قربانی در خارج از منا

قربانی، رسمی است که در همه ملت‌ها و در ادوار گوناگون تاریخ وجود داشته‌ است. عمل قربانی کردن در روز عید قربان در صحرای منا یکی از پر برکت ترین اعمال حج است. این مراسم برای هر یک از زائرین یکی از کارهای واجب بوده و پس از رمی جمره ور در روز عید قربان انجام می شود.

در میان ادیان الهی و غیر الهی، آداب و رسوم مختلفی یافت‌ می‌شود که با نیت‌های متفاوتی و به قصد انگیزه‌های فردی یا اجتماعی صورت می‌گیرد؛ چراکه صلاح دین و دنیای خود را در آن می‌بینند؛ یکی از این آداب و رسوم، که پیشینه‌ای به بلندای تاریخ بشر دارد، رسم قربانی کردن است و هر آیینی تعریف خاصی را از آن دارد. لذا همواره در قالب اهدای قربانی‌های دسته‌جمعی انسانی یا حیوانی یا هدایای نباتی و جمادی صورت می‌گرفته است.

این قربانی‌ها برای ایجاد رابطه‌ای میان منشا ماورای طبیعت با انسان، با نیت‌های مختلف، مثل کسب قدرت معنوی یا شرکت در یک وعده غذای مشترک با خدایان یا رفع نقایص و ضعف‌ها، صورت می‌گرفت و چون قربانی از لفظ قرب و نزدیکی است؛ یعنی تقرب به ماورای طبیعت، لذا جنبه تقدس به خود گرفته است.

یکی از مکان‌هایی‌ که حجاج باید در آنجا وقوف کنند، مناست؛ یعنی روزهای دهم، یازدهم و دوازدهم ذی‌حجه باید در آنجا باشند و اعمالی همچون رمی جمرات، تراشیدن موی سر یا کوتاه کردن ناخن و قربانی کردن گوسفند، گاو یا شتر را به‌جا آورند.

مقدمه

امروزه میلیون‌ها نفر در ایام حج، به مکه مکرمه عزیمت می‌کنند که این همه جمعیت، طبیعتاً فضای بیشتری را می‌طلبد و باعث ایجاد مشکلات عدیده‌ای می‌شود؛ لذا رعایت مسائل امنیتی و بهداشتی، از ضروریات برگزاری ثمربخش این مناسک جهانی مذهبی است تا مبادا فاجعه‌ای انسانی رخ دهد. در این راستا، حکومت عربستان برای استفاده بهینه از گوشت قربانی، قربانگاه‌ها را به خارج از سرزمین منا منتقل کرده و برای پوست کندن قربانی، تکه‌تکه کردن گوشت آن، دسته‌بندی، منجمدسازی و... دستگاه‌های مجهزی نصب کرده است.

با توجه به حساسیت‌های موجود بین فقهای اسلام بر رعایت احکام و مسائل شرعی مهمی چون حج، سؤالی‌که پیش می‌آید این است که آیا قربانی کردن در خارج از سرزمین منا، با توجه به زمان و مکان، جایز است یا نه؟ 1. برخی از فقهای معاصر، با ارائه استدلال‌های مختلف، قائل به اجزای قربانی در خارج از سرزمین منا، بلکه حتی در ایران و هر کشور دیگرِ حجاج هستند؛ چون قائل اند که قربانی‌ها در سرزمین منا مورد تلف و اسراف قرار می‌گیرند و خداوند متعال به هیچ وجه راضی به این کار نیست.

2. در مورد ذبح شبانه نیز بعضی از فقها آن را مجزی و بعضی غیر مجزی دانسته‌اند. در صورت اضطرار، ذبح در مسلخ‌های جدید را اکثر فقها مجزی می‌دانند و زمان قربانی را تا روز سیزدهم (ایام تشریق) جایز اعلام کرده، ولی بعضی‌ها رعایت ترتیب را لازم و بعضی غیر لازم می‌دانند. اما به هرحال، انجام اعمال مکه را پس از خروج از احرام جایز می‌شمارند.

