سفرنامه‌های فارسی حج

سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400 و بنابر گزارشی 500 سفرنامه از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.

مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حج‌گزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.

از سده چهارم تا سده دوازدهم

نخستین سفرنامه حج فارسی، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها در 437 قمری آغاز شد. او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند. او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.

فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:

• تحفه العراقین (ختم الغرائب) نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم میان سال‌های 569 و570ق.
• رساله حجازیه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762ق.) از ثروتمندان یزد و از نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835ق. در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.
• سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.
• خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041ق.)
• سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی(اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.
• بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.
• منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 ق.) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.
• بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
• سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان

سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم

سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324ق.) رونق یافت. بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338ق. بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است. برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند. از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.

فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:

• تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفر پر خطرش از بیست و ششم شوال 1230 قمری تا شانزدهم جمادی الاولی 1232ق نگاشته شده است.
• بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261ق.
• سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی (نام دیگر آن: ارکان الحج و مسافه الطریق) نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ در دوره سلطنت امیر نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پیش از 1277ق. نوشته شده است.
• سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.
• سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق.
• سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.
• سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392ق. با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
• سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297ق.)
• سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305ق.) بین شعبان 1297 تا محرم1298ق.
• سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297ق.
• سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
• منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
• سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299ق.
• سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
• سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال
• سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306ق.
• روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309ق.
• حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی مذهب که در سال 1310ق مشاهداتش از بیماری وبا، قرنطینه و مشکلات سفر دریایی را گزارش کرده است.
• سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322ق. نوشته شده است.
• سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است و حاوی اطلاعاتی از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.
• سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334ق.) از عالمان شیعه که در سال1315ق. به حج رفته
• سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.
• سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
• سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317
• سفرنامه مدیرالدوله در 1321ق. نوشته میرزا محمودخان
• شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
• سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331ق.
• سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.
• سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332ق. تحریر کرده،
• سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکی پس از کودتای سوم اسفند
• سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341ق.که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.

دوره معاصر

در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.

از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی تاکید شده است.

برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.

در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش. و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛ حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.) و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.

کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.

• اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
• ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
• آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت‏: مرکز تحقیقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.
• آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
• آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
• با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
• با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
• بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
• به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
• پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
• پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
• پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
• پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
• تاریخ اجتماعی ایران‏: مرتضی راوندی‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.
• تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران‏، مروارید، 1367ش.
• تاریخ ادبیات در ایران‏: ذبیح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.
• تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
• تاریخ مشروطه ایران‏: احمد کسروی‏، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
• تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده‏، تهران‏، شرکت انتشارات علمی فرهنگی‏،1379ش‏.
• تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
• تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
• تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
• تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵ق.
• تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
• جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق.
• حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
• الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
• حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.
• خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
• دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
• دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
• دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
• راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
• رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
• سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
• سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
• سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
• سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
• سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
• سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
• سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
• سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
• سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
• سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
• سفرنامه منظوم حج‏: بانوی اصفهانی‏، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
• سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
• سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، ‏تهران‏، فردوسی،1362ش.
• سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
• صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
• فهرست واره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
• قرائه فی ادب الرحله:
• کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
• کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
• کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
• کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
• کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
• ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
• مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
• مدینه شناسی‏: محمد باقر نجفی، تهران‏، شرکت قلم‏، 1364ش‏.
• معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق‏.
• میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
• میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
• میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
• میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.