مستحب: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ‏۱۰ مهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۹:۱۲

یکی از احکام پنجگانه تکلیفی استحباب است. در فقه، عملی که انجامش ثواب داشته و ترکش عقاب و گناه نداشته باشد؛ مستحب نامیده می شود که دارای اقسام و درجاتی است. مادّۀ «امر» و مشتقات آن و نيز هيئت امر در صورت وجود قرينه بر عدم ارادۀ وجوب از آن‌ها، بر استحباب دلالت مى‌كنند. حج و زیارت مانند سایر اعمال، دارای مستحباتی است که فقها در باب خود به آن اشاره کرده اند.

مفهوم شناسی

"مُستَحَبّ" از مصدر "استحباب" به معنای دوست داشته شده، پسندیده شده، دوست داشتنی، نیکو و پسندیده است. ^[۱] واژگانی همچون: سنت، مسنون، مندوب، مُستَحسَن، نافله (نفل)، تَطَوُّع و فضیلت هم‌معنا با استحباب است؛^[۲]و «واجب» و «فرض» در مقابل آن قرار دارد.^[۳]

معنای اصطلاحی

در فقه شیعه، استحباب یکی از احكام پنج‌گانۀ تكليفى است و به معنای کاری است که انجام دادن آن خوب و پسندیده است اما اجباری نیست و انجام ندادن آن اشکالی ندارد.^[۴] در منابع فقه اهل سنت معمولاً به جای "مستحب" کلمه "مندوب" به کار می‌رود.^[۵]

برخی از دانشمندان علم اصول فقه برآنند که حکم دینی بستگی به خواسته و اراده شارع دارد یا به چیزی که از نحوه بیان اراده او استخراج می‌شود. اگر این خواسته خیلی قوی باشد، حکم به صورت واجب درمی‌آید؛ اما اگر خواسته ضعیف باشد، حکم به صورت مستحب خواهد بود.^[۶]

اقسام مستحب

مستحب نفسى(ذاتى): عملی است که خودش مستحب است مثل نافله‌های روزانه و روزه عید غدیر
مستحب غيرى: خودش مستحب نیست اما به خاطر عمل دیگری مستحب است مثلا غسل که برای زیارت مستحب است.^[۷]
مستحب عينى: انجام مستحب عینی، بر هر شخص مسلمان مستحب است، مثل نمازهای مستحب.
مستحب كِفايى: عملى كه با انجام دادن آن توسّط ديگران، استحبابش از عهده فرد برداشته مى‌شود؛ مانند: اذان اعلام و امر به مستحب و نهى از مكروه.^[۸]
مستحب تعبُّدی: این نوع اعمال مستحب، اعمال عبادی هستند که فقط وقتی صحیح هستند که قصد قربت (نیت نزدیک شدن به خدا) در آنها باشد مانند وضو، غسل و نمازهاِی مستحب.^[۹]
مستحب توصُّلی: این اعمال مستحب، اعمال عادی هستند و نیازی به نیت قربت ندارند، اما اگر با قصد قربت انجام شوند، ثواب دارند. مانند ازدواج و نِیابت در حج.^[۱۰]

مراتب مستحب

اعمال مستحب مراتبی دارند؛ بر انجام پاره‌اى اعمال مستحب تاکید شده كه از آن به «مستحب مؤكّد» تعبير مى‌شود.^[۱۱] از جمله روزه در روزهای دحو الارض (25ذى‌قعده)؛ 1تا9 ذى حجه؛ روز عرفه؛ روز غدير(18 ذى حجه)؛ روز مباهله (24ذى حجه).^[۱۲]

مستحبات حج و زیارت

در منابع دینی اسلامی در هر مرحله از سفر‌ حج یا زیارت آداب رعایت برخی مستحبات سفارش شده است.