آیه قربانی در حج

یکی از اعمال واجب در سرزمین منا، برای کسانی‌که حج تمتع به جا می‌آورند، این است که پس از رمی جمرات، قربانی کنند؛ یعنی حاجی باید یک شتر، گاو یا گوسفند سالم و فربه را به قصد تقرّب به خدا و جلب رضایت او قربانی کند.

خداوند در این زمینه می‌فرماید:

﴿وَاَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَه لِله فَاِنْ اُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلا تَحْلِقُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِیضًا اَوْ بِهِ اَذًی مِنْ رَاْسِهِ فَفِدْیَه مِنْ صِیَامٍ اَوْ صَدَقَه اَوْ نُسُکٍ فَاِذَا اَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَه اِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلاثَه اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَه اِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَه کَامِلَه ذَلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ اَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللهَ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ﴾.(سوره بقره، آیه196)

«و حج و عمره را برای خدا به اتمام رسانید و اگر محصور شدید، آنچه از قربانی فراهم شود (ذبح کنید و از احرام خارج شوید) و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود) و اگر کسی از شما بیمار بود ویا ناراحتی در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد) باید فدیه و کفاره‌ای از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفند بدهد و هنگامی‌که از بیماری و دشمن در امان بودید، هرکس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسر است، ذبح کند و هرکه نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامی‌که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است. البته این برای کسی است که خانواده او، نزد مسجدالحرام نباشد (اهل مکه و اطراف آن نباشد) و از خدا بپرهیزید و بدانید‌که او سخت‌کیفر است».

پیشینه فتوای کشتار در منا

فتوای واجب بودن کشتار در منا، از روزگار شیخ طوسی شروع شده و پس از او، این حکم یقینی فرض شده است؛ به ویژه با توجه به اینکه منا، سرزمین گستردهای بوده و گشایش چندین برابر حج‌گزاران آن زمان را داشته است. ازاین‌رو، حج‌گزاران برای خوردن و خشک کردن گوشت به منا می‌رفتند و هرگز مسئله کمبود جا، مشکلات بهداشتی و...، ‌که مورد ابتلای امروز است، در ذهن آنان وجود نداشت. ازاین‌رو، گرچه بحث‌های بسیاری پیش کشیده‌اند، از کمبود جا و آلودگی محیط (به خاطر کشتار در منا) سخنی به میان نیاورده‌اند و لزومی هم نمی‌دیدند‌که از واجب بودن و نبودن کشتار در منا سخن بگویند؛ زیرا همین‌که واجب بودن کشتار ثابت می‌شد و کشتار هم باید در جایی واقع می‌گردید، چون در آن زمان همه در منا به سر می‌بردند، ازاین‌رو، برای خوردن خود و دیگران در منا کشتار می‌کردند.

واجب بودن کشتار در منا از ضروریات فقه شیعه نیست و فقیهان نخستین، چنین حکمی را بیان نکرده‌اند. به فرض‌ که ضرورت فقه شیعه هم باشد، اکنون این حکم عملی نیست؛ ازاین‌رو، به سراغ دلیل‌ها می‌رویم، به امید اینکه بدون تمسک به دلیل‌های اضطرار، مشکل حل شود؛ یعنی از خود دلیل‌ها روشن می‌شود‌که کشتار قربانی در منا واجب نیست. دلیل کسانی هم که آن را واجب می‌دانند، ناتمام است و با فرض تمامیت این حکم، موسمی و مربوط به برهه خاص بوده است.

