بارگاه امامان(ع) در بقیع: تفاوت میان نسخه‌ها

بارگاه امامان(ع) در بقیع
	بارگاه امامان شیعه، قبل از تخریب دوم در سال ۱۳۴۴ق
اطلاعات اوليه
مکان	بقیع
کاربری	زیارتی
جنبه دینی
وابسته به دین/مذهب	اسلام
تاریخ بنا
بنیانگذار	مجدالملک براوستانی
رویدادها	ساخت حدود 490 قمری
وضعیت فعلی
وضعیت بنا	تخریب شده

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ ‏۲۹ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۳۰

بارگاه امامان(ع) در بقیع، بنایی بود که بر مکان قبر چهار امام شیعیان (امام حسن، امام سجاد، امام باقر، امام صادق علیهم‌السلام) و عباس بن عبدالمطلب در قبرستان بقیع ساخته شده بود. این مکان در آغاز خانه عقیل بن ابی‌طالب بود و بعدا به قبرستان بقیع پیوست. در اواخر قرن پنجم به فرمان مجدالملک براوستانی وزیر سلجوقیان بنای باشکوه با گنبدی بلند بر این مکان ساخته شد و ظاهرا همین بنا با تعمیراتی تا چند قرن پابرجا بود تا اینکه توسط آل سعود در 1220ق تخریب شد و بار دیگر توسط حکومت عثمانی بازسازی شد و بار دیگر در سال 1344ق توسط آل سعود دوم تخریب شد.

خانه عقیل

عقیل بن ابی‌طالب برادر امام علی(ع) بیرون بقیع و در سمت جنوب آن خانه‌ای بزرگ^[۱] در برابر خانه امام علی(ع) داشت.^[۲] در گذر زمان، این خانه مکان دفن بزرگانی از بنی‌هاشم شد و بعدها به بقیع ملحق گشت و این بخش از بقیع به مَقابِر بنی‌هاشم شهرت یافت.^[۳]

فاطمه بنت اسد (درگذشت: 3ق)، عباس بن عبدالمطلب (درگذشت: 32ق)، عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه؛ امام حسن(ع) (شهادت 49/50ق)،^[۴] امام سجاد(ع) (شهادت: 94/95ق)،^[۵] امام باقر(ع) (شهادت: حدود 114/117ق) ^[۶] و امام صادق(ع) (شهادت: 148ق)^[۷] از مدفونان در این خانه‌اند. بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) این خانه را در حدود سال 65ق بازسازی کرد.^[۸]

تاریخچه بارگاه

منابع تاریخی تا سده پنجم قمری به وجود بنا یا گنبدی بر قبور امامان(ع) و عباس بن عبدالمطلب اشاره نکرده‌اند و تنها از وجود قبرها یاد کرده‌اند.^[۹] همچنین از وجود مسجدی در نزدیکی قبور امامان یاد شده^[۱۰] که همان مسجد فاطمه (بیت الاحزان) است و از قبور امامان فاصله داشته است.^[۱۱]

ساخت بارگاه و گنبد

در سده پنجم و در حدود سال 490 قمری^[۱۲] مجدالملک براوستانی (درگذشت: 492ق)، وزیر سلجوقیان، بارگاه و گنبدی بلند بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت.^[۱۳] مَطَری، تاریخ‌نگار مدینه، ساخت گنبد بر قبر عباس بن عبدالمطلب را به ناصر لدین الله، خلیفه عباسی (حک: 575-622ق)، نسبت داده؛^[۱۴] اما ابن‌نجار (درگذشت: 643ق) که هم‌عصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد.^[۱۵] از این رو گزارش مطری را نادرست دانسته‌اند.^[۱۶]

تعمیرهای بعدی بنا

بقعه عباس بن عبدالمطلب و امامان بقیع طی سده‌های پیاپی تعمیر و مرمت شد. منابع از نصب صندوقچه چوبی روی قبر عباس در سال 519 قمری به دستور مُسْتَرْشِد خلیفه عباسی (حک: 512-529ق) و نیز از ساخت محرابی در ضلع جنوبی بنا در روزگار مُسْتَنْصِر عباسی (حک: 623-640ق) گزارش داده‌اند.^[۱۷]

