مستحب

یکی از احکام پنجگانه تکلیفی استحباب است. در فقه، عملی که انجامش ثواب داشته و ترکش عقاب و گناه نداشته باشد؛ مستحب نامیده می شود که دارای اقسام و درجاتی است. مادّۀ «امر» و مشتقات آن و نيز هيئت امر در صورت وجود قرينه بر عدم ارادۀ وجوب از آن‌ها، بر استحباب دلالت مى‌كنند. حج و زیارت مانند سایر اعمال، دارای مستحباتی است که فقها در باب خود به آن اشاره کرده اند.

مفهوم شناسی

"مُستَحَبّ" از مصدر "استحباب" به معنای دوست داشته شده، پسندیده شده، دوست داشتنی، نیکو و پسندیده است. واژگانی همچون: سنت، مسنون، مندوب، مُستَحسَن، نافله (نفل)، تَطَوُّع و فضیلت هم‌معنا با استحباب است؛و «واجب» و «فرض» در مقابل آن قرار دارد.

معنای اصطلاحی

در فقه شیعه، استحباب یکی از احكام پنج‌گانۀ تكليفى است و به معنای کاری است که انجام دادن آن خوب و پسندیده است اما اجباری نیست و انجام ندادن آن اشکالی ندارد. در منابع فقه اهل سنت معمولاً به جای "مستحب" کلمه "مندوب" به کار می‌رود.

برخی از دانشمندان علم اصول فقه برآنند که حکم دینی بستگی به خواسته و اراده شارع دارد یا به چیزی که از نحوه بیان اراده او استخراج می‌شود. اگر این خواسته خیلی قوی باشد، حکم به صورت واجب درمی‌آید؛ اما اگر خواسته ضعیف باشد، حکم به صورت مستحب خواهد بود.

اقسام مستحب

• مستحب نفسى(ذاتى): عملی است که خودش مستحب است مثل نافله‌های روزانه و روزه عید غدیر
• مستحب غيرى: خودش مستحب نیست اما به خاطر عمل دیگری مستحب است مثلا غسل که برای زیارت مستحب است.
• مستحب عينى: انجام مستحب عینی، بر هر شخص مسلمان مستحب است، مثل نمازهای مستحب.
• مستحب كِفايى: عملى كه با انجام دادن آن توسّط ديگران، استحبابش از عهده فرد برداشته مى‌شود؛ مانند: اذان اعلام و امر به مستحب و نهى از مكروه.
• مستحب تعبُّدی: این نوع اعمال مستحب، اعمال عبادی هستند که فقط وقتی صحیح هستند که قصد قربت (نیت نزدیک شدن به خدا) در آنها باشد مانند وضو، غسل و نمازهاِی مستحب.
• مستحب توصُّلی: این اعمال مستحب، اعمال عادی هستند و نیازی به نیت قربت ندارند، اما اگر با قصد قربت انجام شوند، ثواب دارند. مانند ازدواج و نِیابت در حج.

مراتب مستحب

اعمال مستحب مراتبی دارند؛ بر انجام پاره‌اى اعمال مستحب تاکید شده كه از آن به «مستحب مؤكّد» تعبير مى‌شود. از جمله روزه در روزهای دحو الارض (25ذى‌قعده)؛ 1تا9 ذى حجه؛ روز عرفه؛ روز غدير(18 ذى حجه)؛ روز مباهله (24ذى حجه).

مستحبات حج و زیارت

در منابع دینی اسلامی در هر مرحله از سفر‌ حج یا زیارت آداب رعایت برخی مستحبات سفارش شده است.

پیش از شروع سفر انجام کارهایی مانند غسل، اعلام سفر به برادران دینی، وصیت کردن، صدقه دارد و خواندن حمد و آیة الکرسی سفار شده است. همچنین در طول سفر همراه داشتن مقدارى تربت امام حسين عليه السّلام، همراه داشتن سلاح، دارو و وسايل مورد نياز؛ خوش‌رفتارى با هم‌سفران و بذل توشه سفر به آنان؛ برگزيدن رفيق؛ و مشورت کردن با هم سفران در کارها توصیه شده است.

اطلاعات بیشتر: عمره و حج

مستحبات زیارت مکه و مدینه

نوشتار اصلی: آداب الحرمین

زیارت خانه خدا در مکه و زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) در مدینه دارای آداب مستحبی است که فقها به آن اشاره کرده اند.

در شهر مکه و مدینه رعایت احترام و فروتنی، غسل زیارت در هنگام ورود به شهر و هنگام زیارت خانه خدا و مسجدالنبی، خواندن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی و خواندن دعاها و نمازهای خاص سفارش شده است. همچنین زیارت هر یک از شهرهای مدینه و مکه و اماکن مقدس آن دارای مستحباب خاصی است.

