مزار عقیل بن ابی‌طالب(ع)

مزار عقیل بن ابی‌طالب(ع)

اطلاعات اوليه
کاربری	مقبره
مکان	قبرستان بقیع
نام‌های دیگر	محل خانه عقیل بن ابی‌طالب
وقایع مرتبط	تخریب توسط وهابیت

مزار عقیل بن ابی‌طالب(ع) یکی از بقاع بقیع است که به دست وهابیان تخریب شده است. عقیل بن ابی‌طالب عموزاده رسول خدا(ص) و برادر امیرمؤمنان(ع) که علاوه بر قرابت و قوم و خویشی جزء اصحاب و یاران آن دو بزرگوار است در سال پنجاه هجری در مدینه از دنیا رفت و در داخل خانه خود، که در کنار بقیع قرار داشت، به خاک سپرده شد.

در دوران صدر اسلام دفن اجساد در مقابر خصوصی رواج داشت به‌طوری که افراد معروف و سرشناس را در داخل منازل مسکونی متعلق به خود و یا اقوام و عشیره‌شان به‌خاک می‌سپردند، منزل عقیل بن ابی‌طالب یکی از این منازل بود که برخی از بزرگان از جمله خود ایشان در آنجا دفن شده‌اند.

شواهد تاریخی بیانگر این است که قبر عقیل در بخشی از محوطه منزل ایشان قرار داشته که با مرور زمان، آن بخش به بقیع ضمیمه گردیده است.

تاریخ‌نگاران از قبل از تخریب بقیع در رابطه با بقعه عقیل مطلب نوشته و عکس تهیه کرده‌اند، حتی بعد از انهدام ساختمان آن نیز نویسندگانی که با آثار مدینه منوره و قبور بقیع آشنایی داشتند در نوشته‌های خود این قبر را در میان چند قبر موجود در بقیع، مشخص نموده‌اند.

معرفی اجمالی عقیل

عقیل فرزند ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد می‌باشد. او عموزاده رسول خدا(ص) و برادر امیرمؤمنان(ع) است.

ابوطالب چهار پسر با نام‌های: طالب، عقیل، جعفر و علی(ع) داشت که هر یک از آنان، به ترتیب ده سال از هم کوچک‌تر بودند و لذا علی(ع) از عقیل بیست سال و از جعفر ده سال کوچک‌تر بود. کنیه عقیل ابویزید است. او و عباس عموی رسول خدا(ص) به اجبار همراه مشرکین در جنگ بدر شرکت نمودند و هر دو به اسارت مسلمانان درآمدند که سرانجام با پرداخت فدیه و نقدینه آزاد شدند.

عقیل قبل از جنگ حدیبیه به مدینه هجرت نمود. او علاوه بر قرابت و قوم و خویشی با رسول خدا(ص) و امیرمؤمنان(ع) جزء اصحاب و یاران آن دو بزرگوار نیز بود. عقیل در سال پنجاه هجری در مدینه از دنیا رفت و در داخل خانه خود، که در کنار بقیع قرار داشت، به خاک سپرده شد.

نمایی از قبر عقیل بن ابی‌طالب سمت چپ

خانه عقیل مدفن بزرگان اسلام

دفن اجساد در مقابر خصوصی، در دوران صدر اسلام، همانند امروز رایج و بلکه از اهمیت بیشتری برخوردار بود؛ به‌طوری که افراد معروف و سرشناس را در داخل منازل مسکونی متعلق به خود و یا اقوام و عشیره‌شان به‌خاک می‌سپردند و یکی از منازلی که برای این منظور مورد استفاده قرار گرفت، منزل عقیل بن ابی‌طالب بود.

اولین بار در حال حیات رسول خدا(ص) فاطمه بنت اسد مادر عقیل و با مرور زمان عباس عموی پیامبر(ص) و ائمه چهارگانه در داخل بخش مسقفی از این منزل دفن گردیدند؛ منزلی که در کنار بقیع قرار داشت و مورّخان از آن به عنوان یکی از خانه‌های بزرگ مدینه یاد نموده‌اند.

ابن سعد در طبقات می‌گوید: ولَهُ دارٌ بالبقیع ربّة؛ یعنی واسعة.

شواهد تاریخی بر دفن عقیل در خانه‌اش

اینک شواهد تاریخی دیگر می‌آوریم که بیانگر این حقیقت است که قبر خود عقیل و همچنین قبر ابوسفیان بن حارث نیز در بخش دیگری از محوطه منزل ایشان قرار داشته که با مرور زمان، آن بخش نیز به بقیع ضمیمه گردیده است.

