زیارتگاه رأس الحسین(قاهره)

اطلاعات اوليه
نام‌های دیگر	جامع سیدنا الحسین/ مسجد الامام الحسین
مکان	قاهره
جنبه دینی
وابسته به دین/مذهب	تشیع
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	فاطمیان مصر
بنیانگذار	طلائع بن رُزیک/ فائز بنصراللّه فاطمی
بازسازی کنندگان	دوره عثمانی/امیرحسن کتخدا عَزَبان جُلفی/امیرحسن کتخدا عَزَبان جُلفی/خدیو عباس حِلمی دوم/ عبدالواحد تازی

رأس الحسین قاهره، بنابر اقوال برخی منابع سر امام حسین در این مکان دفن شده است.

این زیارتگاه معروف به جامع سیدنا الحسین و مسجد الامام الحسین از مشهورترین زیارتگاه‌های قاهره و مصر است.

به نقل از منابع فاطمیان سر امام حسین را از دمشق که محل دفن سر دانسته شده‌بود انتقال داده به عسقلان برده و در پی حملات صلیبیان سر را به قاهره منتقل و آنجا دفن کرده‌اند.

این زیارتگاه در ادوار مختلف مورد توجه بوده و بارها بازسازی شده و توسعه یافته است. از جمله در دوره‌های ایوبی، مملوکی و عثمانی.

در این زیارتگاه آثاری از پیامبر و نیز دو قرآن منتسب به علی(ع) و عثمان نگهداری می‌شود.

زیارتگاه قاهره

در برخی منابع آمده سر امام حسین(ع) در عسقلان قرار داشته و سپس به قاهره برده شده است. بدین ترتیب که خلفای فاطمی سر را از باب فرادیس دمشق به عسقلان انتقال داده تا به قاهره ببرند.

به نقل از منابع، طلائع بن رُزیک، وزیر فائز بنصراللّه فاطمی (حک  : ۵۴۹-۵۵۵)، از بیم آنکه صلیبیان عسقلان را اشغال کنند سر امام حسین را به قاهره منتقل کرد. وی در باب زُوَیله قاهره مسجدی ساخت تا سر را آنجا دفن کند. اما پس از رسیدن سر به قاهره، به دستور فائز، طلائع بن رزیک سر را به حجره ای در کاخ خلفای فاطمی منتقل کرد و پس از ساختن زیارتگاه کنونی رأس الحسین در ۵۴۹، سر را در آن دفن کردند. به گفته ابن میسّر، سر را در ۵۴۸ به قاهره منتقل کردند و آن را در سرداب قصر زمرد قرار دادند و سپس نزدیک قبه دیلم دفن کردند .

ساخت مدرسه در محل زیارتگاه

در قرن هفتم، سلطان ملک ناصربن قلاوون در کنار این مشهد، مدرسه ای برای تدریس فقه اهل سنّت بنا کرد؛ به طوری که ضریح رأس الحسین پشت محراب آن قرار داشت . مسجد کنونی زیارتگاه در محل این مدرسه قرار دارد.

توسعه و بازسازی زیارتگاه

این زیارتگاه در ادوار مختلف مورد توجه بوده و بارها توسعه یافته و بازسازی شده‌است:

• دوره ایوبیان و ممالیک این مشهد بسیار شهرت داشت و مسلمانان بسیاری از آن بازدید کرده و از عظمت بنای آن سخن گفته‌اند. ابن جبیر از قرارگرفتن سر امام درون تابوتی از نقره و پوشیده بودن سطح آن با پارچه های نفیس سخن گفته است و به رباط بزرگی با درهای نفیس، که متعلق به این مزار بوده، اشاره کرده است.
• دوره عثمانیان، به مسجدِ کنار مشهد بسیار توجه می‌شد و بارها اصلاح شد و ملحقاتی بر آن افزوده گردید که بیشتر آنها در کتیبه های بنا ثبت شده است.
• امیرحسن کتخدا عَزَبان جُلفی (متوفی ۱۱۲۴) بنای زیارتگاه را توسعه داد و صندوقی چوبی مزّین به صدف و نقره بر آن افزود. بار دیگر امیر عبدالرحمان کتخدا در ۱۱۷۵ بنا را توسعه داد.
• در دوره اسماعیل پاشا (حک : ۱۲۸۰ـ۱۲۹۶)، خدیو مصر، بنا با طرح جدیدی توسعه یافت و بازسازی شد.
• عبدالواحد تازی در ۱۳۰۳، محراب مسجد را با کاشی‌های مغربی آراست؛ کاشی‌هایی که روی آن آیاتی از قرآن و تاریخ کاشی کاری ثبت شده است.
• خدیو عباس حِلمی دوم (حک : ۱۳۰۹ـ۱۳۳۳) در ۱۳۱۶ گنبد را مزیّن کرد .
• از ۱۳۳۱ تا ۱۳۴۲ش/ ۱۹۵۲ـ۱۹۶۳ مسجد دوباره توسعه یافت و مساحت آن از ۱۵۰۰ مترمربع به  ۳۳۴۰ مترمربع افزایش یافت و منبر چوبی جدیدی با تزیینات صدف و عاج برای آن ساخته شد.
• اسماعیلیان بُهره در ۱۳۴۴ش/ ۱۹۶۵ ضریحی نقره ای روی مدفن سر نصب کردند

