم و برخی بزرگان آن مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را نیز با خود همراه کرد و پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در [[نبرد یمامه]]، خانه‌نشین شد.<ref>الرده، ص48-49؛ تاریخ طبری، ج3، ص267-275.</ref> 
==وضعیت فرهنگی بنی تمیم==


===راویان احادیث امامان===
===راویان احادیث امامان===
 
افراد بسیاری از میان بنی‌تمیم راویان احادیث [[اهل بیت|اهل‌بیت]] هستند. {{یادداشت|از جمله: [[غیاث بن ابراهیم]] از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع)بودند. [[محمد بن تمیم نهشلی]] ،[[ابونجران]] ،[[عمرو بن مسلم]] از اصحاب [[امام کاظم(ع)]] ، [[هیثم بن عروه کوفی]]  و [[عبدالرحمن بن ابی‌نجران]] از اصحاب [[امام رضا(ع)]] بودند. }}
افراد بسیاری از تمیم میان راویان احادیث امامان و [[اهل‌بیت]] و مصنفان آثار آن‌ها هستند که زیربنای فرهنگ شیعه را به نسل‌های بعد سپردند؛ از جمله:
 
[[محمد بن تمیم نهشلی]] از اصحاب [[امام کاظم(ع)]]،<ref>رجال النجاشی، ص365؛ رجال ابن‌داود، ص166.</ref>  [[هیثم بن عروه کوفی]] از اصحاب [[امام صادق(ع)]]،<ref>رجال النجاشی، ص437.</ref>  [[غیاث بن ابراهیم]] از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع)،<ref>رجال النجاشی، ص305.</ref>  [[دارم بن قبیصه دارمی]]<ref>رجال النجاشی، ص162.</ref> و [[عمرو بن مسلم]] و [[ابونجران]] از یاران امام کاظم(ع) و پسرش [[عبدالرحمن بن ابی‌نجران]] از اصحاب [[امام رضا(ع)]].<ref>رجال النجاشی، ص235.</ref> 


===شاعران و سخنوران===
===شاعران و سخنوران===
جمله شاعران عصر جاهلی<ref>الاغانی، ج8، ص443.</ref> مانند اوس بن حجر، اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی،<ref>الشعر و الشعراء، ج1، ص9، 165.</ref> عَمرو بن اَهْتَم تمیمی.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص266.</ref>


بنی‌تمیم شاعران و سخنورانی سرآمد داشت<ref>راه‌های نفوذ فارسی، ص113-117.</ref>  از جمله شاعران عصر جاهلی<ref>الاغانی، ج8، ص443.</ref>  مانند اوس بن حجر، اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی،<ref>الشعر و الشعراء، ج1، ص9، 165.</ref>  عَمرو بن اَهْتَم تمیمی.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص266.</ref> 
از شاعران دوره اسلامی، جریر بن عطیة بن حذیفه (خطفی)<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص321.</ref> که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیدا است،<ref>شرح دیوان جریر، ص7-8.</ref> هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به [[فرزدق]]، [[روبة بن عجّاج|روبَة بن عَجّاج]] (م. 145ق)، [[ابوالفوارس]] سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، و [[خداش بن بشر]] مشهور به بَعِیث<ref>انساب الاشراف، ج12، ص115؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص67-676، 678-687، 690-692، 726-728.</ref>  
 
و از شاعران دوره اسلامی، جریر بن عطیة بن حذیفه (خطفی)<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص321.</ref> که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیدا است،<ref>شرح دیوان جریر، ص7-8.</ref> هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به [[فرزدق]]، [[روبة بن عجّاج|روبَة بن عَجّاج]] (م. 145ق)، [[ابوالفوارس]] سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، و [[خداش بن بشر]] مشهور به بَعِیث<ref>انساب الاشراف، ج12، ص115؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص67-676، 678-687، 690-692، 726-728.</ref>


===دانشوران علوم مختلف===
===دانشوران علوم مختلف===
از بنی‌تمیم در فقه، تاریخ، قضا، حدیث، صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز دانشورانی ظهور کرده‌اند.


از بنی‌تمیم در فقه، تاریخ، قضا، حدیث، صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز دانشورانی ظهور کرده‌اند. از آن جمله می‌توان به این کسان اشاره کرد: اکثم بن صیفی بن ریاح اسیدی که پیش از اسلام هم به [[زیارت خانه خدا]] می‌رفت و به فضیلت خاندان [[عبدالمطلب]] اعتراف داشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص12.</ref>   
از آن جمله می‌توان به فرزدق شاعر مشهور،<ref>انساب الاشراف، ج12، ص57 به بعد؛ النسب، ص234؛ جمهرة انساب العرب، ص230.</ref>  نصر بن مزاحم مِنقری تمیمی تاریخ‌نگار شیعی، [[خلیفة بن خیاط]] محدّث و نسب‌شناس، احمد بن فرات ضبّی قاضی  القضاة  دستگاه خلافت مامون، [[ابن‌حبان بستی|ابن‌حِبّان بُستی]] ، نعمان بن محمد معروف به [[قاضی نعمان]] محدث و فقیه مذهب اسماعیلی، [[عبدالکریم سمعانی]] مشهور به محدّث مشرق، اکثم بن صیفی،<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص12.</ref> ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بلخی، <ref>فتوحات شاهی، ج‏1، ص، 416.</ref>  [[هذلول بن کعب عنبری]] <ref>نشوة الطرب، ص419؛ جمهرة انساب العرب، ص208-209.</ref>  اقرع بن حابس ، <ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref> یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی  و خاندان [[بنی‌عصرون]] و [[خاندان قلانسی]] را نام برد.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135، 305-306، 309، 342، 403-448، 420-422.</ref>


ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بن زید بلخی، از عرفا و زهاد نیمه اول سده دوم ق. که در حدود سال 100ق. یا80ق. در خانواده‏ای توانگر از قبیله بنی‌تمیم زاده شد. پدر او را از ملوک خراسان دانسته‌‏اند. درباره گسستن وی از زندگی پرتجمل و روی‌آوردن به سیر و سلوک عرفانی، گزارش‌های گوناگون آورده‌‏اند.<ref>فتوحات شاهی، ج‏1، ص، 416.</ref>
جالب آنکه بنی‌تمیم میان قبایل عرب در تلفظ برخی واژه‌ها گویشی یگانه داشت و به جای ضمیر «ک» مخاطب از «ش» استفاده می‌کرد.<ref>جمهرة اللغه، ج1، ص42، 369؛ راه‌های نفوذ فارسی، ص117.</ref>  