مورخان، از جمله ابن شبه (متوفای ٢6٢ه. ق) از عبدالعزیز که از قدیمی‌ترین مورخ مدینه است، نقل می‌کند: «روزی عقیل بن ابی‌طالب دید که ابوسفیان بن حارث در حالی که به‌شدت بیمار است در بین قبرها قدم می‌زند. انگیزه این‌کار را پرسید ابوسفیان پاسخ داد در پی محل مناسبی هستم تا وصیت کنم بدن مرا در آنجا به‌خاک سپارند. عقیل او را به داخل خانه‌اش هدایت کرد و در محوطه آن، محلی را برای ابوسفیان مشخص نمود که در آنجا قبری برایش آماده ساختند تا این‌که پس از چند روز ابوسفیان بن حارث از دنیا رفت و در همین قبر دفن گردید

فادخله داره و امر بقبرٍ فحفر فی قاعتها... حتی توفی فدفن فیه.

محل مقبره عقیل

با توجه به مطالبی که نقل شد، می‌توان بدون آوردن دلیل و شاهد گویا چنین برداشت و استنباط نمود که به طریق اولی جسد خود عقیل نیز (که طبق دلایل تاریخی، وفات وی در مدینه به وقوع پیوسته است) همانند اقوام و عشیره‌اش و همانند مادرش فاطمه بنت اسد و پسر عمویش ابوسفیان در داخل خانه خودش به خاک سپرده شده است. وجود نصوص تاریخی، این حدس را تایید و این نظریه را تقویت می‌نماید؛ زیرا:

١. سمهودی پس از بیان این‌مطلب که «ابوسفیان در داخل منزل عقیل دفن شده است»، می‌گوید: «قلت والظّاهر انه بالمشهد المنسوب الیوم لعقیل»؛ ظاهراً وی در همان مدفنی است که به عقیل منسوب است.

٢. دیار بکری می‌گوید: «والمنقول انّ قبر عقیل فی داره»؛ «گفته شده که قبر عقیل در داخل خانه خویش است».

در دو کتاب «معالم المدینة المنورة» و «فصول من تاریخ المدینة» نیز قبر عقیل و ابوسفیان در یک محل و در کنار هم معرفی شده است.

قبر عقیل پس از تخریب بقیع

نگارندگان تاریخ از بیست سال قبل از تخریب بقعه عقیل مطلب نوشته و عکس تهیه کرده‌اند و آن را برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. جالب این‌که قبر عقیل پس از انهدام ساختمان آن نیز برای کسانی که آشنایی با آثار مدینه منوره و قبور بقیع شریف دارند، معلوم و مشخص است و نویسندگان اخیر در نوشته‌های خود این قبر را در میان چند قبر موجود در بقیع، مشخص نموده‌اند؛ برای نمونه:

١. احمد آل یاسین (متوفای ١٣٨٠ه. ق) که از علما و نویسندگان مدینه منوره است، در کتاب «تاریخ المعالم المدینه» که نقشه بقیع فعلی را ترسیم و قبور را با شماره‌گذاری تعیین نموده، ششمین شماره را قبر عقیل بن ابی‌طالب و ابوسفیان‌ بن حارث‌ بن عبدالمطلب معرفی می‌کند.

٢. همچنین علی حافظ، زنده در سال ١4٠5ه. ق در «فصول من تاریخ المدینة المنورة» محل قبر عقیل و ابوسفیان بن حارث را چنین معرفی می‌کند: «به فاصله چهل متر از درب غرب جنوبی «بقیع» که در داخل دو جدول سیمانی حرکت می‌کنید سه قبر را مشاهده خواهید نمود، این قبرها به عقیل و ابوسفیان و عبدالله بن جعفر (مرد سخی عرب) تعلق دارد».

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب بقیع در آینه تاریخ، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. پژوهشکده حج و زیارت. بخش «قبر عقيل پس از تخريب بقيع »، ص236-238، است.

• وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.
• تاریخ الخمیس، الشيخ حسين بن محمد ابن الحسن الديار بكرى.
• فصول من تاریخ المدینة، علي حافظ (1408م).
• تاریخ‌ المدینة، ابن شبه نمیری، عمر بن شبه.
• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
• تاریخ معالم المدینة، سیداحمد یاسین خیاری (1321-1380ق)، جده، دارالعلم للطباعة و النشر و نشر عامه، 1410ق. 1411ق. 1412ق. و 1419ق.
• عمدة الاخبار: احمد بن عبدالحمید عباسی (قرن۱۰ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه.
• ذخائر العقبی: احمد بن عبدالله الطبری (م.۶۹۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۹۷۴م.