قبرستان وادی ایمن (کربلا)

قبرستان وادی ایمن (کربلا)

وادی القدیم که بخش باقی‌مانده از وادی ایمن است.
اطلاعات اوليه
مکان	کربلا، جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع)
نام‌های دیگر	وادی الصفا
مشخصات
وضعیت	بخش زیادی از آن از میان رفته و بخش باقی‌مانده آن وادی القدیم نام دارد.

قبرستان وادی ایمن، قبرستان قدیمی کربلا بود و در جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع) قرار داشت. بخش بزرگی از این قبرستان از میان رفته و تبدیل به شهر شده است. بخش باقی‌مانده آن، به وادی القدیم شهرت داشته و در شارع النجف قرار دارد. بزرگانی مانند سید هاشم حداد، ملا امین شیرازی و عبدالزهرا کعبی در این قبرستان دفن شده‌اند.

نام

قبرستان وادی ایمن، هم‌نام با «شَاطِئِ الْوَادِ الْأَیْمَنِ» است که برای بار نخست خدا از آن مکان، که در «الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ» قرار دارد، از دل درختی با حضرت موسی(ع) سخن گفت. امام صادق(ع) شاطئ الواد الأیمن را فرات و بقعة المبارکة را کربلا دانسته است. قبرستان وادی ایمن، به وادی الصفا نیز معروف بوده است؛ سلمان آل طعمه، در وصف مسجد حاج میرزا شفیع که مزار سید هاشم جهرمی در آن واقع است، ابیاتی را آورده که به وادی الصفا اشاره می‌کند.

مکان

قبرستان وادی ایمن، قبرستان قدیمی و عمومی کربلا بوده و در جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع)، قرار داشت. امروزه «وادی القدیم» بخش باقی‌مانده وادی ایمن است. گستردگی وادی ایمن به اندازه‌ای بوده که مزار ابن‌حمزه طوسی در محله عباسیه شرقی، کنار خیابان باب طویریج، در آن واقع بود. در حال حاضر، ساختمان‌ها و خیابان‌های متعددی، میان آن و وادی القدیم فاصله ایجاد کرده است.

وادی القدیم

امروزه به بخش باقی‌مانده از وادی ایمن، وادی القدیم گفته می‌شود. وادی القدیم، که باقی‌مانده وادی السلام است، در شارع النجف بوده و با چند خیابان، که ضلع شمالی آن، خیابان سید محمد جوده است، محصور شده است.

وادی الجدید

وادی الجدید، قبرستانی است که در ۵ کیلومتری جنوب کربلای کنونی ساخته شده است، با ساخت این قبرستان، دیگر کسی را در وادی القدیم دفن نمی‌کنند.

مدفونین

سیمای کنونی وادی القدیم، بخش باقی‌مانده وادی ایمن، همچون وادی السلام نجف است و در سده‌های گذشته، به دلیل دفن عالمان و مؤمنان، از احترام خاصی برخوردار است. بسیاری از عالمان برجسته، در این قبرستان دفن شده‌اند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

ملا امین شیرازی

سید عباس کاشانی، او را از اوتاد علما و از بزرگان اتقیاء کربلا می‌دانست.

سید محمد جوده

نوشتار اصلی: مقبره سیدمحمد آل جوده مزار سید محمد السید جودة بن السید علوش (م.۱۳۱۲ق)، با مساحتی نزدیک به ۱۰۰ متر مربع ساخته شده و در وسط آن ضریح سبزرنگی قرار دارد. این مکان، در زمان زندگی سید جودة، محل تجمع خاندان بنی اسد در روز ۱۳ محرم، روز دفن اجساد شهدای کربلا بوده است؛ به گونه‌ای که همه‌ساله عشیره بنی‌اسد عزای «دفن الاجساد» را از این مکان آغاز کرده و به حرم پایان می‌دادند. این عزاداری، تاکنون ادامه داشته و زنان بنی اسد از این مکان دسته عزای خود را آغاز کرده و تا حرم ادامه می‌دهند.

ملا حمزة الصغیر (الزغیر)

حمزة بن عبود بن إسماعیل السعدی، معروف به ملا حمزة الزغیر، در سال ۱۹۲۱م. (۱۳۳۹-۱۳۴۰ق) در کربلا متولد شد. وی مداح بوده، به عربی و فارسی مجالس عزای حسینی را اداره می‌کرد. به باور برخی، صدای مداحی او هنوز جذابیت و اقبال خود را حفظ کرده است. وی در دهه هفتاد درگذشت.

عبدالزهراء کعبی

مرقد عبدالزهراء کعبی.