[[هذلول بن کعب عنبری]] نیز در جود و سخا با [[حاتم طایی]] مقایسه می‌شد.<ref>نشوة الطرب، ص419؛ جمهرة انساب العرب، ص208-209.</ref> 
==حج‌گزاری بنی‌تمیم==
 
بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانسته‌اند.<ref>المحبر، ص182.</ref>  در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان [[کعب بن سعد]] برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.<ref>جمهرة النسب، ص239.</ref>  
بنی‌تمیم میان قبایل عرب در تلفظ برخی واژه‌ها گویشی یگانه داشت و به جای ضمیر «ک» مخاطب از «ش» استفاده می‌کرد.<ref>جمهرة اللغه، ج1، ص42، 369؛ راه‌های نفوذ فارسی، ص117.</ref> 
امر [[اجازه]] <ref>تاریخ طبری، ج‏2، ص257.</ref>  {{یادداشت| جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]]}} نخست در دست خاندان صوفه از بنی‌تمیم بود و سپس در دست خاندان‌هایی دیگر از بنی‌تمیم مانند [[بنی‌عطارد بن عوف]] و [[آل کرب]] قرار گرفت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.</ref>  پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.</ref>  
 
برخی خاندان‌های نام‌بردار بنی‌تمیم همچون خاندان [[بنی‌عصرون]] و [[خاندان قلانسی]]، منشا خدمات علمی و دیوانی بسیار شدند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135، 305-306، 309، 342، 403-448، 420-422.</ref> 
 
از فرزندان اُسَید بن عمرو<ref>جمهرة انساب العرب، ص207.</ref>  کسانی شهرت یافتند، همچون اوس بن حجر شاعر مشهور و اکثم بن صیفی که از حکیمان عرب در دوره پیش از اسلام شمرده شده است.<ref>نشوة الطرب، ص424.</ref> 
 
اقرع بن حابس دارای مقام داوری<ref>النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.</ref>  و فرزدق، شاعر مشهور، از شاخه بنومجاشع بن دارم، از جمله آن‌ها به شمار می‌روند.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص57 به بعد؛ النسب، ص234؛ جمهرة انساب العرب، ص230.</ref> 
 
یونس بن حبیب ضبّی، پیشوای نحویان بصره و از مراجع ادیبان و نحویان و استادِ سیبویه و کسائی و فرّاء، [[فضیل بن عیاض]] یربوعی عارف مشهور (م. 137ق.)،
 
[[زبان بن علاء مازنی|زَبّان بن علاء بن عمار مازنی]] از قرّای هفت‌گانه و نحوی برجسته (م. 154ق.).
 
نصر بن مزاحم مِنقری تمیمی کوفی ادیب و اخباری و تاریخ‌نگار شیعی (م. 212ق.).
 
[[خلیفة بن خیاط]] محدّث و اخباری و نسب‌شناس.
 
یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی (م. 242ق.).
 
قاضی القضاة دستگاه خلافت مامون، احمد بن فرات بن خالد ضبّی رازی (م. 258ق.).
 
از محدّثان و حافظان، [[احمد بن موسی تمیمی]] (م. 324ق.) دانشور قرائت که [[القراءات السبع]] او کتابی پر اهمیت است.
 
[[ابن‌حبان بستی|ابن‌حِبّان بُستی]] (م. 354ق.).
 
محدّث، نعمان بن محمد (م. 363ق.) معروف به [[قاضی نعمان]] فقیه مذهب اسماعیلی.
 
و [[عبدالکریم سمعانی]] (م. 562ق.) مشهور به محدّث مشرق صاحب [[الانساب]] از دیگر نام‌آوران تمیمی به شمار می‌روند.
 
==ƒحج‌گزاری بنی‌تمیم==
 
بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانسته‌اند.<ref>المحبر، ص182.</ref>   
 
===در اختیار داشتن مناصب حج===
 
در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان [[کعب بن سعد]] برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند. بعدها این از مفاخر بنی‌تمیم به شمار آمد.<ref>جمهرة النسب، ص239.</ref>
 
امر [[اجازه]] (جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]])<ref>تاریخ طبری، ج‏2، ص257.</ref>  نخست در دست خاندان صوفه از بنی‌تمیم بود و سپس در دست خاندان‌هایی دیگر از بنی‌تمیم مانند [[بنی‌عطارد بن عوف]] و [[آل کرب]] قرار گرفت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.</ref>   
 
پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.</ref>


===متولیان کعبه===
===متولیان کعبه===
 
برخی منابع [[اضبط بن قریع تمیمی]] را از متولیان کعبه برشمرده‌اند.<ref>المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.</ref> آورده‌اند که او پس از [[بنی‌جمان بن سعد تمیمی]]،<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیره‌ای دیگر از بنی‌تمیم یعنی بنی‌حنظلة بن دارم رسید.<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref>  اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref>  
برخی منابع [[اضبط بن قریع تمیمی]] را از متولیان کعبه برشمرده‌اند.<ref>المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.</ref> آورده‌اند که او پس از [[بنی‌جمان بن سعد تمیمی]]،<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref> تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و پس از او این مقام به تیره‌ای دیگر از بنی‌تمیم یعنی بنی‌حنظلة بن دارم رسید.<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref>   
 
[[بلاذری]] نیز گفته است که او موسم و افاضه (دستور کوچ حاجیان از عرفات برای وقوف در [[مشعرالحرام]])<ref>جامع البیان، ج2، ص398-400.</ref>  را سرپرستی می‌کرده است.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص363.</ref> 
 
اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن دانسته نیست.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص36.</ref>
 
تیره بنی‌سعد بن زید مناة را نیز از متولیان خانه خدا دانسته‌اند.<ref>اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص39.</ref> 


===تلبیه‌ ویژه===
===تلبیه‌ ویژه===
 
بنی‌تمیم در [[مناسک حج]]، تلبیه‌ای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref> داشت.{{یادداشت|بارخدایا! ندای تو را از سوی بنی‌تمیم پاسخ می‌دهیم که لباس‌هایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.}}
بنی‌تمیم در [[مناسک حج]]، تلبیه‌ای ویژه به این صورت داشتند: «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.</ref>
 
«بارخدایا! ندای تو را از سوی بنی‌تمیم پاسخ می‌دهیم که لباس‌هایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.»
 