پیش از شروع سفر انجام کارهایی مانند غسل، اعلام سفر به برادران دینی، وصیت کردن، صدقه دارد و خواندن حمد و آیة الکرسی سفار شده است.^[۱۳]^[۱۴] همچنین در طول سفر همراه داشتن مقدارى تربت امام حسين عليه السّلام، همراه داشتن سلاح، دارو و وسايل مورد نياز؛ خوش‌رفتارى با هم‌سفران و بذل توشه سفر به آنان؛ برگزيدن رفيق؛^[۱۵] و مشورت کردن با هم سفران در کارها^[۱۶] توصیه شده است.

مستحبات زیارت

زیارت خانه خدا در مکه و زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) در مدینه دارای آداب مستحبی است که فقها به آن اشاره کرده اند.

در شهر مکه و مدینه رعایت احترام و فروتنی، غسل زیارت در هنگام ورود به شهر و زیارت خانه خدا و مسجدالنبی، خواندن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی و خواندن دعاها و نمازهای خاص سفارش شده است. همچنین زیارت هر یک از شهرهای مدینه و مکه و اماکن مقدس آن دارای مستحباب خاصی است.

مستحبات عمره و حج

علاوه بر ذکرها، نمازها و دعاهای وارد شده در مکان های مختلف و هنگام انجام اعمال مختلف عمره و حج می توان به مستحبات ذیل اشاره نمود:

مستحبات احرام عبارتند از: 1) کوتاه نکردن موی سر از یک ماه پیش از مناسک عُمره، و از آغاز ماه ذی‌قعده برای حج، 2) زدودن غبار و آلودگی بدن، 3) زدودن ‌موهای زاید و ‌کوتاه‌کردن سبیل و ناخن پیش از احرام، 4) پاکسازی بدن هنگام رسیدن به میقات، 5) غسل پیش از احرام، 6) احرام بستن پس از نماز واجب یا مستحب، 7) اشتراط تحلل هنگام احرام بستن، 8) به زبان آوردن نیت احرام، 9) پوشیدن لباس پنبه‌ای و سفید، 10) بلند گفتن تلبیه در آغاز احرام و نیز پس از آن، برای مردان.
مستحبات سعی عبارتند از:1) شتاب در انجام سعی بعد از طواف بدون فاصله؛ 2) نوشیدن از آب زمزم، ریختن مقداری از آن بر سر و صورت قبل از سعی، 3) هروله برای مردان در محل مشخصه با خط و چراغ سبزرنگ در مسیر سعی.
مستحبات نماز طواف نساء عبارتند از: 1) خواندن سوره توحید پس از حمد در رکعت اول، 2) خواندن سوره کافرون پس از حمد در رکعت دوم، 3) طلب قبولی نماز از خداوند.
مستحبات بین عمره تمتع تا حج تمتع عبارتند از: 1) ختم قرآن، 2) طواف مستحب، 3) نماز در مسجدالحرام و دیگر مسجدهای معتبر مکه، 4) زیارت قبور اولیای مدفون در قبرستان ابوطالب.
مستحبات روز هشتم ذی الحجه (یوم الترویه) عبارتند از: 1)حرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، 2) خواندن نماز ظهر روز ترویه، در منا برای سرپرست حاجیان (امیر الحاج) و در مکه برای غیر امام ، 3) بیتوته حاجی در شب نهم تا طلوع فجر در منا، 4) روزه گرفتن در روز ترویه برای غیر حاجیان، 5) گرفتن شارب و چیدن ناخن، 6) غسل، 7) پوشیدن لباس احرام،8) رفتن به مسجدالحرام با پای برهنه با وقار و آرامش، 9) بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی مقام ابراهیم، 10) به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا.
مستحبات وقوف در عرفات عبارتند از: 1) روزه؛ 2) طهارت در حال وقوف؛ 3) غسل نزدیک به ظهر؛ 4)وقوف در سمت چپ جبل الرحمه (برای کسانی که از سمت مکه می‌آیند)؛ 5) وقوف در پایین کوه و در زمین هموار، 6) خواندن نماز ظهر و عصر در اول وقت، با يك اذان و دو اقامه، 6) اعتراف به گناه نزد خدا و درخواست توبه.
مستحبات وقوف در مشعرعبارتند از: 1) تأخیر نماز مغرب و عشا از عرفات و خواندن آن در مشعر؛ 2) خواندن نماز مغرب و عشا با یک اذان و دو اقامه؛ 3) مشعر را پیاده طی کردن؛ 4) حرکت به سوی منا، کمی پیش از طلوع آفتاب (تا وادی مُحسّر)؛ 5) عبادت و اطاعت الهی در شب در حد توان؛6) گردآوریی سنگ‌ریزه‌ برای رمی جمرات در منا.
برخی از مستحبات رمی عبارتند از: 1) طهارت هنگام رمی، 2) فاصله ده یا پانزده ذراع میان رمی‌کننده و جمره عقبه، 3) در جمره اولی و وسطی کنار جمره بایستد، 4) پشت به قبله رمی کردنِ جمره عقبه، 5) رو به قبله رمی کردن جمره اولی و وسطی، 6) گذاشتن سنگ بر انگشت ابهام و پرتاب با ناخن سبابه، 7) تکبیر گفتن هنگام پرتاب سنگ.

