چاه‌های آب منسوب به امام علی در حجاز

حضرت علی(ع)، در طول عمر بابرکت خویش، به‌خصوص در مدت 25 سال سکوت ایشان، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند و سپس تمامی این اموال و دارایی‌ها را، وقف نیازمندان نمودند.

بر اساس اسناد موجود، سازه‌های آبی ایجاد شده به دست امیر مومنان، شامل چندین حلقه چاه در منطقه ینبع و چاه‌ها و چشمه‌های بی‌شمار دیگر در مناطق گوناگون حجاز، به ویژه در شهر مدینه و نواحی اطراف آن، بوده است. در ذیل به معرفی برخی از این اماکن می‌پردازیم:

آبار علی

نوشتار اصلی: آبار علی

آبار علی؛ نام نخلستانی است که امروزه در فاصله حدود 7 یا 9 کیلومتری جنوب مدینه و بر سر راه مکه، قرار دارد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه در سده‌های اولیه هجری به نام «ذوالحُلَیفه» شناخته می‌شد؛ اما بعدها به نام «بئر علی» و در دوره اخیر نیز به نام «آبار علی» شهرت یافته است. وجه تسمیه آن، به این نام وجود چاه یا چاه‌های آبی منسوب به امام علی(ع) در این منطقه است.

ذوالحلیفه، در مقیاس قدیم، از مدینه 6 میل فاصله داشت و نخستین منزلگاه از این شهر در راه مکه بود و پیامبر(ص) در آنجا احرام می‌بست.‌مسجد شجره که محل احرام پیامبر(ص) بوده و امروزه میقات‌گاه حاجیان از مدینه است، در این منطقه قرار دارد.‌

بنابر گزارش منابع، این منطقه ‌دارای چاه‌های آب، منسوب به امام علی‌(ع) بوده و امام علی(ع) در روزگار خانه‌نشینی در این منطقه چندین حلقه چاه احداث و برای استفاده حج‌گزاران و سایر مردم وقف نمودند.

به گواهی چند تن از مورخان از سده‌های هشتم تا دهم هجری، ذوالحلیفه در زمان آنها به نام «بئر علی» شناخته می‌شده است.‌ نویسندگان و پژوهشگران دوره متاخر نیز اذعان داشته‌اند که ذوالحلیفه همان جایی است که امروزه به نام «آبار علی» یا «ابیار علی» شناخته می‌شود.‌

گفتنی است در منابع اهل سنّت، خبری از امام صادق(ع) نقل شده مبنی بر اینکه پیامبرخدا(ص) دو چاه «قیس» و «شجره» را به امام علی(ع) اقطاع کرد.‌ با توجه به اینکه «آبار علی» و مسجد شجره امروزه در یک منطقه قرار دارند، به نظر می‌رسد، چاه آب منسوب به امام علی(ع) در واقع همان چاه «شجره» باشد.

بئر ذات العَلَم

بئر ذات العَلَم؛ از دیگر چاه‌های منسوب به امام علی(ع) است. بر اساس باور رایج میان مسلمانان، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید و آنان را شکست داد.

سمهودی (م911 ق)، به نقل از عزالدین بن جماعه قول دیگری را درباره چاه امام علی(ع) در ذوالحلیفه نقل کرده است مبنی بر اینکه به باور عوام الناس، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید، اما به نظر می‌رسد سمهودی یا ابن جماعه این چاه را با چاه آب دیگری به نام «بئر ذات العَلَم» خلط کرده‌اند که بر اساس باور رایج میان مسلمانان در گذشته، امام علی(ع) در این چاه با جنّیان جنگید و آنان را شکست داد.

جهان‌گردان و جغرافی‌دانان مسلمان، از سده ششم هجری، به این چاه و موقعیت آن در محل دیگری به نام «روحاء» در میان مکه و مدینه اشاره کرده‌اند. از نخستینِ این نویسندگان، ابن جبیر است که ضمن اشاره به موقعیت دقیق «بئر ذات العَلَم» در منطقه «روحاء» در میان مسیر مکه به مدینه، از باور مبنی بر جنگ امام علی(ع) با جنّیان در این چاه سخن گفته و آن را چاه بسیار عمیقی با قعر دست نایافتنی توصیف کرده است.‌

تقریباً هم‌زمان با ابن جبیر، علی بن ابی‌بکر هروی (611 ق) از این چاه به عنوان «چاه علی بن ابی‌طالب نزدیک مدینه» یاد نموده و آن را محلی که «گفته می‌شود او در آن با جنّیان جنگید» معرفی کرده است. فیروزآبادی نیز موقعیت «بئر ذات العَلَم» را «میان مدینه و صَفراء و مقابل روحاء» مشخص کرده و توصیفی مشابه با قول ابن جبیر درباره این چاه ارائه کرده است.‌