دیدگاه فقهای معاصر

با توجه به تاثیر زمان و مکان در احکام شرعی، به دلیل اهمیت موضوع قربانی، بر آن شدیم که به بیان نظرات فقهای عظام معاصر بپردازیم تا بتوانیم جمع‌بندی کاملی انجام دهیم. مهم‌ترین سؤالی‌که در اینجا مطرح است، این است که آیا قربانی کردن در مسلخ‌ها و قربانگاه‌های جدید مجزی است یا خیر؟

امام خمینی

واجب است احتیاطاً ‌که قربانی را از روز عید تاخیر نیندازند؛ حال اگر کسی بدون عذر تاخیر‌انداخت، قربانی او صحیح است. ولی باید ترتیب بین قربانی و حلق و اعمال مکه مراعات شود. اگر ذبح در منا تا آخر ذیحجه ممکن شود، باید ذبح را تاخیر‌ انداخت. ولی ترتیب بین قربانی، حلق و تقصیر، علی الاحوط، باید رعایت شود.

مقام معظم رهبری

اگر ذبح در منا تا آخر ذی‌حجه ممکن شود، باید ذبح را تاخیر‌ انداخت و حلق و تقصیر را باید بعد از قربانی تاخیر‌ انداخت و علی الاحوط ترتیب مراعات شود.

اگر احراز شود محله‌ای داخل منا ساخته شده است، قربانی در آن مانع ندارد، ولی بدون احراز، صحیح نیست. کسی‌که ذبح قربانی را بنا به هر دلیلی از روز عید به تاخیر‌ انداخته، لازم نیست حلق یا تقصیر را هم به تاخیر‌ اندازد؛ بلکه بعید نیست انجام حلق یا تقصیر در روز عید واجب باشد و نباید در این مورد ترک احتیاط کند؛ اما صحت انجام طواف حج و دیگر اعمال پنجگانه مکه، در چنین حالتی (تاخیر در انجام قربانی) محل اشکال است و باید برای انجام آن اعمال تا ذبح قربانی منتظر بماند.

اگر نتواند در روز عید در منا قربانی کند، لیکن قربانی کردن در روز عید در قربانگاهی‌ که در حال حاضر در خارج از منا برای قربانی در نظر گرفته شده، برایش میسر باشد، بنابر احتیاط، واجب است که ابتدا قربانی کند و سپس حلق یا تقصیر نماید و اگر این کار هم برایش ممکن نباشد، بنابر احتیاط واجب، باید در روز عید حلق یا تقصیر انجام دهد‌که با انجام آن، از احرام خارج می‌شود؛ اما باید اعمال پنجگانه مکه را تا پس از ذبح قربانی به تاخیر‌اندازد. بعید نیست عدم تعیین ذبح در منا، اگرچه احتیاط ذبح در مناست و بنابر احتیاط واجب ذبح باید روز عید باشد. محل انجام ذبح، مناست و در صورتی‌که از ذبح در منا ممانعت شود، انجام آن در محل تعیین شده، در حال حاضر، بلامانع است.

آیت‌الله سیستانی

اگر ذبح در منا، به علت زیاد بودن زائر و حاجی و گنجایش نداشتن منا برای همه آنها ممکن نباشد، بعید نیست کشتن در وادی محسر نیز جایز باشد و اگر عدم امکان به علت منع حکومت و غیر اینها باشد، احتیاط این است که هم در وادی محسر ذبح نماید و هم سه روز روزه بگیرد. خوف از ضرر در صورت مخالفت با قانون حکومت (سعودی) رافع وجوب ذبح در مناست و این مسئله، مقتضی مجزی بودن ذبح در جای دیگری به جای منا نیست. ملاک مجزی بودن ذبح در وادی محسر، تنگی جا برای در برگرفتن همه حجاج است؛ لیکن اگر به دلیل فوق الذکر و مانند آن (نه بر اثر تنگی جا) ذبح در منا ممکن نبود، احتیاط واجب آن است که هم در وادی محسر ذبح کند و هم بدل از قربانی روزه بگیرد.

باید وظیفه شرعی را با ذبح قربانی در منا انجام داد و گناه تضییع گوشت‌ها، اگر وجود داشته باشد، بر عهده مسئولان است. حتماً قربانی باید داخل منا ذبح شود و اگر به سبب کثرت حاجیان و تنگی وقت است، ذبح منحصر به روز عید نیست و آن را تا پایان روزهای تشریق می‌توان عقب‌انداخت.