دو‌گونه دیگر نیز از [[تلبیه]] ویژه بنی‌تمیم گزارش شده است.<ref>قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص103.</ref> 


===آیین حمس===
===آیین حمس===
 
{{اصلی|حمس}}
برخی تیره‌های بنی‌تمیم در مناسک حج به [[آیین حمس|آیین حُمس]] پایبند بودند<ref>قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.</ref> و در حج خود، تنها در لباس‏‌های نو یا لباس مردم مکه به [[طواف]] می‌‏پرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباس‌‏هایی که معصیت در آن‌ها انجام گرفته، به جا آورند.
برخی تیره‌های بنی‌تمیم در مناسک حج به [[آیین حمس|آیین حُمس]] پایبند بودند<ref>قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.</ref> و در حج خود، تنها در لباس‏‌های نو یا لباس مردم مکه به [[طواف]] می‌‏پرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباس‌‏هایی که معصیت در آن‌ها انجام گرفته، به جا آورند.
 
اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف می‌‏کردند و اگر کسی با لباس‏‌های خود طواف می‏‌کرد، پس از طواف لباس‏‌ها را دور می‌انداخت و دیگر کسی از آن‌ها بهره نمی‌برد.<ref>شفاء الغرام، ج‏2، ص87-88.</ref>
اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف می‌‏کردند و اگر کسی با لباس‏‌های خود طواف می‏‌کرد، پس از طواف لباس‏‌ها را دور می‌انداخت و دیگر کسی از آن‌ها بهره نمی‌برد.<ref>شفاء الغرام، ج‏2، ص87-88.</ref>
 
==پیوند به بیرون==
[http://lib.eshia.ir/23019/1/3892 موسسه دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، مقاله تمیم]


==پانویس==
==پانویس==
خط ۳۴۴: خط ۱۶۸:
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7857
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7857
  | عنوان = بنی‌تمیم
  | عنوان = بنی‌تمیم
  | نویسنده = علی اصغر رجاء
  | نویسنده = علی اصغر رجاء
}}
}}


* '''الآثار الباقیه''': ابوریحان بیرونی (م. 440ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.
* '''الآثار الباقیه''': ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.
* '''الاخبار الطوال''': ابن‌داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
* '''الاخبار الطوال''': ابن‌داود الدینوری (درگذشت 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
* '''اخبار مکه''': الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
* '''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
* '''اسباب النزول''': الواحدی (م. 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
* '''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
* '''الاستیعاب''': ابن‌عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
* '''الاستیعاب''': ابن‌عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
* '''اسد الغابه''': ابن‌اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
* '''اسد الغابه''': ابن‌اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
* '''الاشتقاق''': ابن‌درید (م. 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
* '''الاشتقاق''': ابن‌درید (درگذشت 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
* '''الاصابه''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''الاصابه''': ابن‌حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''': هشام بن محمد کلبی (م. 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
* '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''': هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
* '''الاعلام''': الزرکلی (م. 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
* '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
* '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
* '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
* '''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (م. 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة ‏المعارف العثمانیه، 1382ق.
* '''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة ‏المعارف العثمانیه، 1382ق.
* '''انصار الحسین''': محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق.
* '''انصار الحسین''': محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق.
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
* '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
* '''البحرین فی صدر الاسلام''': عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق.
* '''البحرین فی صدر الاسلام''': عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق.
* '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (م. 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
* '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (درگذشت 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
* '''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
* '''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
* '''بلاد العرب''': حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
* '''بلاد العرب''': حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
* '''البیان و التبیین''': الجاحظ (م. 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
* '''البیان و التبیین''': الجاحظ (درگذشت 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (م. 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.
* '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.
* '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب.
* '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب.
* '''التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره''': صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
* '''التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره''': صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
* '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
* '''جلاء العیون''': المجلسی (م. 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش.
* '''جلاء العیون''': المجلسی (درگذشت 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش.
* '''الجمل و النصرة لسید العتره''': المفید (م. 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.
* '''الجمل و النصرة لسید العتره''': المفید (درگذشت 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.
* '''جمهرة اللغه''': ابن‌درید (م. 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
* '''جمهرة اللغه''': ابن‌درید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
* '''جمهرة النسب''': ابن‌الکلبی (م. 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
* '''جمهرة النسب''': ابن‌الکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
* '''جمهرة انساب العرب''': ابن‌حزم (م. 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''جمهرة انساب العرب''': ابن‌حزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''خوارج و تندیس فتنه''': ولی الله عیسی‌زاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش.
* '''خوارج و تندیس فتنه''': ولی الله عیسی‌زاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش.
* '''راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی''': آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش.
* '''راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی''': آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش.
* '''رجال ابن‌داود''': ابن‌داود الحلی (م. 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق.
* '''رجال ابن‌داود''': ابن‌داود الحلی (درگذشت 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق.
* '''رجال الطوسی''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.
* '''رجال الطوسی''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.
* '''رجال النجاشی''': النجاشی (م. 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق.
* '''رجال النجاشی''': النجاشی (درگذشت 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق.
* '''الرده''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
* '''الرده''': الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
* '''زهر الآداب و ثمر الالباب''': ابراهیم القیروانی (م. 453ق.)، بیروت، دار الجیل.
* '''زهر الآداب و ثمر الالباب''': ابراهیم القیروانی (درگذشت 453ق.)، بیروت، دار الجیل.
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
* '''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
* '''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
* '''شرح دیوان جریر''': تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق.
* '''شرح دیوان جریر''': تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق.
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
* '''الشعر و الشعراء''': ابن‌قتیبه (م. 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق.
* '''الشعر و الشعراء''': ابن‌قتیبه (درگذشت 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق.
* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
* '''صد و پنجاه صحابی ساختگی''': سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
* '''صد و پنجاه صحابی ساختگی''': سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
* '''الطبقات الکبری''': ابن‌سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''الطبقات الکبری''': ابن‌سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''عیون الاخبار''': ابن‌قتیبه (م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''عیون الاخبار''': ابن‌قتیبه (درگذشت م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
* '''فتوح البلدان''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
* '''الفتوح''': ابن‌اعثم الکوفی (م. 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
* '''الفتوح''': ابن‌اعثم الکوفی (درگذشت 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
* '''فتوحات شاهی''': ابراهیم امینی هروی (م. قرن10ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش.
* '''فتوحات شاهی''': ابراهیم امینی هروی (درگذشت 10 ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش.
* '''الفهرست''': الطوسی (م. 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
* '''الفهرست''': الطوسی (درگذشت 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
* '''قبائل بنی‌تیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام''': واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق.
* '''قبائل بنی‌تیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام''': واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق.
* '''قبایل و عشایر عرب خوزستان''': یوسف عزیزی، تهران، 1373ش.
* '''قبایل و عشایر عرب خوزستان''': یوسف عزیزی، تهران، 1373ش.
* '''قبلیة تمیم عبر العصور''': عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م.
* '''قبلیة تمیم عبر العصور''': عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م.
* '''قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام''': عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق.
* '''قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام''': عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق.
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن‌اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن‌اثیر (درگذشت 630 ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
* '''لله و للحقیقه''': علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق.
* '''لله و للحقیقه''': علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق.
* '''اللهوف''': ابن‌طاووس (م. 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق.
* '''اللهوف''': ابن‌طاووس (درگذشت 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق.
* '''المحبّر''': ابن‌حبیب (م. 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
* '''المحبّر''': ابن‌حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
* '''المعارف''': ابن‌قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
* '''المعارف''': ابن‌قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
* '''معجم الادباء''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق.
* '''معجم الادباء''': یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق.
* '''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
* '''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
* '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
* '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
* '''مقتل الحسین(ع)''': ابومخنف (م. 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
* '''مقتل الحسین(ع)''': ابومخنف (درگذشت 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
* '''المنتظم''': ابن‌جوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
* '''المنتظم''': ابن‌جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
* '''المنمق''': ابن‌حبیب (م. 245ق.)، به‏کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‏الکتب، 1405ق.
* '''المنمق''': ابن‌حبیب (درگذشت 245ق.)، به‏کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‏الکتب، 1405ق.
* '''موسوعة عشائر العراق''': عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق.
* '''موسوعة عشائر العراق''': عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق.
* '''النسب''': ابن‌سلّام الهروی (م. 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
* '''النسب''': ابن‌سلّام الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
* '''نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب''': ابن‌سعید‌اندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
* '''نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب''': ابن‌سعید‌اندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
* '''نفس المهموم''': عباس قمی (م. 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق.
* '''نفس المهموم''': عباس قمی (درگذشت 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق.
* '''وفیات الاعیان''': ابن‌خلکان (م. 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
* '''وفیات الاعیان''': ابن‌خلکان (درگذشت 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
* '''وقعة صفین''': ابن‌مزاحم المنقری (م. 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.
* '''وقعة صفین''': ابن‌مزاحم المنقری (درگذشت 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.