بنا بر آنچه گذشت، واضح است که «بئر ذات العَلَم»، چاه دیگری جز «بئر علی» در ذوالحلیفه است؛ زیرا محل روحاء در فاصله 40 میلی از مدینه و موقعیت صفراء بالاتر از «ینبع» از سمت مدینه و در فاصله یک مرحله از منطقه «بدر» بوده است.‌

بئر جعرانه

بئر علی (جعرانه)؛ در منطقه جِعرانه، نزدیک مکه، دو چاه آب، یکی منسوب به پیامبر(ص) و دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود داشته است که ناصرخسرو در سفرنامه خود از آنها یاد کرده است. ابوسالم عیاشی (درگذشته 1090ق)، در سفرنامه‌اش (از سال 1074ق)، از وجود دو چاه آب بزرگ در جعرانه خبر داده است، که می‌تواند منطبق بر دو چاه مورد اشاره ناصرخسرو باشد.

چشمه‌های ینبع

چشمه‌های امام علی (ینبع)؛ در منطقه ینبع، چندین چشمه آب متعلق به امام علی(ع) وجود داشته است. ابن‌شبّه در کتاب خود از سه چشمه متعلق به امام علی(ع) به نام‌های «عین ابی‌نَیزَر»، «عین البُحَیر»، و «عین بولا یا نولا» در این منطقه یاد شده است. به گفته حمد الجاسر، در روزگار ما در ینبع تنها یک چشمه منسوب به امام علی(ع) به نام «عین علی» باقی‌مانده و چشمه‌های دیگر از بین رفته یا تغییر نام داده است.‌ چشمه باقی‌مانده، امروزه در روستایی به نام «عین علی الحربیه» قرار دارد.

بئر خضراء

ابن مجاور (سده هفتم) به وجود چاه آبی منسوب به امام علی(ع)، واقع در فاصله 4 فرسخی از منطقه «خضراء»، «وادی انظر» اشاره کرده و درباره آن نوشته است:

«چاه عظیمی است که حاجیان و اعراب ساکن اطراف آن، دام خود را از آن سیراب می‌کنند.» در منابع دیگر نیافتیم که اشاره‌ای به این چاه کرده باشند.

عین علی در خیبر

عین علی (خیبر)؛ در خیبر هفت قلعه به نام‌های ناعم، قموص، الشقّ، نطاة، سلالم، وطیح و کتیبه وجود داشته است که ساکنان آنها در صدر اسلام یهودیان بوده‌اند و همه این قلعه‌ها در جریان غزوه خیبر به دست لشکر مسلمانان گشوده شدند. بزرگ‌ترین قلعه موجود در خیبر، قلعه «قَموص» بود که به دست امام علی(ع) گشوده شد. در دامنه این قلعه، چشمه‌ای به نام «عین علی» (چشمه علی) وجود دارد که اهالی منطقه آن را به امیر مؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) نسبت می‌دهند.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص89-92. است.

• مدینه‌شناسی، نجفی، سید محمد باقر، 1386ش، تهران: مشعر، چاپ 1.
• وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق: قاسم السامرائی، 1422ق/2001م، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ 1.
• رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بی‌تا، بیروت: دار صادر.
• الاشارات الی معرفه الزیارات، الهروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق: جانین سوردیل -‌ طومین، 1953م، دمشق: المعهد الفرنسی.
• المغانم المطابه فی معالم طابة، الفیروزآبادی، محمد بن یعقوب، تحقیق: حمد الجاسر، 1389ق/1989م، الریاض: دارالیمامه، چاپ1.
• معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت: دار صادر.
• سفرنامه ناصرخسرو، ناصرخسرو، تصحیح: محمد دبیرسیاقی، 1389ش، تهران: زوّار، چاپ 10.
• الرحله العیاشیة، العیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی: دار السویدی، چاپ 1.
• تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
• بلاد ینبُع، الجاسر، حمد، بی‌تا، الریاض: دار الیمامه.
• صفه بلاد الیمن ومکه وبعض الحجاز (تاریخ المستبصر)، ابن المجاور، 1996م، مراجعه: ممدوح حسن محمد، القاهره: مکتبه الثقافه الدینیة.
• معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، البکری، عبدالله بن عبدالعزیز، تحقیق: مصطفی السقا، بی‌تا، بیروت: عالم الکتب.
• فی شمال غرب الجزیرة: نصوص، مشاهدات، انطباعات، الجاسر، حمد، 1401ق/1981م، الریاض: دار الیمامه، چاپ 2.