پانویس

↑ لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فارسی عمید، مدخل "مستحب
↑ رک: لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ مترادف ها و متضاد ها، مدخل "مستحب"، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص425؛ ا الأصول من علم الأصول، ص11؛ تيسير علم أصول الفقه، ص29.
↑ لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"
↑ رک: لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فارسی عمید، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ معین، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، صص 424-425.
↑ رک: تیسیر علم اصول الفقه، ص28، الأصول من علم الأصول، ص11.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، صص 424-425.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص 425.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص 425.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج7، ص685.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج7، ص686.
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص426.
↑ تحریر الوسیله، ج1، صص553-554.
↑ فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.
↑ مناسك عمره مفرده، صص278-279؛ مناسك جامع حج، صص405-406؛ مناسك حج و عمره، ص215.
↑ فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.
↑ فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج8، ص56.

منابع

الأصول من علم الأصول، العثيمين، محمد بن صالح، بی جا، دار ابن الجوزي، 1426ه.ق.
تحرير الوسيلة، خمينى، سيد روح اللّه موسوى؛ قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌، بی تا.
تیسیر علم اصول الفقه، الجدیع، عبدالله بن یوسف، بیروت، مؤسسة الريان للطباعة والنشر والتوزيع، 1418ه.ق.
فرهنگ فارسی عمید، عمید، حسن، تهران، بهنود، 1389 ه.ش.
فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، 1398ه.ش.
فرهنگ معین، معین، محمد، تهران، زرین، 1386ه.ش.
لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، زیر نظر: محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران، 1335 ه.ش.
مناسك جامع حج، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام، 1426ه.ق.
مناسك حج و عمره، بهجت گيلانى فومنى، محمد تقى، قم، انتشارات شفق، 1424 ه.ق.
مناسك عمره مفرده، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام، 1428ه.ق.

[1] لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فارسی عمید، مدخل "مستحب

[2] رک: لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ مترادف ها و متضاد ها، مدخل "مستحب"، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص425؛ ا الأصول من علم الأصول، ص11؛ تيسير علم أصول الفقه، ص29.

[3] لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"

[4] رک: لغت نامه دهخدا، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فارسی عمید، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ معین، مدخل "مستحب"؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، صص 424-425.

[5] رک: تیسیر علم اصول الفقه، ص28، الأصول من علم الأصول، ص11.

[6] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، صص 424-425.

[7] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص 425.

[8] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص 425.

[9] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج7، ص685.

[10] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج7، ص686.

[11] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص426.

[12] تحریر الوسیله، ج1، صص553-554.

[13] فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.

[14] مناسك عمره مفرده، صص278-279؛ مناسك جامع حج، صص405-406؛ مناسك حج و عمره، ص215.

[15] فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.