توصیف بارگاه در منابع

ابن جبیر در نیمه دوم قرن ششم گنبد ساخته شده بر این قبرها را بسیار مرتفع شمرده است. به گفته او قبرهای درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبرها ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخ‌کوبی‌هایی تزیین شده بود.^[۱۸] ابن‌نجار (درگذشت643ق.) از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده می‌شد.^[۱۹] عَبْدَری (درگذشت: بعد از 700ق.) در سفرنامه خود، این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه‌ بقیع دانسته است.^[۲۰] از دیگر کسانی که از گنبد و ضریح قبور امامان شیعه یاد کرده‌اند می‌توان از ابن‌بطوطه،^[۲۱] خالد بن عیسی (زنده به سال 740ق) ^[۲۲] و سمهودی (درگذشت: 911ق)^[۲۳] یاد کرد. بارگاه عباس بن عبدالمطلب و امامان(ع) در بقیع، در نگاره‌های متعددی که از قبرستان بقیع در نسخه‌های خطی نقاشی شده، اغلب به صورت بنای بزرگ و گنبد‌داری نقاشی شده است.^[۲۴]

تخریب‌ و بازسازی اول در سده سیزدهم

گنبد ائمه بقیع دو بار تخریب شد. نخستین بار در سال 1220 قمری با حمله آل سعود اول و تصرف مدینه بود. اما این بارگاه بعد از شکست و خروج آل‌سعود از حجاز به دستور سلطان محمود عثمانی (حک: 1223-1255ق) به سال 1233ق بازسازی شد.^[۲۵] همچنین بازسازی بنا به سال 1292 قمری در دوران حکومت عبدالعزیز خان عثمانی (حک: 1277-1293ق) گزارش شده است.^[۲۶]

بر اساس گزارش فرهادمیرزا (از سفرش در سال 1292ق.) و محمد حسین فراهانی (در سال 1302ق.) بارگاه امامان و عباس بنایی هشت ضلعی داشت. در داخل بارگاه، صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.^[۲۷] ^[۲۸]

تخریب دوم

بارگاه امامان(ع) و عباس بار دیگر در سال 1344ق یعنی یک سال پس از تسلط دوم آل سعود بر مدینه تخریب شد و تا کنون بدون گنبد و ساختمان باقی مانده است.

نگارخانه

نگاره‌ای از قرن چهاردهم قمری
نگاره‌ای از قرن دهم قمری
وضعیت فعلی قبور ائمه
وضعیت فعلی قبور ائمه

جستارهای وابسته

بارگاه‌های بقیع

پانویس

↑ الطبقات، ج4، ص44؛ المعارف، ص204.
↑ وفاء الوفاء، ج3، ص82.
↑ تاریخ المدینه، ج1، ص127.
↑ الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.
↑ الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ‏ طبری، ج11، ص631.
↑ مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.
↑ ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.
↑ بحارالانوار، ج45، ص344-345.
↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص 119-121؛ مروج الذهب، ج3، ص285؛ التنبیه و الاشراف، ص260؛ تذکرة الخواص، ص311.
↑ تاریخ المدینه، ج1، ص123.
↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص121
↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص123
↑ الکامل، ج10، ص352.
↑ التعریف بما آنست الهجره، ص119.
↑ الدرة الثمینه، ص166.
↑ بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص19
↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
↑ رحلة ابن جبیر، ص174.
↑ الدرة الثمینه، ص166.
↑ رحلة العبدری، ج1، ص423.
↑ رحلة ابن بطوطه، ص125.
↑ تاج المفرق، ج1، ص289.
↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
↑ نک: بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 71 به بعد
↑ بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 21
↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.
↑ پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.
↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص140.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بارگاه‌های بقیع.

آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.
اثارة الترغیب: محمد بن اسحق الخوارزمی (م. 827ق)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1418ق.
اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق.
الاخنائیه: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش الدانی بن منیر، بیروت، المکتبة العصریه، 1423ق.
ارشاد القلوب: حسن بن محمد الدیلمی (م. 841ق)، به کوشش سید‌هاشم، دار الاسوه، 1417.
الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.
الشفاء بتعریف حقوق المصطفی: قاضی عیاض (م. 544ق.) ، عمان، دار الفیحاء، 1407ق.
الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.) ، بیروت، دار صادر، 1892م.
اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.
الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل: مجیر الدین الحنبلی (م. 928ق.) ، به کوشش عدنان یونس، عمان، مکتبة دنیس، 1420ق.
انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش محمودی، بیروت، اعلمی، 1394ق.
بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
بقیع الغرقد فی دراسة شامله: محمد امین امینی (م. 1341ق.) .
بقیع الغرقد: حاتم عمر طه و محمد انور البکری، مدینه، مکتبة الحلبی، 1424ق.
البقیع قصة التدمیر: یوسف الماجری، بیروت، مؤسسة بقیع لاحیاء التراث، 1411ق.
بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجانی (م. 699ق.) ، به کوشش محمد شوقی، ریاض، مکتبة الملک فهد، 1425ق.
پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش.
تاج المفرق: خالد البلوی (م. قرن8ق.) ، به کوشش السائح، الامارات، احیاء التراث الاسلامی.
تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1386ش.
التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.
تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً و حدیثاً: احمد یاسین الخیاری (م. 1960م.) ، عربستان، عامه، 1419ق.
التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد: تهران، مشعر، 1428ق.
تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.) ، قم، الرضی، 1418ق.
التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.) ، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق.
تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.) ، بیروت، دار صعب.
الجواهر الثمینه: محمد کبریت المدنی (م. 1070ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
الحصون المنیعه: محسن الامین (م. 1371ق.) ، 1326ق.
الخصال: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
الدرة الثمینه: محمد بن نجار (م. 643ق.) ، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم بن ابی‌الارقم.
دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن4ق.) ، قم، بعثت، 1413ق.
ذخائر العقبی: احمد بن عبدالله الطبری (م. 694ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1974م.
رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.) ، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.
رحلة العبدری: محمد عبدری (م. بعد از 700ق.) ، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1426ق.
الرحلة الورثیلانیه: حسن بن محمد ورثیلانی (م. 1799م.) ، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1429ق.
الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. 841ق.) ، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق.
روح المعانی: الآلوسی (م. 1270ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
الزیارة و التوسل: صائب عبدالحمید، قم، الرساله، 1421ق.
سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
سفرنامه فرهاد میرزا: فرهاد میرزا قاجار، به کوشش طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، 1366ش.
سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. 275ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.
سنن النسائی: النسائی (م. 303ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1348ق.
شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. 676ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، 1409ق.
شرح الشفاء: قاضی عیاض (م. 544ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م. 656ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
شعب الایمان: البیهقی (م. 458ق.) ، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.
صحیح ابن حبان: علی بن بلبان الفارسی (م. 739ق.) ، به کوشش الارنؤوط، الرساله، 1414ق.
صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر.
صیانة الآثار الاسلامیه: جعفر سبحانی، معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیه.
الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
عنوان المجد فی تاریخ نجد: عثمان بن عبدالله بن بشر، ریاض، مکتبة الریاض الحدیث.
العین: خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.
الفتاوی الکبری: ابن تیمیه (م. 728ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، 1408ق.
فرهنگ فارسی: معین (م. 1350ش.) ، تهران، امیرکبیر، 1375ش.
فصول من تاریخ المدینة المنوره: علی حافظ، جده، شرکة المدینة المنوره، 1417ق.
القاب الرسول و عترته: من قدماء المحدثین، قم، مکتبة النجفی، 1406ق.
الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م. 368ق.) ، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق.
الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق.
کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق.
کشف القناع: اسد الله بن اسماعیل التستری (م. 1237ق.) ، آل البیت: .
لغت‌نامه: دهخدا (م. 1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‏نامه و دانشگاه تهران، 1373ش.
مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.) ، به کوشش حسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق.
مجمع الزوائد: الهیثمی (م. 807ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.
المحیط فی اللغه: صاحب بن عباد (م. 385ق.) ، به کوشش محمد حسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق.
المدخل الی موسوعة العتبات المقدسه: جعفر خلیلی، بیروت، الاعلمی، 1987م.
مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.) ، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر.
المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر: یوسف رغدا العاملی، بیروت، 1431ق.
معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.
مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
مقابر در معماری ایران دوره اسلامی: رابرت هیلن برند، ترجمه: کرامت الله افسر، تهران، محمد یوسف کیانی، 1366ش.
الملل و النحل: السبحانی، قم، نشر اسلامی، 1420ق.
من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی: محمد ادیب غالب، دار الیمامه، 1395ق.
موسوعة العتبات المقدسه: جعفر خلیلی، بیروت، الاعلمی، 1407ق.
موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.) ، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.
المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1406ق.
میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
نزهة الناظرین: جعفر بن اسماعیل المدنی، به کوشش سعید بن سلمی، مکتبة الرفاعی.
وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت:، 1412ق.
وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

[1] الطبقات، ج4، ص44؛ المعارف، ص204.

[2] وفاء الوفاء، ج3، ص82.

