وادی القری: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شهر|عرض جغرافیایی=37.904405|طول جغرافیایی=26.687809|وقایع مهم=غزوه وادی القری|قدمت=پیش از اسلام - محل سکونت قوم عاد و ثمود|مساحت=حدود ۲۳۹۱ کیلومتر|تصویر=وادی_القری.png|ادیان=یهود و اسلام|کشور=عربستان سعودی|ویژگی=دره‌های آباد و کوه‌های تراشیده شده.|جمعیت کل=جمعیت سال 2022 بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر}} | |||
این | '''وادی القُری''' (العُلا) منطقه‌ای تاریخی در شمال [[مدینه]] در کشور [[عربستان]] است که در مسیر تجاری [[شام]] به [[یمن]] قرار داشته. این ناحیه در دوران باستان سکونتگاه قوم عاد و ثمود و در صدر اسلام محل سکونت یهودیان بود. وادی القری شاهد رویدادهای مهمی همچون [[غزوه وادی القری]] و عبور [[پیامبر(ص)]] در [[غزوه تبوک]] بوده است. [[امام علی(ع)]] نیز موقوفاتی در این منطقه داشت. امروزه العلا با جاذبه‌های تاریخی مانند مدائن صالح (اثر ثبت‌شده در یونسکو) به یکی از مقاصد مهم گردشگری فرهنگی عربستان تبدیل شده است. | ||
== نام و | == نام و مکان == | ||
وادی القری که امروزه به وادی العُلا معروف است<ref>المعالم الاثیره، ص224.</ref>، دره‌ای طولانی در 300 کیلومتری شمال غربی مدینه در راه بازرگانی شام به حجاز بوده است.<ref>نگا: حجاز در صدر اسلام، ص83.</ref> در جنوب این منطقه، خیبر قرار دارد و به دلیل داشتن قریه‌های متعدد و به هم پیوسته، به "وادی القری" (دره آبادی‌ها) معروف شده است.<ref>مراصد الاطلاع، ج3، ص1087.</ref> | وادی القری که امروزه به وادی العُلا معروف است<ref>المعالم الاثیره، ص224.</ref>، دره‌ای طولانی در 300 کیلومتری شمال غربی [[مدینه]] در راه بازرگانی [[شام]] به حجاز بوده است.<ref>نگا: حجاز در صدر اسلام، ص83.</ref> در جنوب این منطقه، [[خیبر]] قرار دارد و به دلیل داشتن قریه‌های متعدد و به هم پیوسته، به "وادی القری" (دره آبادی‌ها) معروف شده است.<ref>مراصد الاطلاع، ج3، ص1087.</ref> این منطقه با مساحتی حدود ۲۳۹۱ کیلومتر مربع، در سال ۲۰۲۲ جمعیتی بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر داشته و به عنوان یک شهر واحه‌ای باستانی، نقش مهمی در توسعه گردشگری عربستان ایفا می‌کند.<ref>وبسایت رسمی [https://www.google.com/search?sca_esv=c561dc4e372ce7af&sxsrf=AE3TifNVn-8dLdsotflo7YYoyc87oRx2Jw:1763021132707&q=%D8%A7%DB%8C%D9%86+%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87+%D8%A8%D8%A7+%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D8%AA%DB%8C+%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF+%DB%B2%DB%B3%DB%B9%DB%B1+%DA%A9%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1+%D9%85%D8%B1%D8%A8%D8%B9%D8%8C+%D8%AF%D8%B1+%D8%B3%D8%A7%D9%84+%DB%B2%DB%B0%DB%B2%DB%B2+%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA%DB%8C+%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%BA+%D8%A8%D8%B1+%DB%B6%DB%B0%D9%AC%DB%B1%DB%B0%DB%B3+%D9%86%D9%81%D8%B1+%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D9%87+%D9%88+%D8%A8%D9%87+%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86+%DB%8C%DA%A9+%D8%B4%D9%87%D8%B1+%D9%88%D8%A7%D8%AD%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C+%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%8C+%D9%86%D9%82%D8%B4+%D9%85%D9%87%D9%85%DB%8C+%D8%AF%D8%B1+%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87+%DA%AF%D8%B1%D8%AF%D8%B4%DA%AF%D8%B1%DB%8C+%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%A7%DB%8C%D9%81%D8%A7+%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D9%86%D8%AF.&source=lnms&fbs=AIIjpHxU7SXXniUZfeShr2fp4giZ1Y6MJ25_tmWITc7uy4KIeoJTKjrFjVxydQWqI2NcOhYPURIv2wPgv_w_sE_0Sc6Q2Uz8zlVUFOE6tcDqfo9WH77bvrGoZD2Ke11BgIAarKxhD4VpNPH84x7f3V9oyKgzQ0iW1Dl12uPzRpMveNk-q8SGm7g&sa=X&ved=2ahUKEwjEy-LC1e6QAxWkVaQEHTNcJsoQ0pQJegQIDhAB&biw=1022&bih=983&dpr=0.94 اخبار سعودی]</ref> | ||