نسخهٔ کنونی تا ‏۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۱۶

بنی‌تمیم
نسب تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان
مکان جزیرة العرب، نجد، عراق، ایران ، بحرین و مصر
اشخاص مهم اصبغ بن نباته حنظلی، حرّ بن یزید ریاحی، فرزدق، ابوالفوارس ...
شاخه‌ای از مضر/ عدنان
زیرشاخه‌ها بنی‌عصرون، بنومجاشع بن دارم، بنی‌عطارد بن عوف، آل کرب، آل ثانی ...
مهم‎ترین اقدامات شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در نبرد جمل، صفین و نهروان، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان
مناصب مهم از پیشوایان عرب در موسم حج، داوران عرب در عکاظ، کارگزاران پیامبر(ص)، کارگزاران امام علی(ع)، متولیان کعبه ، تلبیه ویژه و آیین حمس
مذهب بت‌پرستی، مسیحیت، زرتشت، اسلام

بنی‌تمیم از قبایل مهم عربستان در دوران باستان بود. تعداد فراوان افراد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر مکه شد. این فراوانی هم چنین باعث ایجاد شاخه های بسیاری در پسران تمیم شد. اصالت و نسب این قبیله به نوادگاه حضرت اسماعیل (ع) می رسید.

قبل از اسلام بنی تمیم بت پرستی بوده و تولیت کعبه و مکه بر عهده این بود. بعد ها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین نجد شدند. نقش مهمی را افراد این قبیله بعد از اسلام آوردن (سال نهم ه.ق) در اسلام ایفا کردند. بنی تمیم شاعران ، دانشوران ، راویان ، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد.

بعد ها این قبیله به سایر نقاط در شبه جزیره ، ایران ، عراق و آفریقا پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در همان نجد ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیان گذار وهابیت و آل ثانی حاکم قطر از قبیله بنی تمیم هستند.

اهمیت قبیله بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قبیله بنی تمیم از گذشته‌ های دور در قیاس با دیگر قبایل عرب، بسیار با اهمیت بود. دلیل این اهمیت را می توان در فراوانی جمعیت و تیره های مختلف و پراکندگی محل سکونت آنان جست و جو کرد. البته اهمیت ویژه این قبیله به سبب برعهده داشتن تولیت کعبه بود. این موارد باعث شد که قبیله بنی‌تمیم از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب شود.[۱]

تبار نامه بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پدران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت اسماعیل(ع) است..[۲] تمیمیان در الیاس، که جد شانزدهم رسول خدا است، با قریش هم‌نسب هستند.[۳]

فرزندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شخص تمیم چهار پسر به نام زید مناة، عمرو، حارِث و یَربوع داشت.[۴] یربوع در کودکی درگذشت و حارث کم‌ نسل شد. [یادداشت ۱] پس نسل تمیم، از دو پسر دیگر او به نام های زید مناة و عمرو ادامه یافت. از عمرو بن تمیم، خاندان‌های بسیاری[۵] از جمله حَبِطات [یادداشت ۲] [۶] پدید آمد. و از زید مناة بن تمیم [۷] شاخه‌های فراوانی مانند بنوکعب بن سعد ، بنومُقاعِس[۸] بنی‌حنظله ، بنی‌دارم[۹] و بنی‌یربوع پدید آمدند..[۱۰]

از تیره‌های بنی‌حنظله می‌توان به براجم،[۱۱] بنوعنبر بن یربوع[۱۲] و بنودارم بن مالک بن حنظله اشاره کرد.[۱۳]

خاستگاه بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قبل از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله بنی تمیم در جزیرة العرب بود. 150 سال پیش از ظهور اسلام، شاخه های اولیه این خاندان تولیت کعبه را برعهده داشتند و در مکه ساکن بودند. سایر عرب‌های ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بی‌حرمتی کعبه، از جزیره العرب دور کردند. [یادداشت ۳]در نتیجه پیش از اسلام بنی تمیم به نجد کوچ کرد. زمان دقیق مهاجرتشان به نجد مشخص نیست.[۱۴] بعلاوه شاخه‌هایی از این قبیله به حیرهِ عراق و بحرین مهاجرت کردند.[۱۵]

بعد از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در قرن دوم وسوم قمری بسیاری از بنی‌تمیم به مصر مهاجرت کردند.[۱۶] در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب با تأسیس سلسله اغلبیان، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. پس از سقوط اغلبیان، گروه‌هایی از بنی‌تمیم همچنان در آنجا باقی ماندند و بسیاری از آن‌ها بعد ها به‌ اندلس کوچ کردند. .[۱۷]

دوران معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه افراد قبیله بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال افریقا پراکنده شده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و جبل شَمَّر عربستان سعودی سکونت دارند.[۱۸] خاندان‌ها و طوایف بنی‌تمیم در عربستان، متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم هستند.[۱۹]