[3] تاریخ المدینه، ج1، ص127.

[4] الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.

[5] الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ‏ طبری، ج11، ص631.

[6] مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.

[7] ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.

[8] بحارالانوار، ج45، ص344-345.

[9] «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص 119-121؛ مروج الذهب، ج3، ص285؛ التنبیه و الاشراف، ص260؛ تذکرة الخواص، ص311.

[10] تاریخ المدینه، ج1، ص123.

[11] «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص121

[12] «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص123

[13] الکامل، ج10، ص352.

[14] التعریف بما آنست الهجره، ص119.

[15] الدرة الثمینه، ص166.

[16] بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص19

[17] وفاء الوفاء، ج3، ص100.

[18] رحلة ابن جبیر، ص174.

[19] الدرة الثمینه، ص166.

[20] رحلة العبدری، ج1، ص423.

[21] رحلة ابن بطوطه، ص125.

[22] تاج المفرق، ج1، ص289.

[23] وفاء الوفاء، ج3، ص100.

[24] نک: بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 71 به بعد

[25] بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 21

[26] سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.

[27] پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.

[28] سفرنامه فرهاد میرزا، ص140.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

@@ خط ۷۴: / خط ۷۴: @@
 [[ابن جبیر]] در نیمه دوم قرن ششم گنبد ساخته شده بر این قبرها را بسیار مرتفع شمرده است. به گفته او قبرهای درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبرها ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخ‌کوبی‌هایی تزیین شده بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> ابن‌نجار (درگذشت643ق.) از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام [[زیارت]] گشوده می‌شد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref> [[ابوعبدالله محمد بن محمد عبدری|عَبْدَری]] (درگذشت: بعد از 700ق.) در سفرنامه خود، این بقعه را همراه با [[قبر عثمان بن عفان|بقعه عثمان بن عفان]] بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه‌ بقیع دانسته است.<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref> از دیگر کسانی که از گنبد و ضریح قبور امامان شیعه یاد کرده‌اند می‌توان از [[ابن‌بطوطه]]،<ref>رحلة ابن بطوطه، ص125.</ref> [[خالد بن عیسی]] (زنده به سال 740ق) <ref>تاج المفرق، ج1، ص289.</ref> و [[سمهودی]] (درگذشت: 911ق)<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> یاد کرد. بارگاه عباس بن عبدالمطلب و امامان(ع) در بقیع، در نگاره‌های متعددی که از قبرستان بقیع در نسخه‌های خطی نقاشی شده، اغلب به صورت بنای بزرگ و گنبد‌داری نقاشی شده است.<ref>نک: بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 71 به بعد</ref>
-=== تخریب‌ بنا در سده سیزدهم ===
+=== تخریب‌ و بازسازی اول در سده سیزدهم ===
 گنبد ائمه بقیع دو بار تخریب شد. نخستین بار در سال 1220 قمری با حمله [[آل سعود]] اول و تصرف مدینه بود. اما این بارگاه بعد از شکست و خروج آل‌سعود از حجاز به دستور سلطان [[محمود عثمانی]] (حک: 1223-1255ق) به سال 1233ق بازسازی شد.<ref>بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 21</ref> همچنین بازسازی بنا به سال 1292 قمری در دوران حکومت [[عبدالعزیز خان عثمانی]] (حک: 1277-1293ق) گزارش شده است.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref>
-[[محمد‌حسین فراهانی]]، از رجال دربار قاجار، در گزارش خود از سفر [[حج]] سال 1302 قمری از بقعه هشت ضلعی امامان شیعه و عباس خبر می‌دهد. بر پایه این گزارش، در این بقعه صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref> این گزارش که همانند آن در سفرنامه 1292ق [[فرهاد میرزا]] نیز به چشم می‌خورد،<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref> بیانگر ساخت ضریحی جدید است که در گزارش‌های تا پیش از سده دهم قمری از آن یاد نشده است.
+بر اساس گزارش فرهادمیرزا (از سفرش در سال 1292ق.) و محمد حسین فراهانی (در سال 1302ق.) بارگاه امامان و عباس بنایی هشت ضلعی داشت. در داخل بارگاه، صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref> <ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص140.</ref>
+=== تخریب دوم ===
 بارگاه امامان(ع) و عباس بار دیگر در سال 1344ق یعنی یک سال پس از تسلط دوم آل سعود بر مدینه تخریب شد و تا کنون بدون گنبد و ساختمان باقی مانده است.