ابن کلبی، تاریخ‌نگار | ابن کلبی، تاریخ‌نگار(م.204ق.)، وادی القری را آبادترین منطقه در [[جزیرةالعرب|جزیره‌العرب]] توصیف کرده<ref>معجم البلدان،ج4، ص338.</ref> و محمد حِمْیَری در سده نهم قمری آن را دارای نخلستان‌ها و چشمه‌های بسیار توصیف کرده که نوادگان [[جعفر بن ابی طالب|جعفر بن ابی‌طالب]] (معروف به الوادیین) در آن سکونت داشتند.<ref>الروض المعطار، ص602.</ref> | ||
== دوران باستان == | |||
در زمان‌های باستان، وادی القری منازل [[قوم عاد]] و [[ثمود]] بوده است. مرکز مهم این منطقه «قُرح» بوده که گفته می‌شود قوم عاد در آنجا هلاک شدند.<ref>معجم البلدان، ج4، ص321.</ref> مقدسی در سده چهارم قمری گزارش می‌دهد که در سراسر [[حجاز]] پس از [[مکه]]، جایی آبادتر از شهر قُرح وجود نداشته است.<ref>احسن التقاسیم، ص83 و 84.</ref> | در زمان‌های باستان، وادی القری منازل [[قوم عاد]] و [[ثمود]] بوده است. مرکز مهم این منطقه «قُرح» بوده که گفته می‌شود قوم عاد در آنجا هلاک شدند.<ref>معجم البلدان، ج4، ص321.</ref> مقدسی در سده چهارم قمری گزارش می‌دهد که در سراسر [[حجاز]] پس از [[مکه]]، جایی آبادتر از شهر قُرح وجود نداشته است.<ref>احسن التقاسیم، ص83 و 84.</ref> | ||
[[پرونده:وادی القری 1.webp|بندانگشتی|الحجر یا مداین صالح]] | |||
شهر تاریخی «الحِجر» یا «مدائن صالح» در ۲۲ کیلومتری شمال العلا از دیگر مناطق مهم این وادی است که مسکن قوم ثمود بوده و در قرآن کریم از آن یاد شده است. این شهر نخستین اثر ثبت شده عربستان | شهر تاریخی «الحِجر» یا «مدائن صالح» در ۲۲ کیلومتری شمال العلا از دیگر مناطق مهم این وادی است<ref>المعالم الاثیره، ص97.</ref> که گویند مسکن قوم ثمود بوده<ref>معجم البلدان،ج2، ص221؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص381؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص24.</ref> و در قرآن کریم از آن یاد شده است.<ref>سوره اعراف، آیه 74.</ref> این شهر نخستین اثر ثبت شده [[عربستان]] در میراث جهانی یونسکو است.<ref>سایت رسمی [https://whc.unesco.org/en/list/1293 یونسکو]</ref> برخی منابع بیرون آمدن ناقه حضرت [[حضرت صالح|صالح(ع)]] از دل کوه را در همین منطقه می‌دانند.<ref>معجم البلدان،ج2، ص221.</ref> | ||
== وادی القری در صدر اسلام == | == وادی القری در صدر اسلام == | ||
پس از اقوام عاد و ثمود، یهودیان در این منطقه ساکن شدند و زمین‌هایش را آباد کردند. سپس برخی قبایل عرب نیز در این منطقه سکنی گزیدند. در [[صدر اسلام]]، وادی القری یکی از مراکز مهم یهودیان در حجاز بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد.<ref>حجاز در صدر اسلام، ص84.</ref> | |||
=== غزوه وادی القری === | === غزوه وادی القری === | ||
یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی این منطقه، غزوه وادی القری در جمادی‌الثانی سال هفتم | {{اصلی|غزوه وادی القری}}یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی این منطقه، غزوه وادی القری در جمادی‌الثانی سال هفتم قمری بود. [[پیامبر اکرم(ص)]] پس از فتح [[خیبر]]، راهی وادی القری شدند و [[یهودیان در حجاز|یهودیان]] ساکن آنجا را به [[اسلام]] دعوت کردند. پس از امتناع یهودیان از پذیرش اسلام، جنگ درگرفت و در نهایت یهودیان تسلیم شدند. پیامبر(ص) اموال آنها را به غنیمت گرفت، ولی زمین‌ها و نخل‌هایشان را در اختیارشان باقی گذارد تا به عنوان خراج‌گذار با مسلمانان همکاری کنند.<ref>المغازی، ج2، ص711- 709.</ref> | ||
=== عبور پیامبر(ص) از وادی القری === | === عبور پیامبر(ص) از وادی القری === | ||