در نجد از میان بنی‌تمیم خاندان‌هایی برخاستند که امروزه بر تحولات جزیرة العرب اثر گذار هستند. خاندان محمد بن عبدالوهاب، بنیان‌گذار فرقه وهابیت و آل ثانی [یادداشت ۴] به عنوان حاکمان قطر، از جمله آنان هستند.[۲۰][۲۱]

پراکندگی جغرافیایی بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عراق[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تمیمی‌ها از آغاز تأسیس کوفه و بصره، نخستین ساکنان آن بودند؛ در بصره بنی تمیم یکی از پنج قبایل گوناگونی بود که به آن‌ها «اخماس» گفته می‌شد. البته این قبیله در ساختار قبیله ای کوفه، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند.[۲۲] با اقامت قبیله‌های رقیب در این شهرها اندک‌اندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیله‌ای را گرفت. از همین‌رو، این قبیله وحدت سیاسی خویش را از دست داد. لذا گاهی از بنی تمیم به عنوان تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان می‌آید. [یادداشت ۵] .[۲۳]

در مجموع، 34 شاخه از تمیمی‌های در عراق برشمرده‌اند که طایفه المصالحه و الظوالم از بزرگ‌ترین طوایف تمیم عراق هستند.[۲۴]

عراق معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در عراق معاصر، پراکندگی تمیمی‌ها بسیار گسترده شد و با کم‌رنگ تر شدن پیوندهای قبیله‌ای، شناسایی آن‌ها دشوار تر شده است. عشایر بنی تمیم به تدریج در این محدوده به تشیع گرویدند. شاخه‌هایی از آنان هنوز به صورت عشایری به ویژه در استان بصره زندگی می‌کنند.[۲۵] .[۲۶]

ایران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در ایران از سده‌های نخست هجری تیره‌های تمیم در خوزستان و خراسان اقامت داشته‌اند‌.[۲۷]

امروز نیز بنی‌تمیم یکی از قبایل بزرگ ساکن در خوزستان است. [۲۸]

جایگاه سیاسی اجتماعی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

منصب‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنی‌تمیم از پیشوایان عرب در موسم حج و داوران عرب هنگام همایش سالانه در بازار عکاظ بود.[۲۹] منصب قضاوت میان برخی خاندان‌های بنی تمیم همیشگی بود.[۳۰]

برخورداری از حمایت قریش[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به مشترک بودن جد بنی‌تمیم و قریش [۳۱] به این نسب افتخار می‌ورزیدند[۳۲] و از حمایت قریش نیز برخوردار بودند؛ چنان‌که در یوم القُصَیبه برخی از قریشی‌ها به حمایت از تیره بنی‌سعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاستند.[۳۳]

تمیمیان ساکن در مسیر راه‌های تجاری جزیرة العرب، در برابر دریافت مال، پاسداری از کاروان‌های تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده «ایلاف» قریش وارد شدند. قریش نیز بر حفظ رابطه نیکو با بنی‌تمیم می‌کوشید.[۳۴]

قتل وغارت کاروان‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از بنی تمیم نیز غارت‌هایی گزارش شده است. در یوم الصَفَقه حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند.[۳۵] ویا قتل و غارت یکی از پادشاهان حمیری که پرده ای برای هدیه به کعبه فرستاده بود.[۳۶]

کارگزاران پیامبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیامبر(ص) یعلی بن امیه تمیمی را بر یمن گماشت. مالک بن نویره را کارگزار صدقات بنی‌حنظله ، زبرقان بن بدر و قیس بن عاصم را عامل ناحیه‌ای از بنی‌سعد کرد. عیینة بن حصن فزاری را به عنوان کارگزار صدقات بنی تمیم گماشت.[۳۷] بعلاوه حنظلة بن ربیع تمیمی نیز[۳۸] از نویسندگان رسول خدا بود.[۳۹]

نقش بنی‌تمیم در فتوحات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بیشتر گزارش‌ها درباره نقش تمیم در رویداد رده و فتوحات، از سیف بن عمر تمیمی نقل گشته که جنبه حماسه‌سرایی دارد و آمیخته با افسانه‌سرایی و فضیلت‌تراشی برای قبیله خویش است. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلت‌های این قبیله نیز وجود دارد.[۴۰] سهم آن‌ها در نبرد قادسیه، به ویژه در لیلة القادسیه که دو لشکر تا صبح با یکدیگر می‌جنگیدند، چشمگیر بود.[۴۱] از شرکت آن‌ها در فتح اصطخر، از شهرهای فارس[۴۲] و خراسان[۴۳] یاد شده است.

کارگزاران امام علی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از میان بنی‌تمیم کسانی چون معقل بن قیس ریاحی[۴۴] و خلید بن قرّه یربوعی[۴۵] از کارگزاران علی(ع) به ترتیب صاحب شرطه و حکمران امام در خراسان[۴۶] بودند. پس از شهادت امام، معقل بن قیس ریاحی و جاریة بن قدامه سعدی در گرفتن بیعت از مردم برای امام حسن(ع) نقش داشتند.[۴۷] اصبغ بن نباته حنظلی[۴۸] هم از یاران ویژه امام علی(ع) و راوی حدیث او بود.[۴۹]

نقش بنی تمیم در نبردهای امیر المومنین (ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

یعلی بن امیه تمیمی‌ کارگزار خلیفه دوم و خلیفه سوم در صنعا بود.[۵۰] بعدها به سپاه جمل پیوست و بخشی از هزینه رورویایی با امام علی(ع) را تامین کرد و در همین نبرد به هلاکت رسید.[۵۱]

بسیاری از تیره بنی‌حنظله به تحریک طلحه و زبیر به سپاه عایشه پیوستند.[۵۲] بخش بزرگ‌تر تمیم کوفه با رای احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی(ع) از نبرد کناره‌گیری کردند.[۵۳]

برخی تمیمی‌ها نیز با سروری جاریة بن قدامه که در شمار یاران امام علی(ع) بود، در صفین و سرکوبی بسر بن ارطاه در حجاز و یمن حضور داشتند.[۵۴]

پس از نبرد نهروان، برخی از بنی‌حنظله از فرمان امام علی(ع) بیرون رفتند و رهبری گروهی از خوارج را به دست گرفتند. از این گروه، می‌توان از حْرقوص بن زُهیر، مسعر بن فدکی،[۵۵] عُروة بن اُدَیه و شَبَث بن رِبْعی نام برد.[۵۶] برخی از آن‌ها بعدها از سرکردگان فرقه‌های خوارج چون اباضیه و ازارقه شدند.[۵۷]