شیخ عبدالزهرا بن فالح کعبی (۱۳۳۷ـ۱۳۹۴ق)، خطیب مشهور، ادیب و شاعر کربلا بوده، که به عنوان یکی از سرشناسترین مقتل‌خوانان، زبانزد شیعیان عرب‌زبان جهان بوده است. او فن خطابه را نزد محمدمهدی مازندرانی حائری و محسن ابوالحب الخفاجی آموخت. وی ده‌ها خطیب را پرورش داد.

کعبی به تدریس نیز اشتغال داشت. وی را دارای سجایای اخلاقی و کمک‌رسانی به نیازمندان دانسته‌اند. کعبی، شاعری گزیده‌سرا بود که به زبان عربی فصیح و نیز به گویش محلی، شعر می‌سرود و بیشر سروده‌هایش را بر منبرهای حسینی می‌خواند. برخی نکته‌های زندگی او عبارتند از:

• مقتل‌خوانی: مهمترین امتیاز شیخ عبدالزهرا کعبی، مقتل‌خوانی در دو مناسبت محرم و صفر بود. نخست او در صبح عاشورا در کربلا، بخش نخست «مقتل الحسین(ع)» را که اشاره به واقعه شهادت امام حسین(ع) و یاران شهیدش است، می‌خواند؛ مقتل‌خوانی او دو ساعت طول می‌کشید. وی با تکیه بر محفوظات خود، مقتل را بیان می‌کرد. سپس بخش دوم مقتل را که درباره حوادث اسارت خاندان امام حسین(ع) و وقایع پس از آن بود، در روز اربعین، در حسینیه تهرانی‌های کربلا بیان می‌کرد. برخی او را مبتکر مقتل‌خوانی دانسته‌اند. متن کتاب «قتیل العبرات»، مقتل‌خوانی او است. این کتاب و ترجمه فارسی آن بارها منتشر شده است. کعبی، هر سال، در شب ۲۱ ماه رمضان، در مسجد کوفه، مقتل امام علی(ع) را ایراد می‌کرد، که با اصرار سید محمدکاظم قزوینی منتشر گردید.

• ماجرای قصیده ابن العرندس: ابن العرندس حلّی (م.۸۴۰ق)، از شعرای مشهور شیعه است که اشعار متعددی را در سوگ امام حسین(ع) سروده است. قصیده «رائیه» او شهرت فراوانی دارد. علامه امینی قصیده ابن العرندس را در کتاب الغدیر آورده است؛ به گفته او، بین اصحاب معروف است در هر مکانی این قصیده خوانده شود، امام زمان(ع) حضور می‌یابد. چند بیت از این قصیده از عبارت است از:

قتل ظمآنا حسین بکربلا و فی کل عضو من انامله بحر؟ و والده الشاکی علی الحوض فی غد و فاطمة ماء الفرات لها مهر

برگردان فارسی آن از این قرار است: «آیا حسین(ع) در کربلا تشنه‌لب کشته می‌شود درحالی‌که در هر بندی از انگشتان او دریایی موج می‌زند؟! و با آن‌که پدرش در روز رستاخیز، مردم را از حوض کوثر سیراب می‌کند و آب فرات، مهریه مادرش فاطمه(س) است؟!» برای نخستین بار، یک کتاب‌فروش در صحن حرم امام حسین(ع) این کتاب را به کعبی هدیه داد به شرط این که اشعار آن را برایش بخواند. به گفته او، هنگامی که مشغول خواندن کتاب بود، سیدی از بزرگان عرب را در برابرش دید که ایستاده و به اشعارش گوش داده، گریه می‌کند. وقتی به بیت نخست از بیت‌های پیش‌گفته رسید، گریه او شدید شده، رو به ضریح امام حسین(ع) کرده و این بیت را تکرار کرده و مانند مادر جوان‌مرده گریه می‌کرد. به گفته وی، پس از تمام شدن قصیده، دیگر آن سید را ندید.

کعبی، پس از انجام یکی از سخنرانی‌ها، توسط نظام بعث، به وسیله قهوه، مسموم شده و به شهادت رسید. حجةالاسلام والمسلمین داعی الحق، به شهادت وی و کیفیت آن تصریح کرده است. پیکر این شهید، در شام شهادت حضرت فاطمه(س)، در وادی القدیم دفن شد. امروزه با تلاش آستان حسینی، بر روی مرقد او اتاقی ساخته شده و مزارش محل آمد و شد مردم است.

سید هاشم حداد

مرقد سید هاشم حداد.