پیامبر اکرم(ص) در جریان غزوه تبوک از این منطقه عبور کردند و در آنجا نماز خواندند. گزارش شده که یهودیان بنی عُرَیض در این سفر، غذایی به نام " | پیامبر اکرم(ص) در جریان [[غزوه تبوک]] از این منطقه عبور کردند و در آنجا نماز خواندند.<ref>حجاز در صدر اسلام، ص83.</ref> گزارش شده که یهودیان بنی عُرَیض در این سفر، غذایی به نام "هَریسه" برای پیامبر(ص) آوردند و حضرت از آن تناول فرمودند.<ref>المغازی، ج2، ص2006.</ref> همچنین نقل شده که رختخواب پیامبر(ص) در هنگام وفات، از پارچه‌های وادی القری بوده است.<ref>مکارم الاخلاق، ص79؛ بحار الانوار، ج16، ص252.</ref> | ||
== موقوفات امام علی(ع) در وادی القری == | == موقوفات امام علی(ع) در وادی القری == | ||
امام علی(ع) در وادی القری املاک و موقوفات متعددی | [[امام علی(ع)]] در وادی القری املاک و [[موقوفات امام علی(ع)|موقوفات]] متعددی داشت که آنها را در راه خدا وقف کرده بود.<ref>الروض النضیر،ج4، ص123؛ نهج السعاده، ج2، ص217.</ref> از جمله این موقوفات، چشمه‌ای به نام "چاه ناقه" در منطقه بِیره از وادی القری بود.<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223.</ref> | ||
بر اساس گزارش‌های تاریخی، این موقوفات در دوره‌های بعدی مورد ادعا و اختلاف قرار گرفت و در نهایت به کاربرد وقفی خود بازگردانده شد.<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223 و 224.</ref> در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که فرمودند: تمام اموالی که در منطقه وادی القری دارد، برای فرزندان [[حضرت زهرا|فاطمه(س)]] خواهد بود و بردگان آن نیز وقف خواهد بود.<ref>فروع کافی، ج7، ص49.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[غزوه وادی القری]] | |||
* [[موقوفات امام علی(ع)]] | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
== فهرست منابع == | |||
{{منابع}} | |||
*'''احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم'''، مقدسی ابوعبدالله محمد بن احمد (م ۳۸۰ق)، بیروت، دار صادر، بی‌تا. | |||
*'''اطلس اماکن مکه مکرمه و مدینه منوره'''، معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا. | |||
*'''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع'''، مقریزی احمد بن علی (م ۸۴۵ق)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | |||
*'''انساب الاشراف'''، بلاذری احمد بن یحیی (م ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق. | |||
*'''بحارالانوار'''، علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق)، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا. | |||
*'''تاریخ ابن خلدون (دیوان المبتدأ و الخبر...)'''، ابن‌خلدون عبدالرحمان (م ۸۰۸ق)، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق. | |||
*'''تاریخ المدینة المنوره'''، ابن‌شَبّه نمیری عمر (م ۲۶۲ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. | |||
*'''الروض المعطار فی خبر الاقطار'''، حِمیَری محمد بن عبدالمنعم (م ۹۰۰ق)، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م. | |||
*'''الروض النضیر'''، زید بن علی (؟)، شرح و تحقیق حسین سیاغی، بیروت، دارالجیل، بی‌تا. | |||
*'''فتوح البلدان'''، بلاذری احمد بن یحیی (م ۲۷۹ق)، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م. | |||
*'''فروع کافی'''، کلینی محمد بن یعقوب (م ۳۲۹ق)، تحقیق محمد حسین رحیمیان، قم، نشر قدس، ۱۳۸۸ش. | |||
*'''المغازی'''، واقدی محمد بن عمر (م ۲۰۷ق)، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق. | |||
*'''مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع'''، ابن‌عبدالحق عبدالمؤمن بن عبدالحق (م ۷۳۹ق)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق. | |||
*'''مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع'''، شراب محمد محمد حسن (قرن ۱۵ق)، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۱ق. | |||
*'''مکارم الاخلاق'''، طبرسی حسن بن فضل (قرن ۶ق)، ترجمه احمد احمدزاده، قم، نورالزهراء، ۱۳۹۰ش. | |||
*'''معجم البلدان'''، یاقوت حموی (م ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. | |||
*'''نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه'''، محمودی محمدباقر (م ۱۴۲۷ق)، تهران، وزارت فرهنگ، ۱۴۱۸ق. | |||