[16] فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج8، ص56.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

@@ خط ۲۳: / خط ۲۳: @@
 اعمال مستحب مراتبی دارند؛ بر انجام پاره‌اى اعمال مستحب تاکید شده كه از آن به «مستحب مؤكّد» تعبير مى‌شود.<ref>فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج‌1، ص426.</ref> از جمله روزه در روزهای [[دحو الارض]] (25ذى‌قعده)؛ 1تا9 [[ذى حجه]]؛ روز عرفه؛ [[عید غدیر خم|روز غدير]](18 ذى حجه)؛ روز مباهله (24ذى حجه).<ref>تحریر الوسیله، ج1، صص553-554.</ref>
 == مستحبات حج و زیارت ==
-در این جا به تعدادی از مستحبات حج و زیارت اشاره می شود:
+در منابع دینی اسلامی در هر مرحله از سفر‌ حج یا زیارت آداب رعایت برخی مستحبات سفارش شده است.
-=== مستحبات سفر حج ===
+پیش از شروع سفر انجام کارهایی مانند غسل، اعلام سفر به برادران دینی، وصیت کردن، صدقه دارد و خواندن حمد و آیة الکرسی سفار شده است.<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.</ref><ref>مناسك عمره مفرده، صص278-279؛ مناسك جامع حج، صص405-406؛ مناسك حج و عمره، ص215.</ref> همچنین در طول سفر همراه داشتن مقدارى تربت امام حسين عليه السّلام، همراه داشتن سلاح، دارو و وسايل مورد نياز؛ خوش‌رفتارى با هم‌سفران و بذل توشه سفر به آنان؛ برگزيدن رفيق؛<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.</ref> و مشورت کردن با هم سفران در کارها<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج8، ص56.</ref> توصیه شده است.{{بیشتر|عمره|حج}}
-فقها برای سفر به طور کلی مستحباتی را براساس روایات بیان کرده اند:
-) '''مستحبات قبل از سفر''' عبارتند از: 1-انتخاب روزهاى شنبه، سه شنبه و پنج شنبه براى سفر؛ 2-غسل كردن؛ 3-عمامه بر سر نهادن و تحت الحنك انداختن؛ 4-اعلام سفر به برادران دينى؛<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.</ref> 5-طلب خير از خداوند؛ 6- وصيّت کردن؛ 7- صدقه دادن؛ 8- نماز چهار رکعتی وارد شده؛ 9- خواندن سه بار حمد و آیة الکرسی بر در خانۀ خود به دستور وارد شده.<ref>مناسك عمره مفرده، صص278-279؛ مناسك جامع حج، صص405-406؛ مناسك حج و عمره، ص215.</ref>
-) '''مستحبات حین سفر''' عبارتند از: 1-همراه داشتن مقدارى تربت امام حسين عليه السّلام؛ 2-در دست داشتن انگشتر عقيق زرد و فيروزه و عصايى از چوب بادام تلخ؛ 3-همراه داشتن سلاح، دارو و وسايل مورد نياز؛ 4-خواندن دعاى وارد شده پس از سوار شدن بر مركب؛ 5-تسبيح گفتن در سراشيبى و تكبير و تهليل در سرابالايى و بسمله در آستانه پل و قبل از گذر از روى آن؛ 6-خوش رفتارى با هم سفران و بذل توشه سفر به آنان؛ 7-برگزيدن رفيق؛<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.</ref>8- مشورت کردن با هم سفران در کارها؛<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج8، ص56.</ref> 9- خواندن دعا هنگام ورود به منزل «اللهُمَّ أنزِلَني مُنزَلاً مُبارَكاً و أنتَ خَيْرُ المُنزِلين»<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج8، ص314.</ref>
-) '''مستحبات بعد از سفر''' عبارتند از''':''' 1-سوغاتى آوردن براى خانواده؛<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص482.</ref> 2-وليمه دادن هنگام بازگشت از حج.<ref>فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج4، ص125</ref>