گنبد و ضریح

گنبدخانه

اصل بنای مشهدالحسین گنبدخانه ای دارد که بنای کنونی آن از دوره عثمانی است. در ناحیه انتقال گنبد، طاق‌های نیم دایره‌ای و مقرنس‌هایی در زوایای بناست که نقوش تزیینی دارد. گنبدخانه چهار ورودی در اضلاع مختلف دارد که روی آنها اذکار و اشعاری نوشته شده استدیوارهای اتاق گنبد تزیینات مرمری و صدفی از سده هشتم دارد. بخش‌های فوقانی آن از الواح چوبی مزیّن به نقوش رنگارنگ و مذهّب تشکیل شده که متعلق به قرن دوازدهم است. بخش فوقانی در ۱۳۱۶ بازسازی شد. بالای این نقوش و گرداگرد گنبد از داخل، کتیبه‌هایی مذهّب به خط ثلث، حاوی قصیده ای از ابن جابر اندلسی، شاعر قرن هشتم، و اشعاری منسوب به امام حسین و سوره فتح است. این اتاق محرابی قدیمی با دو ستون سنگی مزین در دو طرف دارد و بالای آن، قصیده ای به تاریخ ۱۱۸۷ با آب طلا نوشته شده است.

ضریح

در میان اتاق واقع در گنبدخانه، ضریح نقره ای قرار دارد که مدفن سر امام حسین را در خود جای داده است.

باب الحسین

از دوره فاطمیان (حکـ : ۲۹۷ـ۵۶۷)، فقط سردر باب الاخضر باقی مانده است که به باب الحسین نیز شهرت داشته و در جنوب غربی گنبدخانه قرار دارد. روی سردر، مناره ای آجری به ارتفاع 17/5 متر قرار دارد که پایین آن مربع و بخش فوقانی آن هشت ضلعی است. ارتفاع بخش مربعی12/76متر و طول هر ضلع آن 2/5متر است. این مناره از دوره ایوبیان است و تزیینات گچی دارد؛ براساس دو سنگ نوشته باقیمانده بر آن، بین ۶۳۳ تا ۶۳۴ ساخته شده است. ارتفاع بدنه هشت ضلعی مناره 2/5متر است و هر ضلع آن یک پنجره بلند دارد.

آثار پیامبر(ص) و قرآن های منسوب به علی(ع) و عثمان

در جنوب گنبدخانه، حجره‌ای به تاریخ ۱۳۱۱ قرار دارد که در آن یک سرمه دان، دو میل سرمه، دو تار ریش، قطعه ای از پیراهن و عصای منسوب به پیامبر (ص) و دو قرآن منسوب به امام علی و عثمان نگهداری می شود .

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله رأس الحسین در جلد ۱۹ دانشنامه جهان اسلام، نوشته احمد خامه یار است.

• تاریخ المساجد الاثریة فی القاهرة، حسن عبدالوهاب، بیروت ۱۹۹۳

• تذکره الخواص، ابن جوزی، طهران، مکتبه نینوی، بی تا

• مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، سعاد ماهر محمد، ج ۱، قاهره ۱۹۷۱

• الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر و القاهرة و مدنها و بلادها القدیمة والشهیرة، علی پاشا مبارک، بولاق، چاپ افست، قاهره ۱۴۲۵ـ۱۴۲۶/ ۲۰۰۴ـ۲۰۰۵

• الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المُعزیة القاهرة،ابن عبدالظاهر، قاهره، چاپ ایمن فؤاد سید ۱۴۱۷/۱۹۹۶

• المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، المعروف بالخطط المقریزیة،احمدبن علی مَقریزی، ، چاپ محمد زینهم و مدیحة شرقاوی، قاهره

• رحلة ابن بطوطة،ابن بطوطه، بیروت، چاپ علی منتصر کتانی، ۱۳۹۵/۱۹۷۵

• رحلة ابن جبیر،ابن جبیر، بیروت، چاپ ابراهیم شمس الدین، ۱۴۲۴/۲۰۰۳

• عجائب الآثار فی التراجم والاخبار، عبدالرحمان جبرتی، قاهره، چاپ عبدالرحیم عبدالرحمان عبدالرحیم، ۱۹۹۷ـ۱۹۹۸