*'''حجاز در صدر اسلام'''، علی صالح احمد، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.{{پایان}} | |||
[[رده:مکان‌های تاریخی عربستان]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۲:۰۲
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | دره‌های آباد و کوه‌های تراشیده شده. |
| کشور | عربستان سعودی |
| مساحت | حدود ۲۳۹۱ کیلومتر |
| جمعیت کل | جمعیت سال 2022 بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر |
| ادیان | یهود و اسلام |
| اطلاعات تاریخی | |
| قدمت | پیش از اسلام - محل سکونت قوم عاد و ثمود |
| وقایع مهم | غزوه وادی القری |
وادی القُری (العُلا) منطقه‌ای تاریخی در شمال مدینه در کشور عربستان است که در مسیر تجاری شام به یمن قرار داشته. این ناحیه در دوران باستان سکونتگاه قوم عاد و ثمود و در صدر اسلام محل سکونت یهودیان بود. وادی القری شاهد رویدادهای مهمی همچون غزوه وادی القری و عبور پیامبر(ص) در غزوه تبوک بوده است. امام علی(ع) نیز موقوفاتی در این منطقه داشت. امروزه العلا با جاذبه‌های تاریخی مانند مدائن صالح (اثر ثبت‌شده در یونسکو) به یکی از مقاصد مهم گردشگری فرهنگی عربستان تبدیل شده است.
نام و مکان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
وادی القری که امروزه به وادی العُلا معروف است[۱]، دره‌ای طولانی در 300 کیلومتری شمال غربی مدینه در راه بازرگانی شام به حجاز بوده است.[۲] در جنوب این منطقه، خیبر قرار دارد و به دلیل داشتن قریه‌های متعدد و به هم پیوسته، به "وادی القری" (دره آبادی‌ها) معروف شده است.[۳] این منطقه با مساحتی حدود ۲۳۹۱ کیلومتر مربع، در سال ۲۰۲۲ جمعیتی بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر داشته و به عنوان یک شهر واحه‌ای باستانی، نقش مهمی در توسعه گردشگری عربستان ایفا می‌کند.[۴]
ابن کلبی، تاریخ‌نگار(م.204ق.)، وادی القری را آبادترین منطقه در جزیره‌العرب توصیف کرده[۵] و محمد حِمْیَری در سده نهم قمری آن را دارای نخلستان‌ها و چشمه‌های بسیار توصیف کرده که نوادگان جعفر بن ابی‌طالب (معروف به الوادیین) در آن سکونت داشتند.[۶]
دوران باستان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در زمان‌های باستان، وادی القری منازل قوم عاد و ثمود بوده است. مرکز مهم این منطقه «قُرح» بوده که گفته می‌شود قوم عاد در آنجا هلاک شدند.[۷] مقدسی در سده چهارم قمری گزارش می‌دهد که در سراسر حجاز پس از مکه، جایی آبادتر از شهر قُرح وجود نداشته است.[۸]
شهر تاریخی «الحِجر» یا «مدائن صالح» در ۲۲ کیلومتری شمال العلا از دیگر مناطق مهم این وادی است[۹] که گویند مسکن قوم ثمود بوده[۱۰] و در قرآن کریم از آن یاد شده است.[۱۱] این شهر نخستین اثر ثبت شده عربستان در میراث جهانی یونسکو است.[۱۲] برخی منابع بیرون آمدن ناقه حضرت صالح(ع) از دل کوه را در همین منطقه می‌دانند.[۱۳]
وادی القری در صدر اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از اقوام عاد و ثمود، یهودیان در این منطقه ساکن شدند و زمین‌هایش را آباد کردند. سپس برخی قبایل عرب نیز در این منطقه سکنی گزیدند. در صدر اسلام، وادی القری یکی از مراکز مهم یهودیان در حجاز بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد.[۱۴]
غزوه وادی القری[ویرایش | ویرایش مبدأ]
یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی این منطقه، غزوه وادی القری در جمادی‌الثانی سال هفتم قمری بود. پیامبر اکرم(ص) پس از فتح خیبر، راهی وادی القری شدند و یهودیان ساکن آنجا را به اسلام دعوت کردند. پس از امتناع یهودیان از پذیرش اسلام، جنگ درگرفت و در نهایت یهودیان تسلیم شدند. پیامبر(ص) اموال آنها را به غنیمت گرفت، ولی زمین‌ها و نخل‌هایشان را در اختیارشان باقی گذارد تا به عنوان خراج‌گذار با مسلمانان همکاری کنند.[۱۵]