به فاصله اندکی از مزار عبدالزهرا کعبی، مزار سید هاشم حداد قرار دارد. بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ش. (۱۴۳۳ق)، قبر وی، در یک فضای باز قرار گرفته و اطراف قبر موزاییک شده و چند تکه فرش و حصیر کنار مزار او پهن و چند تصویر کوچک و بزرگ نیز در اطراف قبر او نصب شده است.

سید هاشم حداد، گرچه تا سیوطی، که از دروس سطوح ابتدایی حوزه است، بیشتر نخوانده بود، ولی با سفر به نجف، با سید علی قاضی، عارف شیعی انس پیدا کرد. او دو سال، در کنار قاضی بود و سپس روانه کربلا شد و در آهنگری (نعلبندی) مشغول کار شد؛ از این رو، به «حداد» شهرت یافت. ارتباط او با سید علی قاضی، ۲۸ سال ادامه داشت. سید هاشم، شب‌های جمعه هر هفته میزبان استادش قاضی بود؛ زیرا هرگاه سید علی قاضی به کربلا می‌رفت، در منزل وی سکنی می‌گزید.

سیدهاشم حداد، شاگردان سلوکی بسیاری داشته و شخصیت‌های زیادی با او انس داشتند؛ مانند سید عبدالحسین دستغیب، سید عبدالکریم کشمیری، سید مصطفی خمینی، سید احمد فهری و به‌خصوص سید محمدحسین حسینی تهرانی، معروف به علامه تهرانی.

به گفته علامه تهرانی، شهید مطهری شیفته سید هاشم حداد بود؛ مطهری درباره سید هاشم گفته بود: «این سید، حیات‌بخش است.» کتاب روح مجرد، نوشته علامه تهرانی، شرح زندگی این عارف است.

سید هاشم حداد، ۸۶ سال عمر کرده و در رمضان ۱۴۰۴ق. درگذشت و در وادی القدیم دفن شد.

برخی از مرقدها، در گذشته، جزئی از وادی ایمن بوده و امروزه بخشی از شهر کربلا شده است؛ مرقد ابن حمزه طوسی یکی از آن مراقد است:

ابن حمزه طوسی

نوشتار اصلی: مقبره ابن‌حمزه طوسی عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی، فقیه شیعی، در اواخر سده پنجم تا ششم قمری در کربلا می‌زیسته است؛ به گونه‌ای که حوزه کربلا به زعامت وی، رقیب «نظامیه بغداد» به شمار می‌رفت. الوسیلة الی نیل الفضیلة، معروفترین اثر فقهی اوست. این کتاب، یکی از معتبرترین متون فقهی در سده هفتم قمری نزد شیعیان بوده و تا پیش از نگارش کتاب شرایع به دست محقق حلی و الرشاد توسط علامه حلی، در حوزه‌های علمیه متداول و یکی از متون درسی بود. برخی از دیگر آثار او عبارتند از: «الثاقب فی المناقب» و «المعجزات». وی در حدود سال ۵۷۵ق. در کربلا درگذشت و در وادی کربلا دفن شد. به گفته آقابزرگ تهرانی، ابن حمزه در بیرون باب النجف، در بقعه مخصوصی که اکنون زیارتگاه است، دفن شد.

این مزار، در جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع)، در محله عباسیه شرقی، کنار خیابان باب طُویریج است. بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ش. (۱۴۳۳ق)، ساختمان این مرقد، در حال بازسازی بوده و ضریح آهنین سبز کوچکی روی قبر او قرار داشته است. گویا در جوار این بقعه، قبر محمد بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابیطالب(ع) معروف به «ابن حمزه» قرار دارد. به دلیل همانندی نسب و شهرت، برخی به اشتباه، آنان را یکی دانسته‌اند. گویا این نکته در اقبال مردم نسبت به این آستان مؤثر بوده است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله نیم روزی در وادی ایمن، احد نبوی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش، ص۲۸۶ است.

• تراث کربلاء، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
• الذریعة إلی تصانیف الشیعه، محمدمحسن آقابزرگ تهرانی، دار الأضواء، بیروت‏، ۱۴۰۳ق.
• رجال العلم و التقی: نبذه من حیاه هادی بن ملاامین الشیرازی الحائری، احمد حائری، دارالحدیث قم، ۱۴۲۲ق.
• کامل الزیارات، جعفر بن محمد ابن قولویه، تصحیح عبدالحسین امینی، المطبعة المرتضویة، نجف، بی‌تا.
• الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، عبدالحسین امینی، دار الکتب الاسلامی، تهران، ۱۳۶۶ش.
• میر مهر، پورسید آقایی، موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، قم، ۱۳۸۲ش.