در قیام عاشورا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

احنف بن قیس سعدی[۵۸] و مسعود بن عمرو دو تن از سران تمیمی بصره، نامه‌های امام حسین(ع)[۵۹] را در سال 60 ق. با مضمون بیان حقانیت اهل بیت: و دعوت از سران بصره برای حمایت و پشتیبانی از حرکت ایشان[۶۰] دریافت کردند. احنف از حمایت امام و پاسخ به نامه‌ وی خودداری کرد.[۶۱] اما مسعود بن طوایف بنی‌حنظله و بنی‌سعد تمیم[۶۲] و بنی‌عامر را گرد آورد و حمایت آن‌ها را به امام اعلام کرد.[۶۳]

در روز عاشورا برخی تمیمیان چون زرعة بن شریک،[۶۴] عمر طهوی،[۶۵] جویریة بن بدر[۶۶] و حصین تمیمی[۶۷] در شهادت امام حسین(ع) مشارکت داشتند. در برابر، حرّ بن یزید ریاحی[۶۸] و شماری دیگر از بنی‌تمیم در زمره یاران امام حسین(ع) و از شهدای کربلا بودند.

در دوره امویان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نقش سیاسی ـ اجتماعی بنی‌تمیم را در دوره اموی می‌توان در سه محور دنبال کرد.

نزاع‌های قبیله‌ای: تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند[۶۹] منطقه خراسان از لحاظ اداری تابع بصره بود. لذا نزاع‌های سخت قبیله‌ای در بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و‌ اندکی بعد، میان تمیم و ازد، رخ داد. آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، عبیدالله بن زیاد به ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به دست تمیمی‌ها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تا‌اندازه‌ای فرونشست.[۷۰]

مشارکت در فتوحات اسلامی : زیاد بن ابیه، حکمران عراق در دوره معاویه، برای دفع خطر خوارج و با توجه به این که بسیاری از رهبران خوارج تمیمی بودند، بسیاری از جنگجویان این شهر را به خراسان منتقل کرد.[۷۱]

کوشش در شکل‌گیری خلافت عباسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

چند تن از سران خوارج مانند عبدالله بن اباض، رهبر فرقه اباضیه، و عبدالله بن صفار، رئیس صفریه، از بنومُقاعِس[۷۲] و بَرْک بن عبدالله، ضارب معاویه در شب نوزدهم رمضان سال 40ق. از بنی‌تمیم بودند.[۷۳]

حضور بسیار گسترده بنی‌تمیم در خراسان، سبب شرکت مؤثر آن‌ها در دعوت عباسیان شد؛ چنان‌که پنج تن از نقیبان دوازده‌گانه عباسیان در خراسان از بنی‌تمیم بودند.[۷۴] در دوره نخست خلافت عباسی، بسیاری از بنی‌تمیم به مناصب مهم حکومتی دست یافتند؛ از جمله: خازم بن خزیمه حکمران ارمینیه و بصره، خزیمة بن خازم حکمران جزیره و . . . .[۷۵]

مذهب بنی‌تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

قبل از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بت‌ پرستی دین رایج میان آن‌ها بود. اسامی برخی تمیمی‌ها مانند عبدمناه و عبدالعزی است که از پرستش بت‌های مشهور شبه جزیره میان آن‌ها حکایت دارد.[۷۶]

با توجه به وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت با پیروان ادیان گوناگون تنوع دینی زیادی در میان آنها وجود داشت.[۷۷] دین زرتشت و مسیحیت با توجه به همجواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب، میان تمیم پیروانی داشت.[۷۸]

بعد از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به دوری تمیمی‌ها از مکه، در سال‌های نخست بعثت رسول خدا، افرادی‌ اندک از این قبیله مسلمان شدند. [یادداشت ۶] اما پس از حاکمیت اسلام بر مدینه و مکه، بزرگان تمیم به فکر هم‌پیمانی با پیامبر(ص) افتادند. . [۷۹][۸۰]بیشتر بنی‌تمیم در سال نهم (سنة الوفود) مسلمان شدند. [۸۱]

مخالفت با ابوبکر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از اسلام آوردن بسیاری از بنی‌تمیم پس از رحلت رسول خدا دیری نمی‌گذشت. که برخی از آن‌ها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه اول خودداری کردند.[۸۲] برای مثال مالک بن نویره از بنی‌یربوع بن حنظله، از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود[۸۳]

ادعای پیامبری سجاح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هم چنین سجاح از بنی‌یربوع تمیمی در دوران خلافت ابوبکر ادعای پیامبری کرد و پس از ازدواج با مُسَیلمه، دیگر پیامبر دروغین از بنی‌حنیفه، دسته‌هایی فراوان از بنی‌تمیم و برخی بزرگان آن مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را نیز با خود همراه کرد و پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در نبرد یمامه، خانه‌نشین شد.[۸۴]

وضعیت فرهنگی بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

راویان احادیث امامان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

افراد بسیاری از میان بنی‌تمیم راویان احادیث اهل‌بیت هستند. [یادداشت ۷]

شاعران و سخنوران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جمله شاعران عصر جاهلی[۸۵] مانند اوس بن حجر، اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی،[۸۶] عَمرو بن اَهْتَم تمیمی.[۸۷]

از شاعران دوره اسلامی، جریر بن عطیة بن حذیفه (خطفی)[۸۸] که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیدا است،[۸۹] هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به فرزدق، روبَة بن عَجّاج (م. 145ق)، ابوالفوارس سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، و خداش بن بشر مشهور به بَعِیث[۹۰]

دانشوران علوم مختلف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از بنی‌تمیم در فقه، تاریخ، قضا، حدیث، صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز دانشورانی ظهور کرده‌اند.