اطلاعات بیشتر: آداب الحرمین § آداب اختصاصی مدینه و زیارت پیامبر(ص) و آداب الحرمین § آداب اختصاصی مکه

مستحبات عمره و حج

هر کدام از اعمال عمره و حج نیز دارای مستحباتی است:

• مستحبات احرام
• مستحاب پیش از آغاز سعی
• مستحبات هنگام سعی

علاوه بر ذکرها، نمازها و دعاهای وارد شده در مکان های مختلف و هنگام انجام اعمال مختلف عمره و حج می توان به مستحبات ذیل اشاره نمود:

• مستحبات احرام عبارتند از: 1) کوتاه نکردن موی سر از یک ماه پیش از مناسک عُمره، و از آغاز ماه ذی‌قعده برای حج، 2) زدودن غبار و آلودگی بدن، 3) زدودن ‌موهای زاید و ‌کوتاه‌کردن سبیل و ناخن پیش از احرام، 4) پاکسازی بدن هنگام رسیدن به میقات، 5) غسل پیش از احرام، 6) احرام بستن پس از نماز واجب یا مستحب، 7) اشتراط تحلل هنگام احرام بستن، 8) به زبان آوردن نیت احرام، 9) پوشیدن لباس پنبه‌ای و سفید، 10) بلند گفتن تلبیه در آغاز احرام و نیز پس از آن، برای مردان.
  نوشتار‌های اصلی: مستحبات احرام و لباس احرام
• مستحبات سعی عبارتند از:1) شتاب در انجام سعی بعد از طواف بدون فاصله؛ 2) نوشیدن از آب زمزم، ریختن مقداری از آن بر سر و صورت قبل از سعی، 3) هروله برای مردان در محل مشخصه با خط و چراغ سبزرنگ در مسیر سعی.
  نوشتار اصلی: سعی
• مستحبات نماز طواف نساء عبارتند از: 1) خواندن سوره توحید پس از حمد در رکعت اول، 2) خواندن سوره کافرون پس از حمد در رکعت دوم، 3) طلب قبولی نماز از خداوند.
  نوشتار اصلی: نماز طواف نساء
• مستحبات بین عمره تمتع تا حج تمتع عبارتند از: 1) ختم قرآن، 2) طواف مستحب، 3) نماز در مسجدالحرام و دیگر مسجدهای معتبر مکه، 4) زیارت قبور اولیای مدفون در قبرستان ابوطالب.
  نوشتار اصلی: حلق و تقصیر
• مستحبات روز هشتم ذی الحجه (یوم الترویه) عبارتند از: 1)حرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، 2) خواندن نماز ظهر روز ترویه، در منا برای سرپرست حاجیان (امیر الحاج) و در مکه برای غیر امام ، 3) بیتوته حاجی در شب نهم تا طلوع فجر در منا، 4) روزه گرفتن در روز ترویه برای غیر حاجیان، 5)  گرفتن شارب و چیدن ناخن، 6) غسل، 7) پوشیدن لباس احرام،8) رفتن به مسجدالحرام با پای برهنه با وقار و آرامش، 9) بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی مقام ابراهیم، 10) به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا.
  نوشتار اصلی: ترویه
• مستحبات وقوف در عرفات عبارتند از: 1) روزه؛ 2) طهارت در حال وقوف؛ 3) غسل نزدیک به ظهر؛ 4)وقوف در سمت چپ جبل الرحمه (برای کسانی که از سمت مکه می‌آیند)؛ 5) وقوف در پایین کوه و در زمین هموار، 6) خواندن نماز ظهر و عصر در اول وقت، با يك اذان و دو اقامه، 6) اعتراف به گناه نزد خدا و درخواست توبه.
  نوشتار اصلی: وقوف در عرفات
• مستحبات وقوف در مشعرعبارتند از: 1) تأخیر نماز مغرب و عشا از عرفات و خواندن آن در مشعر؛ 2) خواندن نماز مغرب و عشا با یک اذان و دو اقامه؛ 3) مشعر را پیاده طی کردن؛ 4) حرکت به سوی منا، کمی پیش از طلوع آفتاب (تا وادی مُحسّر)؛ 5) عبادت و اطاعت الهی در شب در حد توان؛6)  گردآوریی سنگ‌ریزه‌ برای رمی جمرات در منا.
  نوشتار اصلی: وقوف در مشعر
• برخی از مستحبات رمی عبارتند از: 1) طهارت هنگام رمی، 2) فاصله ده یا پانزده ذراع میان رمی‌کننده و جمره عقبه، 3) در جمره اولی و وسطی کنار جمره بایستد، 4) پشت به قبله رمی کردنِ جمره عقبه، 5) رو به قبله رمی کردن جمره اولی و وسطی، 6) گذاشتن سنگ بر انگشت ابهام و پرتاب با ناخن سبابه، 7) تکبیر گفتن هنگام پرتاب سنگ.
  نوشتار اصلی: رمی

منابع

• الأصول من علم الأصول، العثيمين، محمد بن صالح، بی جا، دار ابن الجوزي، 1426ه.ق.
• تحرير الوسيلة، خمينى، سيد روح اللّه موسوى؛ قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌، بی تا.
• تیسیر علم اصول الفقه، الجدیع، عبدالله بن یوسف، بیروت، مؤسسة الريان للطباعة والنشر والتوزيع، 1418ه.ق.
• فرهنگ فارسی عمید، عمید، حسن، تهران، بهنود، 1389 ه.ش.
• فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، 1398ه.ش.
• فرهنگ معین، معین، محمد، تهران، زرین، 1386ه.ش.
• لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، زیر نظر: محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران، 1335 ه.ش.
• مناسك جامع حج، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام، 1426ه.ق.
• مناسك حج و عمره، بهجت گيلانى فومنى، محمد تقى، قم، انتشارات شفق، 1424 ه.ق.
• مناسك عمره مفرده، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام، 1428ه.ق.

---