عبور پیامبر(ص) از وادی القری[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیامبر اکرم(ص) در جریان غزوه تبوک از این منطقه عبور کردند و در آنجا نماز خواندند.[۱۶] گزارش شده که یهودیان بنی عُرَیض در این سفر، غذایی به نام "هَریسه" برای پیامبر(ص) آوردند و حضرت از آن تناول فرمودند.[۱۷] همچنین نقل شده که رختخواب پیامبر(ص) در هنگام وفات، از پارچه‌های وادی القری بوده است.[۱۸]
موقوفات امام علی(ع) در وادی القری[ویرایش | ویرایش مبدأ]
امام علی(ع) در وادی القری املاک و موقوفات متعددی داشت که آنها را در راه خدا وقف کرده بود.[۱۹] از جمله این موقوفات، چشمه‌ای به نام "چاه ناقه" در منطقه بِیره از وادی القری بود.[۲۰]
بر اساس گزارش‌های تاریخی، این موقوفات در دوره‌های بعدی مورد ادعا و اختلاف قرار گرفت و در نهایت به کاربرد وقفی خود بازگردانده شد.[۲۱] در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که فرمودند: تمام اموالی که در منطقه وادی القری دارد، برای فرزندان فاطمه(س) خواهد بود و بردگان آن نیز وقف خواهد بود.[۲۲]
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ المعالم الاثیره، ص224.
- ↑ نگا: حجاز در صدر اسلام، ص83.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج3، ص1087.
- ↑ وبسایت رسمی اخبار سعودی
- ↑ معجم البلدان،ج4، ص338.
- ↑ الروض المعطار، ص602.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص321.
- ↑ احسن التقاسیم، ص83 و 84.
- ↑ المعالم الاثیره، ص97.
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص381؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص24.
- ↑ سوره اعراف، آیه 74.
- ↑ سایت رسمی یونسکو
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص84.
- ↑ المغازی، ج2، ص711- 709.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص83.
- ↑ المغازی، ج2، ص2006.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص79؛ بحار الانوار، ج16، ص252.
- ↑ الروض النضیر،ج4، ص123؛ نهج السعاده، ج2، ص217.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص223 و 224.
- ↑ فروع کافی، ج7، ص49.
فهرست منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، مقدسی ابوعبدالله محمد بن احمد (م ۳۸۰ق)، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- اطلس اماکن مکه مکرمه و مدینه منوره، معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، مقریزی احمد بن علی (م ۸۴۵ق)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- انساب الاشراف، بلاذری احمد بن یحیی (م ۲۷۹ق)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بحارالانوار، علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق)، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- تاریخ ابن خلدون (دیوان المبتدأ و الخبر...)، ابن‌خلدون عبدالرحمان (م ۸۰۸ق)، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
- تاریخ المدینة المنوره، ابن‌شَبّه نمیری عمر (م ۲۶۲ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- الروض المعطار فی خبر الاقطار، حِمیَری محمد بن عبدالمنعم (م ۹۰۰ق)، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م.
- الروض النضیر، زید بن علی (؟)، شرح و تحقیق حسین سیاغی، بیروت، دارالجیل، بی‌تا.
- فتوح البلدان، بلاذری احمد بن یحیی (م ۲۷۹ق)، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- فروع کافی، کلینی محمد بن یعقوب (م ۳۲۹ق)، تحقیق محمد حسین رحیمیان، قم، نشر قدس، ۱۳۸۸ش.
- المغازی، واقدی محمد بن عمر (م ۲۰۷ق)، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، ابن‌عبدالحق عبدالمؤمن بن عبدالحق (م ۷۳۹ق)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، شراب محمد محمد حسن (قرن ۱۵ق)، بیروت، دارالشامیه، ۱۴۱۱ق.
- مکارم الاخلاق، طبرسی حسن بن فضل (قرن ۶ق)، ترجمه احمد احمدزاده، قم، نورالزهراء، ۱۳۹۰ش.
- معجم البلدان، یاقوت حموی (م ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- نهج السعاده فی مستدرک نهج‌البلاغه، محمودی محمدباقر (م ۱۴۲۷ق)، تهران، وزارت فرهنگ، ۱۴۱۸ق.
- حجاز در صدر اسلام، علی صالح احمد، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.