از آن جمله می‌توان به فرزدق شاعر مشهور،[۹۱] نصر بن مزاحم مِنقری تمیمی تاریخ‌نگار شیعی، خلیفة بن خیاط محدّث و نسب‌شناس، احمد بن فرات ضبّی قاضی القضاة دستگاه خلافت مامون، ابن‌حِبّان بُستی ، نعمان بن محمد معروف به قاضی نعمان محدث و فقیه مذهب اسماعیلی، عبدالکریم سمعانی مشهور به محدّث مشرق، اکثم بن صیفی،[۹۲] ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بلخی، [۹۳] هذلول بن کعب عنبری [۹۴] اقرع بن حابس ، [۹۵] یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی و خاندان بنی‌عصرون و خاندان قلانسی را نام برد.[۹۶]

جالب آنکه بنی‌تمیم میان قبایل عرب در تلفظ برخی واژه‌ها گویشی یگانه داشت و به جای ضمیر «ک» مخاطب از «ش» استفاده می‌کرد.[۹۷]

حج‌گزاری بنی‌تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنی‌تمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانسته‌اند.[۹۸] در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.[۹۹] امر اجازه [۱۰۰] [یادداشت ۸] نخست در دست خاندان صوفه از بنی‌تمیم بود و سپس در دست خاندان‌هایی دیگر از بنی‌تمیم مانند بنی‌عطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.[۱۰۱] پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.[۱۰۲]

متولیان کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برخی منابع اضبط بن قریع تمیمی را از متولیان کعبه برشمرده‌اند.[۱۰۳] آورده‌اند که او پس از بنی‌جمان بن سعد تمیمی،[۱۰۴] تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیره‌ای دیگر از بنی‌تمیم یعنی بنی‌حنظلة بن دارم رسید.[۱۰۵] اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.[۱۰۶]

تلبیه‌ ویژه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بنی‌تمیم در مناسک حج، تلبیه‌ای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»[۱۰۷] داشت.[یادداشت ۹]