آیت‌الله گلپایگانی

در صورت اضطرار و عدم تمکن از ذبح در خود منا، حتی با تاخیر ذبح، در محل فعلی مجزی است، والله العالم.

آیت‌الله اراکی

در صورتی‌که با تاخیر از روز عید، ذبح در منا ممکن باشد، تاخیر بیندازد و الاّ در روز عید، در مسلخ موجود ذبح کند و قید منا ساقط می‌شود، به واسطه تعذر از آن.

آیت‌الله بهجت

با فرض تعذر از قربانی در منا در روز و شب عید، ذبح در خارج آن مانع ندارد.

آیت‌الله تبریزی

چنانچه نتواند در خود منا قربانی کند، کافی است، والله العالم.

آیت‌الله زنجانی

اگر تا آخر ذی‌حجه بتواند بدون حرج در خود منا قربانی کند، باید در آنجا قربانی کند؛ ولی اگر قربانی در منا امکان نداشته باشد یا با حرج (شخصی یا نوعی) همراه باشد یا باقی ماندن در احرام تا هنگام قربانی کردن در منا تا اواخر ذی‌حجه برای وی یا نوع افراد حرجی باشد، لازم نیست در منا قربانی کند؛ بلکه قربانی کردن در مسلخ جدید، ‌که در وادی محسر واقع است، جایز می‌باشد.

آیت‌الله صافی گلپایگانی

تا قربانی در منا ممکن است، در غیر منا مجزی نیست؛ بلی اگر بکلی معتذر باشد، ذبح در وادی محسر مجزی است، والله العالم.

آیت‌الله فاضل لنکرانی

ذبح در شب کفایت نمی‌کند و جایز نیست مگر برای خائف. ولی اگر کسی از روی جهل به مسائل یا به گمان اینکه شب نشده، در شب قربانی کند، کفایت می‌کند.

قربانی باید در منا انجام شود و قربانی در ایران مجزی نیست.

تکلیف حجاج نسبت به قربانی و محل آن عوض نمی‌شود؛ چون اعمال حج، تعبد و از شعائر الهی است که باید به موقع و در محل خود انجام شود و قربانی، یکی از اعمال حج است و محل ذبح آن مناست و در صورت تعذر باید نزدیک منا با رعایت «الاقرب فالاقرب» انجام شود و مصرف نشدن گوشت آن، دلیل و موجب عوض شدن حکم نمی‌شود؛ بلکه وظیفه حجاج، تنها ذبح کردن در منا یا نزدیک منا، با رعایت الاقرب فالاقرب است و اگر صدق اسراف و تبذیر کند (که چنین نیست) یا گوشت‌ها ضایع و سوزانده ‌شود، این اشکال، مربوط به حجاج نیست؛ بلکه مربوط به قوه حاکمه حرمین شریفین است. این وظیفه آنهاست‌ که از امکانات و وسایل روز بهره ببرند و از ضایع شدن گوشت‌ها جلوگیری کنند.

آیت‌الله خوئی

«و کذلک الاجماع المدعی علی وجوب ذبحه بمنی لا یشمل مورد العجز عن ذبحه بمنی. فالمرجع حینئذ هو اطلاقات ادله وجوب الذبح. فان دلیل القید اذا لم یکن له اطلاق فیؤخذ باطلاق دلیل اصل الواجب و مقتضاه الذبح فی ایّ مکان شاء». «فعلی ما ذکرنا لاموجب للانتقال الی الصوم بدل الهدی فانّ الصوم الذی هو بدل عن الهدی انما یجب علی من لم یتمکن من الهدی لفقده و اما من یتمکن من الهدی و یجد ثمنه ولکن لا یتمکن من الذبح بمنی فلا یشمله هذا الحکم».

