سفرنامه‌های فارسی حج: تفاوت میان نسخه‌ها
(←از سده چهارم تا سده دوازدهم: اصلاح نویسه‌های عربی) |
(اصلاح نویسه‌های عربی) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در | '''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»</ref> و بنابر گزارشی 500 سفرنامه<ref>. به سوی ام القری، ص14.</ref> از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205</ref> | ||
مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حجگزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند. | |||
== از سده چهارم تا سده دوازدهم == | == از سده چهارم تا سده دوازدهم == | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
== سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم == | == سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم == | ||
سفرنامه | سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324ق.) رونق یافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.</ref> بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338ق. بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.<ref>. میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار». | ||
</ref> | </ref>بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».</ref> برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.<ref>. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.</ref> | ||
* تذکرة | * تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نویشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفر پر خطرش از بیست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادی الاولی 1232ق نگاشته شده است.<ref>. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.</ref> | ||
* بزم غریب | * بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261ق.<ref>. به سوی ام القری، ص231-235.</ref> | ||
* سفرنامه | * سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی (نام دیگر آن: ارکان الحج و مسافه الطریق) نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ در دوره سلطنت امیر نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پیش از 1277ق. نوشته<ref>. میقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریق..».</ref> | ||
* سفرنامه حج | * سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.<ref>. پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».</ref> سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. <ref>. سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.</ref> | ||
* سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه | * سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گویی در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه یک فصل، حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.</ref> | ||
* سفرنامه معتمد الدوله فرهاد | * سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392ق. با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل، | ||
* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا | * سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297ق.) | ||
* سفرنامه حجاز و عتبات محمد | * سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305ق.) بین شعبان 1297 تا محرم1298ق. | ||
* سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد | * سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297ق.<ref>.آینه آثار، ص118.</ref> | ||
* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297 | * سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297 | ||
* منظومه | * منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297 | ||
* سفرنامه مکه | * سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299ق. | ||
* سفرنامه محمد | * سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق | ||
* سفرنامه | * سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال | ||
* سفرنامه مکه | * سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306ق. | ||
* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو | * روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309ق. است. | ||
* حج نامه نوشته | * حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی مذهب یاد کردنی است که در سال 1310ق مشاهداتش از بیماری وبا، قرنطینه و مشکلات سفر دریایی را گزارش کرده است.<ref>. سفرنامه حج تکابی، ص115-122.</ref> | ||
* سفرنامه | * سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322ق. نوشته شده است.<ref>. سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.</ref> | ||
* سفرنامه مکه | * سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه که در یادداشتهای سفرهای او بین سال های1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوی اطلاعاتی از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.<ref>. میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».</ref> | ||
* از | * از سفرنامه‌های دوره مظفرالدین شاه (حک:1314-1324ق.) نیز چند مورد دست است. | ||
* سفرنامه مکه نوشته محمد | * سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334ق.) از عالمان شیعه که در سال1315ق. به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.</ref> | ||
* سفرنامه | * سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref> | ||
* سفرنامه عبدالسلام | * سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317 | ||
* سفرنامه وقارالدوله همسر | * سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref> | ||
* سفرنامه | * سفرنامه مدیرالدوله در 1321ق. نوشته میرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.</ref> | ||
* | * شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند. | ||
* سفرنامه مکه نوشته | * سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331ق. <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref> | ||
* سفرنامه حج | * سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.<ref>. به سوی ام القری، ص153-155.</ref> | ||
* سفرنامه | * سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332ق. تحریر کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref> | ||
* سفرنامه حج | * سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکی پس از کودتای سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref> | ||
* سفرنامه مکه | * سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341ق.که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref> | ||
== دوره معاصر == | == دوره معاصر == | ||
در | در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و هر آسیب و خطایی در موسم حج، به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.<ref>. حج در ادب فارسی، ص178-179.</ref> | ||
از سفرنامه | از سفرنامه هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است. | ||
برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref> | |||
در | در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حجاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138</ref> و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛<ref>. ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد. | ||
کثرت سفرنامه | کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی،<ref>. نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.</ref> تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش. | اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش. | ||
ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش. | ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش. | ||
آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1387ش. | |||
آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش. | آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش. | ||
آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش. | آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش. | ||
با کاروان صفا در سال 1382: | با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش. | ||
با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش. | با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش. | ||
بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش. | بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش. | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش. | پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش. | ||
پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش. | پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش. | ||
تاریخ اجتماعی ایران: مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1382ش. | |||
تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی: ادوارد براون(م.1926م.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران، مروارید، 1367ش. | |||
تاریخ ادبیات در ایران: ذبیح الله صفا، تهران، فردوس، 1378ش. | |||
تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. | تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. | ||
تاریخ مشروطه ایران: احمد کسروی، تهران، امیر کبیر، 1383ش. | |||
تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی،1379ش. | |||
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش. | |||
تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. | تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. | ||
تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش. | تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش. | ||
تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵ق. | |||
تذکره بالاخبار: محمد | تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م. | ||
جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق. | جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق. | ||
حج در ادب فارسی: | حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش. | ||
الحجاز | الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م. | ||
حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش. | |||
خسی در میقات: | خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامهدران،۱۳۸۶ش. | ||
دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش. | دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش. | ||
دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش. | دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش. | ||
| خط ۱۰۸: | خط ۱۰۸: | ||
سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش. | سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش. | ||
سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. | سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. | ||
سفرنامه حج نامه | سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش. | ||
سفرنامه حج و | سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش. | ||
سفرنامه حج: | سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. | ||
سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م. | سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م. | ||
سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش. | سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش. | ||
سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. | سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. | ||
سفرنامه منظوم حج: | سفرنامه منظوم حج: بانوی اصفهانی، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. | ||
سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش. | سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش. | ||
سفرنامه | سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوسی،1362ش. | ||
سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، | سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش. | ||
صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش. | صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش. | ||
فهرست واره | فهرست واره کتابهای فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش. | ||
قرائه فی ادب الرحله: | قرائه فی ادب الرحله: | ||
کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش. | |||
کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش. | کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش. | ||
کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390 | |||
کتابنامه حج: | کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش. | ||
کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش. | کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش. | ||
ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا. | ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا. | ||
مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش. | مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش. | ||
مدینه شناسی: محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش. | |||
معجم ما | معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق. | ||
میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش. | میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش. | ||
میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت. | |||
میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر. | |||
میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر. | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
نسخهٔ ۱۴ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۲۶
سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400[۱] و بنابر گزارشی 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.[۳]
مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حجگزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.
از سده چهارم تا سده دوازدهم
نخستین سفرنامه حج فارسی، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها در 437 قمری آغاز شد.[۴] او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.[۵] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.
- تحفه العراقین (ختم الغرائب) نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم میان سال‌های 569 و570ق.[۶]
- رساله حجازیه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762ق.) از ثروتمندان یزد و از نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835ق. در عراق و آذربایجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.[۷](حجازیه)
- سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.[۸]
- خاطرات حج مجلسی اول( 1041ق.)[۹]
- سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی(اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.[۱۰]
- بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۱]
- منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 ق.) نیز با اینکه بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است، گاهی در زمره سفرنامه‌های منظوم حج دسته بندی شده است.[۱۲]
- بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که بیشتر مطالب آن در گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154ق. اختصاص دارد
- سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان [۱۳]
سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم
سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324ق.) رونق یافت.[۱۴] بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338ق. بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.[۱۵]بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.[۱۶] برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.[۱۷] از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.[۱۸]
- تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نویشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفر پر خطرش از بیست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادی الاولی 1232ق نگاشته شده است.[۱۹]
- بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261ق.[۲۰]
- سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی (نام دیگر آن: ارکان الحج و مسافه الطریق) نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ در دوره سلطنت امیر نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پیش از 1277ق. نوشته[۲۱]
- سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.[۲۲] سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. [۲۳]
- سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گویی در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه یک فصل، حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.[۲۴]
- سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392ق. با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل،
- سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297ق.)
- سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305ق.) بین شعبان 1297 تا محرم1298ق.
- سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297ق.[۲۵]
- سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
- منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
- سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299ق.
- سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
- سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال
- سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306ق.
- روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309ق. است.
- حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی مذهب یاد کردنی است که در سال 1310ق مشاهداتش از بیماری وبا، قرنطینه و مشکلات سفر دریایی را گزارش کرده است.[۲۶]
- سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322ق. نوشته شده است.[۲۷]
- سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه که در یادداشتهای سفرهای او بین سال های1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوی اطلاعاتی از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.[۲۸]
- از سفرنامه‌های دوره مظفرالدین شاه (حک:1314-1324ق.) نیز چند مورد دست است.
- سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334ق.) از عالمان شیعه که در سال1315ق. به حج رفته [۲۹]
- سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.[۳۰]
- سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
- سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 [۳۱]
- سفرنامه مدیرالدوله در 1321ق. نوشته میرزا محمودخان [۳۲]
- شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
- سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331ق. [۳۳]
- سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.[۳۴]
- سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332ق. تحریر کرده،[۳۵]
- سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکی پس از کودتای سوم اسفند [۳۶]
- سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341ق.که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.[۳۷]
دوره معاصر
در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و هر آسیب و خطایی در موسم حج، به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.[۳۸]
از سفرنامه هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی[۳۹] تاکید شده است.
برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۰]
در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حجاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.[۴۱]در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.[۴۲] و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛[۴۳] حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)[۴۴] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۵] لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.
کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی،[۴۶] تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
پانویس
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»
- ↑ . به سوی ام القری، ص14.
- ↑ . فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205
- ↑ . تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.
- ↑ . حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».
- ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».
- ↑ . نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45
- ↑ . کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».
- ↑ . صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
- ↑ . کتابنامه حج، ص195
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212
- ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.
- ↑ . میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.
- ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.
- ↑ . تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.
- ↑ . به سوی ام القری، ص231-235.
- ↑ . میقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریق..».
- ↑ . پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».
- ↑ . سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.
- ↑ .آینه آثار، ص118.
- ↑ . سفرنامه حج تکابی، ص115-122.
- ↑ . سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.
- ↑ . میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.
- ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
- ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
- ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
- ↑ . به سوی ام القری، ص153-155.
- ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
- ↑ . حج در ادب فارسی، ص178-179.
- ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
- ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
- ↑ . سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.
- ↑ . با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138
- ↑ . ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
- ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
- ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
- ↑ . نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش. ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش. آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1387ش. آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش. آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش. با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش. با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش. بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش. به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش. پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005 پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش. پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش. پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش. تاریخ اجتماعی ایران: مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1382ش. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی: ادوارد براون(م.1926م.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران، مروارید، 1367ش. تاریخ ادبیات در ایران: ذبیح الله صفا، تهران، فردوس، 1378ش. تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش. تاریخ مشروطه ایران: احمد کسروی، تهران، امیر کبیر، 1383ش. تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی،1379ش. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش. تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش. تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵ق. تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م. جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق. حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش. الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م. حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش. خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامهدران،۱۳۸۶ش. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش. دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش. دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش. راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش. رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م. سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش. سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس. سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش. سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م. سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش. سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش. سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش. سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م. سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش. سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه منظوم حج: بانوی اصفهانی، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش. سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش. سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوسی،1362ش. سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش. فهرست واره کتابهای فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش. قرائه فی ادب الرحله: کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش. کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش. کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390 کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش. کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش. ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا. مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش. مدینه شناسی: محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش. معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق. میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش. میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت. میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر. میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.