آیین حمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: حمس

برخی تیره‌های بنی‌تمیم در مناسک حج به آیین حُمس پایبند بودند[۱۰۸] و در حج خود، تنها در لباس‏‌های نو یا لباس مردم مکه به طواف می‌‏پرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباس‌‏هایی که معصیت در آن‌ها انجام گرفته، به جا آورند. اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف می‌‏کردند و اگر کسی با لباس‏‌های خود طواف می‏‌کرد، پس از طواف لباس‏‌ها را دور می‌انداخت و دیگر کسی از آن‌ها بهره نمی‌برد.[۱۰۹]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ جمهرة انساب العرب، ص207؛ نشوة الطرب، ص415.
  2. ↑ النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.
  3. ↑ الانساب، ج1، ص13-14.
  4. ↑ جمهرة النسب، ص191؛ النسب، ص232، انساب الاشراف، ج12، ص11؛ جمهرة انساب العرب، ص207.
  5. ↑ جمهرة النسب، ص251-252.
  6. ↑ جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.
  7. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.
  8. ↑ جمهرة النسب، ص230 به بعد.
  9. ↑ النسب، ص193-226.
  10. ↑ جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.
  11. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص15؛ الاشتقاق، ص218؛ نشوة الطرب، ص447.
  12. ↑ نشوة الطرب، ص448-449.
  13. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص16، 19؛ الاشتقاق، ص234.
  14. ↑ الاغانی، ج9، ص224-225.
  15. ↑ بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.
  16. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص114.
  17. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص117-118.
  18. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص122، 132، 136.
  19. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص122؛ انساب الاشراف، ج12، ص363.
  20. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص122به بعد‍، 132-134.
  21. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص132؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.
  22. ↑ التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55.
  23. ↑ البیان و التبیین، ج2، ص92؛ زهر الآداب، ج3، ص699.
  24. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126-128-159
  25. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126؛ عشائر العراق، ج3، ص252.
  26. ↑ لله و للحقیقه، ص646.
  27. ↑ الکامل، ج9، ص103-104.
  28. ↑ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.
  29. ↑ المحبر، ص182.
  30. ↑ النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.
  31. ↑ التنبیه و الاشراف، ص175؛ السیرة النبویه، ج‏1، ص75؛ تاریخ طبری، ج‏4، ص497.
  32. ↑ الانساب، ج‏1، ص52.
  33. ↑ المنمق، ص354.
  34. ↑ قبایل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص94-98.
  35. ↑ انساب الاشراف، ج‏12، ص242؛ الکامل، ج‏1، ص621.
  36. ↑ المحبر، ص7؛ الآثار الباقیه، ص40.
  37. ↑ الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254.
  38. ↑ الطبقات، ج6، ص123.
  39. ↑ التنبیه و الاشراف، ص246؛ الانساب، ج1، ص254؛ البدایة و النهایه، ج5، ص342.
  40. ↑ صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.
  41. ↑ تاریخ طبری، ج3، ص563، 576-578؛ صد و پنجاه صحابی ساختگی، ج2، ص99-114.
  42. ↑ تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ تاریخ طبری، ج2، ص170.
  43. ↑ فتوح البلدان، ص390-394.
  44. ↑ تاریخ خلیفه، ص121.
  45. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص93؛ الکامل، ج3، ص351.
  46. ↑ تاریخ طبری، ج4، ص558.
  47. ↑ انساب الاشراف، ج3، ص35-33.
  48. ↑ رجال الطوسی، ج1، ص69.
  49. ↑ رجال الطوسی، ص57.
  50. ↑ تاریخ یعقوبی، ج‏2، ص157؛ تاریخ طبری، ج4، ص251-252.
  51. ↑ الاستیعاب، ج4، ص1586-1587.
  52. ↑ الفتوح، ج2، ص488؛ شرح نهج البلاغه، ج9، ص320.
  53. ↑ الجمل، ص158، 207-208، 224.
  54. ↑ وقعة صفین، ص205؛ انساب الاشراف، ج12، ص377.
  55. ↑ خوارج تندیس فتنه، ص138-111.
  56. ↑ جمهرة النسب، ص217، 225-226؛ جمهرة انساب العرب، ص223، 225.
  57. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.
  58. ↑ الاخبار الطوال، ص231.
  59. ↑ الفتوح، ج5، ص37.
  60. ↑ مقتل الحسین، ص48-49.
  61. ↑ عیون الاخبار، ج1، ص311.
  62. ↑ جلاء العیون، ص609-610.
  63. ↑ اللهوف، ص26؛ بحار الانوار، ج‏44، ص337.
  64. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص453؛ البدء و التاریخ، ج6، ص11.
  65. ↑ البدایة و النهایه، ج8، ص170-171.
  66. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص393.
  67. ↑ تاریخ طبری، ج4، ص499.
  68. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص422، 430، 453، 468.
  69. ↑ الفتوح، ج2، ص337، 340.
  70. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص520، 525-526.
  71. ↑ التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص44، ص142.
  72. ↑ تاریخ طبری، ج5، ص567-569؛ جمهرة النسب، ص236.
  73. ↑ جمهرة النسب، ص236؛ انساب الاشراف، ج3، ص251.
  74. ↑ تاریخ طبری، ج7، ص379-380.
  75. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص119.
  76. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-91.
  77. ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.
  78. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص92-93؛ المفصل، ج8، ص119.
  79. ↑ المحبر، ص73؛ البدء و التاریخ، ج4، ص146.
  80. ↑ الطبقات، ج3، ص122؛ البدایة و النهایه، ج3، ص249.
  81. ↑ الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.
  82. ↑ الرده، ص68؛ ایام العرب، ج2، ص143.
  83. ↑ الرده، ص103-104.
  84. ↑ الرده، ص48-49؛ تاریخ طبری، ج3، ص267-275.
  85. ↑ الاغانی، ج8، ص443.
  86. ↑ الشعر و الشعراء، ج1، ص9، 165.
  87. ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص266.
  88. ↑ وفیات الاعیان، ج1، ص321.
  89. ↑ شرح دیوان جریر، ص7-8.
  90. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص115؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص67-676، 678-687، 690-692، 726-728.
  91. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص57 به بعد؛ النسب، ص234؛ جمهرة انساب العرب، ص230.
  92. ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص12.
  93. ↑ فتوحات شاهی، ج‏1، ص، 416.
  94. ↑ نشوة الطرب، ص419؛ جمهرة انساب العرب، ص208-209.
  95. ↑ النقایص، جریر و فرزدق، ج1، ص437-438.
  96. ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135، 305-306، 309، 342، 403-448، 420-422.
  97. ↑ جمهرة اللغه، ج1، ص42، 369؛ راه‌های نفوذ فارسی، ص117.
  98. ↑ المحبر، ص182.
  99. ↑ جمهرة النسب، ص239.
  100. ↑ تاریخ طبری، ج‏2، ص257.
  101. ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.
  102. ↑ انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.
  103. ↑ المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.
  104. ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
  105. ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
  106. ↑ شفاء الغرام، ج2، ص36.
  107. ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.
  108. ↑ قبائل بنی‌تمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.
  109. ↑ شفاء الغرام، ج‏2، ص87-88.
  1. ↑ نسل حارث از طریق فرزندش معاویه به نام شَقِرات ادامه یافت.
  2. ↑ لقب حارث بن عمرو و فرزندانش.
  3. ↑ به گزارش ابن‌زبیر و فرزدق.
  4. ↑ خاندان آل ثانی از اواخر سده یازدهم ه . ق از نجد به ‌این منطقه آمدند.
  5. ↑ چنان‌که احنف بن قیس، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزْد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او اَزْد بصره از تمیم کوفه و اَزْد کوفه از تمیم شام والاتر است.
  6. ↑ مدعا این بیان شمار‌ اندکی از تمیمی‌ها یا حُلَفای آنان مانند واقد بن عبدالله و خَبّاب بن اَرَت در هجرت به یثرب و نبردهای بدر و احد است.
  7. ↑ از جمله: غیاث بن ابراهیم از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع)بودند. محمد بن تمیم نهشلی ،ابونجران ،عمرو بن مسلم از اصحاب امام کاظم(ع) ، هیثم بن عروه کوفی و عبدالرحمن بن ابی‌نجران از اصحاب امام رضا(ع) بودند.
  8. ↑ جلوداری حاجیان در کوچ به سوی عرفات و منا و رمی جمرات
  9. ↑ بارخدایا! ندای تو را از سوی بنی‌تمیم پاسخ می‌دهیم که لباس‌هایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنی‌تمیم.
  • الآثار الباقیه: ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.
  • الاخبار الطوال: ابن‌داود الدینوری (درگذشت 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
  • اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
  • اسباب النزول: الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
  • الاستیعاب: ابن‌عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
  • اسد الغابه: ابن‌اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
  • الاشتقاق: ابن‌درید (درگذشت 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
  • الاصابه: ابن‌حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
  • الاصنام (تنکیس الاصنام): هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
  • الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
  • الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
  • انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
  • الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة ‏المعارف العثمانیه، 1382ق.
  • انصار الحسین: محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق.
  • بحار الانوار: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
  • البحرین فی صدر الاسلام: عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق.
  • البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (درگذشت 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
  • البدایة و النهایه: ابن‌کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
  • بلاد العرب: حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
  • البیان و التبیین: الجاحظ (درگذشت 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
  • تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
  • تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
  • تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.
  • التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب.
  • التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره: صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
  • جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
  • جلاء العیون: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش.
  • الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (درگذشت 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.
  • جمهرة اللغه: ابن‌درید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
  • جمهرة النسب: ابن‌الکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
  • جمهرة انساب العرب: ابن‌حزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
  • خوارج و تندیس فتنه: ولی الله عیسی‌زاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش.
  • راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی: آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش.
  • رجال ابن‌داود: ابن‌داود الحلی (درگذشت 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق.
  • رجال الطوسی: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.
  • رجال النجاشی: النجاشی (درگذشت 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق.
  • الرده: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
  • زهر الآداب و ثمر الالباب: ابراهیم القیروانی (درگذشت 453ق.)، بیروت، دار الجیل.
  • سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
  • السیرة النبویه: ابن‌هشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
  • شرح دیوان جریر: تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق.
  • شرح نهج البلاغه: ابن‌ابی‌الحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
  • الشعر و الشعراء: ابن‌قتیبه (درگذشت 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق.
  • شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
  • صد و پنجاه صحابی ساختگی: سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
  • الطبقات الکبری: ابن‌سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
  • عیون الاخبار: ابن‌قتیبه (درگذشت م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
  • فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
  • الفتوح: ابن‌اعثم الکوفی (درگذشت 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
  • فتوحات شاهی: ابراهیم امینی هروی (درگذشت 10 ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش.
  • الفهرست: الطوسی (درگذشت 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
  • قبائل بنی‌تیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام: واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق.
  • قبایل و عشایر عرب خوزستان: یوسف عزیزی، تهران، 1373ش.
  • قبلیة تمیم عبر العصور: عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م.
  • قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام: عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق.
  • الکامل فی التاریخ: ابن‌اثیر (درگذشت 630 ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
  • لسان العرب: ابن‌منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
  • لله و للحقیقه: علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق.
  • اللهوف: ابن‌طاووس (درگذشت 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق.
  • المحبّر: ابن‌حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
  • المعارف: ابن‌قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
  • معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق.
  • معجم قبائل العرب: عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
  • المفصل: جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
  • مقتل الحسین(ع): ابومخنف (درگذشت 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
  • المنتظم: ابن‌جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
  • المنمق: ابن‌حبیب (درگذشت 245ق.)، به‏کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‏الکتب، 1405ق.
  • موسوعة عشائر العراق: عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق.
  • النسب: ابن‌سلّام الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
  • نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب: ابن‌سعید‌اندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
  • نفس المهموم: عباس قمی (درگذشت 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق.
  • وفیات الاعیان: ابن‌خلکان (درگذشت 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
  • وقعة صفین: ابن‌مزاحم المنقری (درگذشت 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.


برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=بنی‌تمیم&oldid=57984»