بنابراین وجهی برای روزه گرفتن بدل از قربانی وجود ندارد، چون روزه بدل از قربانی بر کسی واجب است‌که به واسطه فقر قادر به خرید قربانی نیست، ولی اگر کسی چنین فقری نداشته باشد و پول هم دارد، ولی امکان ذبح در منا را ندارد، این حکم (روزه بدل از قربانی) شامل وی نمی‌شود.

آیت‌الله نوری همدانی

جایز است که قربانی را بر رمی جمره مقدم بدارند و پس از آن، رمی و حلق یا تقصیر را به انجام برسانند و بعد از آن، از احرام خارج شوند. ذبح در مسلخ جدید، مجزی است.

آیت‌الله مکارم شیرازی

«اذا استعصت الحالات الثلاثه السابقه، بحیث لم یبق امامنا الا الاتلاف او الاحراق، یمکن القول بسقوط وجوب الذبح (لانّ الواجب لیس مجرد اراقه الدم، بل مشروط فی الکتاب و السنّه بصرفها فی مصارفها، و حیث لا یمکن تحصیل الشرط یسقط المشروط، کما سیاتی تفصیلًا). و لکن الاحوط وجوباً عزل ثمنها، ثمّ الاتیان بسائر المناسک، ثمّ الذبح فی الوطن او محل آخر بعد الرجوع فی شهر ذی الحجه، و الاولی فی صوره الامکان، التنسیق و الاتفاق مع بعض الاهل و الاصدقاء للذبح یوم الاضحی فی الوطن ـ لکی یقع الذبح و الصرف فی نفس الیوم ـ والتقصیر بعده (لکن هذا لیس بواجب لانّه یوجب العسر و الحرج علی کثیر من الحجاج)

اگر حالات سه‌گانه سابقه، یعنی «ذبح قربانی در سرزمین منا و در اختیار نیازمندان گذاشتن گوشت آن. «عدم وجود نیازمند در سرزمین منا ولی امکان نقل گوشت قربانی به نیازمندان جای دیگر. «عدم امکان نقل گوشت قربانی از سرزمین منا ولی امکان ذبح در مکه و رساندن آن به دست نیازمندان». سخت و دشوار باشد. طوری‌که هیچ راهی جز اتلاف یا سوزاندن قربانی وجود ندارد، ممکن است بگوییم‌که وجوب ذبح قربانی ساقط است. چون آنچه واجب است صرف ریختن خون نیست، بلکه آنچه در کتاب خدا و سنت، شرط آمده است، مصرف کردن گوشت قربانی در مصارف تعیین شده است. لذا وقتی نتوان به شرط عمل کرد، مشروط نیز ساقط می‌شود. ولی احتیاط واجب، کنار گذاشتن قیمت قربانی و سپس ادامه مناسک حج است و بعد از رجوع در شهر ذی‌الحجه، در وطن خود یا محلی دیگر ذبح نماید. ولی در صورتی‌که امکان داشته باشد، اولی این است‌که باهماهنگی بعضی از فامیل یا دوستان، ذبح را در روز عید قربان در وطن خود انجام دهد تا ذبح و مصرف آن در یک روز واقع گردد و بعد تقصیر نماید. البته این امر واجب نیست چون موجب عسر و حرج بر بسیاری از حجاج می‌شود.

نتیجه‌گیری

• بر اساس بحث‌های به عمل آمده از طریق آیات و روایات، عقل و اجماع، به نظر می‌آید قربانی کردن در خارج از سرزمین منا، مجزی بوده و هیچ اشکالی بر آن مترتب نیست؛ چون وقتی قرار شد قربانی کردن، به منظور اطعام فقرا و سدّ جوع آنها، ولو در یک مدت زمان محدود صورت گیرد، در آن زمان امکان دسترسی به فقرا و دسترسی فقرا به گوشت قربانی بود و سرزمین منا بهترین محل برای این کار بود تا فقرا بدانند‌که این قربانی در کجا قرار است صورت بگیرد و چگونه می‌توانند به آن دست یابند؛ زیرا توزیع هر چیزی، یک مکانی می‌خواهد‌که قابل دسترسی همه باشد و منا چنین خصوصیتی داشت؛ چون هدف قربانی کردن، اطعام دیگران است؛ باید در جایی قربانی کرد‌که این هدف محقق شود؛ یعنی غرض خداوند متعال، رسیدگی به وضع فقر جامعه بود؛ حالا چه فرقی می‌کند‌ که در عربستان باشد یا ایران، عراق یا هرجای دیگری‌ که امکان عمل به هدف وجود داشته باشد.