-{{بیشتر|عمره|حج}}
 === مستحبات زیارت ===
 {{اصلی|آداب الحرمین}}
-زیارت خانه خدا در مکه و زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) در مدینه دارای آداب مستحبی است که فقها به آن اشاره کرده اند. در ادامه به برخی از آن مستحبات اشاره می گردد:
+زیارت خانه خدا در مکه و زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) در مدینه دارای آداب مستحبی است که فقها به آن اشاره کرده اند.
-* مستحبات مشترک مکه و مدینه عبارتند از: 1) احترام، فروتنی و وقار، 2) غسل زیارت [[کعبه|خانه خدا]] و نیز غسل ورود به شهر مکه، حرم مکی، خانه کعبه، شهر مدینه، حرم مدنی، و مسجدالنبی، 3) بیرون نیامدن از مکه و مدینه در اوقات خاصی مانند روز جمعه پیش از گزاردن نماز جمعه و بعدازظهر هر روز پیش از خواندن نماز ظهر و عصر، 4)گزاردن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی، 5) خواندن ذکرها، دعاها، نماز ها و زیارات وارد شده در اماکن مقدس مکه و مدینه
+در شهر مکه و مدینه رعایت احترام و فروتنی، غسل زیارت در هنگام ورود به شهر و زیارت خانه خدا و مسجدالنبی، خواندن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی و خواندن دعاها و نمازهای خاص سفارش شده است. همچنین زیارت هر یک از شهرهای مدینه و مکه و اماکن مقدس آن دارای مستحباب خاصی است.
-* مستحبات مدینه عبارتند از: 1) سه روز روزه گرفتن در مدینه، 2) زیارت پیامبر (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) و منتسبان به اهل بیت علیهم السلام و یادبودهای مقدس دوره صدر اسلام و مساجد معروف مدینه، 3) اعتکاف، 4) صدقه.
-* مستحبات مسجد النبی عبارتند از: 1) پوشیدن لباس‌های پاکیزه و سفید رنگ، 2) خوشبو کردن خود، 3) ورود از [[باب جبرئیل]]، 4) خواندن نماز تحیت مسجد، 5) خواندن نماز در روضه مبارک و نزد [[ستون ابولبابه]]، 6) شب زنده‌داری در مسجد.
-* مستحبات زیارت پیامبر (ص) عبارتند از: 1) لمس و بوسیدن حجره، ضریح، قبر و منبر پیامبر، 2) سلام به پیامبر گرامی(ص) از طرف خود و والدین و خانواده و دوستان و سفارش‌کنندگان، 3) توسل به ایشان و شفاعت‌خواهی از وی،  4) زیارت حضرت فاطمه(س) در روضه یا خانه خودش یا [[قبرستان بقیع]]، 5)خواندن شهادتین نزد استوانه‌ای که طرف راست قبر قرار گرفته و جایگاه سر مطهر پیامبر است، 6)  خواندن دو رکعت نماز و [[سجده]] در روضه.
-* مستحبات در مکه عبارتند از: 1) نگاه کردن به کعبه، 2)ختم قرآن، 3)نوشیدن آب زمزم، 4)جویدن گیاه اذخر، 5)تیمار بیماران، 6)تصمیم برای آمدن مجدد به حج.
-* مستحبات مسجدالحرام عبارتند از: 1) ورود از باب بنی شیبه، 2)خواندن اذن دخول، 3)خواندن نماز عید در این مسجد، 4)نگاه به حجر الاسود، 5) دست کشیدن به کعبه، حجر الاسود، رکن حجر و رکن یمانی، 6) چسبیدن به پرده کعبه و پوشش قرار دادن برای کعبه، 7)طواف نیابتی، 8) 360 طواف مستحبی، 9) ورود با پای برهنه به داخل کعبه،10) ورود به حجر اسماعیل و خواندن نماز در آن، 11) وداع با کعبه، 12) طواف وداع، 13) بیرون آمدن از باب حناطین در مقابل رکن شامی، 14) هنگام وداع چشم دوختن به کعبه تا جایی که از دیدگان پنهان شود.
 === مستحبات عمره و حج ===