• ولی گروهی دیگر، حکم به عدم جواز قربانی در خارج از منا کرده، می‌گویند هدف، قربانی کردن و بررسی چگونگی و مقدار خلوص مؤمنان است که آیا حاضرند از بخشی از اموال خود بگذرند یا نه و اطعام فقرا واجب دوم است؛ یعنی حال‌که قربانی می‌کنید، گوشتش را به فقرا بدهید تا مصرف کنند و از فقر بیرون آیند و اگر نشد، اشکالی ندارد، چون به وظیفه اصلی عمل شده است.

ضمن اینکه انجام قربانی میلیون‌ها نفر همزمان با هم و در یک جا باعث خلق صحنه‌ای باشکوه و شگفت‌انگیز می‌شود‌که نوعی تبلیغ اسلام و نشان دادن ابهت و وحدت و خلوص مسلمانان است؛ گرچه ممکن است حکمت‌های دیگری نیز داشته باشد‌که ما از آنها بی‌اطلاعیم.

• برخی از فقهای معاصر نیز با ارائه استدلال‌های گوناگون، قائل به اجزای قربانی در خارج از سرزمین منا، بلکه حتی در ایران و هر کشور دیگر حجاج هستند؛ یعنی همان وجه اول را گرفته‌اند؛ چون قائلند‌که قربانی‌ها در سرزمین منا تلف گردیده و اسراف می‌شود و خداوند متعال به هیچ وجه راضی به این کار نیست. ضمن اینکه قربانگاه‌های فعلی در خارج از مناست.

• در مورد ذبح شبانه نیز بعضی از فقها آن را مجزی و بعضی غیر مجزی دانسته‌اند. در صورت اضطرار، ذبح در مسلخ‌های جدید را اکثر فقها مجزی می‌دانند و زمان قربانی را تا روز سیزدهم (ایام تشریق) جایز اعلام کرده، ولی بعضی‌ها رعایت ترتیب را لازم و بعضی غیر لازم می‌دانند؛ لیکن به هرحال، انجام اعمال مکه را پس از خروج از احرام جایز می‌دانند. خلاصه اینکه در صورت اختیار، قربانی باید در سرزمین منا و در روز قربانی صورت گیرد؛ ولی اگر این اختیار سلب شود، عمل به اضطرار مانعی ندارد.

• در پایان، لازم به ذکر است که تقریباً همه فقها قائل به الاقرب فالاقرب هستند؛ یعنی هرچه به سرزمین منا نزدیک‌تر باشد، بهتر است؛ یعنی اگر در سرزمین منا نشد، در وادی محسر، اگر آنجا هم نشد، در مکه و اگر آنجا هم نشد...، تا حاجی به کشور خود برسد؛ یعنی اگر دید‌که هیچ جایی نمی‌تواند به تکلیف خود عمل کند، در کشور خود قربانی کرده، گوشتش را بین فقرا تقسیم نماید ‌که به نظر می‌رسد همین نظریه نیز درست بوده و مجزی است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل قربانی‌ در خارج از منا.

• قرآن کریم.
• حکم کشتن قربانی خارج از منا: عابدینی، احمد، 1375ش، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره دهم.
• حکم الاضحیة فی عصرنا: مکارم شیرازی، ناصر، 1418ق، تحقیق احمد القدسی، منشورات الامام علی بن ابی‌طالب7، قم، چاپ دوم.
• المعتمد فی شرح المناسک: موسوی خوئی، سیدابوالقاسم، 1410ق، قم، ناشر دارالعلم، چاپ اول.