ممالیک: تفاوت میان نسخه‌ها
صفحه‌ای تازه حاوی «ممالیک، جمع مملوک به معنای غلام و بیشتر در مورد غلامان سفید پوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر، که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند،[1] اصالتا از غلامان ترک یا چَرکَسی و ابتدا جز قراولان مزدور ملِک صالح ایوبی بودند و به تدریج به مراتب...» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''ممالیک''' یا '''مملوکان''' به غلامان سفیدپوست، عمدتاً ترک یا چرکسی، اطلاق می‌شد که پس از خدمت در نظام سیاسی و نظامی، دو سلسله به نام‌های «ممالیک بحری» (ترک‌تبار) و «ممالیک برجی» (چرکسی‌تبار) را تشکیل داده و از سال ۶۴۸ تا ۹۲۳ قمری بر مصر و شام حکومت کردند. آنان با اهداف سیاسی و مذهبی و برای کسب مشروعیت، اقدامات عمرانی و رفاهی گسترده‌ای در [[حجاز]]، به ویژه در [[مکه]] و [[مدینه]]، انجام دادند. | |||
== اقدامات در مدینه == | |||
ممالیک از همان آغاز حکومت، توجه ویژه‌ای به [[مسجد النبی]] داشتند. | |||
=== در مسجد النبی === | |||
* در سال ۶۶۴ ق، '''ملک ظاهر بیبرس''' (حک: ۶۵۸-۶۷۶ ق) یک '''منبر جدید''' برای مسجد فرستاد.<ref name="A1">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۶۶۸ ق، به دستور وی، دور '''حجره پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا(س)''' نرده کشیده شد و از فضای عمومی مسجد جدا گردید.<ref name="A2">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری باخبار ام القری|صفحه=}}</ref> همچنین در همین سال و نیز در سال ۶۹۴ ق، '''مقصوره‌های چوبی''' بر گرداگرد حجره شریف ساخته شد.<ref name="A3">{{پانویس|منبع=اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء)|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۶۷۸ ق، '''سلطان منصور قلاوون''' (حک: ۶۷۸-۶۸۹ ق) اولین '''گنبد''' را بر فراز قبر مطهر نبوی بنا کرد.<ref name="A4">{{پانویس|منبع=الارج المسکی فی التاریخ المکی|صفحه=}}</ref> این گنبد در دوره‌های بعد توسط دیگر سلاطین مملوکی تعمیر و تقویت شد. | |||
* پس از آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۶۵۴ ق، ممالیک اقدام به '''بازسازی اساسی''' مسجد کردند.<ref name="A5">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref> '''سلطان ناصر محمد بن قلاوون''' (حک: ۶۹۸-۷۴۱ ق) سقف‌های جدیدی زد، رواق‌هایی ساخت<ref name="A6">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> و در سال ۷۰۶ ق، '''مناره باب‌السلام''' را بنا نهاد.<ref name="A7">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۷۶۰ ق، '''سلطان صالح اسماعیل بن قلاوون'''، قریه‌ای را برای تأمین هزینه‌های '''پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی''' وقف کرد.<ref name="A8">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه|صفحه=}}</ref> | |||
=== سایر اقدامات در مدینه === | |||
* در قرن هشتم، '''سلطان حسن مملوکی'''، '''مسجد غمامه''' (مسجد المصلی) را تعمیر اساسی نمود.<ref name="A9">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۸۴۰ ق، '''ملک اشرف برسبای''' (حک: ۸۲۵-۸۴۱ ق) سقف '''مسجد قبا''' را تجدید بنا کرد.<ref name="A10">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref> | |||
== اقدامات در مکه == | |||
ممالیک توجه ویژه‌ای نیز به مسجدالحرام و امور مرتبط با [[کعبه]] داشتند. | |||
در | === در مسجد الحرام و کعبه === | ||
* '''ملک ظاهر بیبرس''' در سال ۶۶۱ ق، نخستین پادشاه مملوکی بود که بر کعبه '''جامه''' (پرده) پوشاند و ارسال محمل حامل پرده کعبه را به سنتی سالانه تبدیل کرد.<ref name="A11">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۷۲۰ ق، '''ملک ناصر محمد بن قلاوون'''، سنگهای '''حجر اسماعیل''' را تعمیر کرد و در سال ۷۳۶ ق، ستونهای اطراف '''مطاف''' را مرمت نمود.<ref name="A12">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۷۴۳ ق، '''سلطان صالح اسماعیل'''، روستای «بیسوس» را وقف تأمین هزینه‌های پرده کعبه کرد.<ref name="A13">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref> | |||
* در سال ۸۱۹ ق، زیباترین پرده کعبه تا آن زمان، با نام سلطان چرکسی مصر، ساخته و نصب شد.<ref name="A14">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref> | |||
* ممالیک چرکسی در سال ۸۸۱ ق، '''منبری چوبین''' برای مسجدالحرام فرستادند، '''حجر اسماعیل''' را با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر فرستادند.<ref name="A15">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان|صفحه=}}</ref> | |||
* همچنین در همین دوره، روی '''مقام ابراهیم''' قبه‌ای ساخته شد.<ref name="A16">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> | |||
=== در مشاعر مقدسه === | |||
* در سال ۸۴۲ ق، مدیر حرم مکی، کارهای زیادی در [[منی|منا]]، [[مزدلفه]] و [[عرفات]] انجام داد و موانع راه را برای زائران برداشت.<ref name="A17">{{پانویس|منبع=میقات حج|صفحه=}}</ref> | |||
* ممالیک به تأمین '''امنیت راه‌های حج''' مصر و شام نیز می‌پرداختند.<ref name="A18">{{پانویس|منبع=شرق نزدیک در تاریخ|صفحه=}}</ref> | |||
== اقدامات عمرانی ملک اشرف قایتبای == | |||
مهمترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی ممالیک در حجاز، توسط '''ملک اشرف قایتبای''' (حک: ۸۷۲-۹۰۱ ق) انجام شد. | |||
=== در مکه و مشاعر === | |||
* بازسازی '''مسجد خیف''' در منا و احداث قبه‌ای بزرگ بر محراب آن در سال ۸۷۴ ق.<ref name="A19">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> | |||
* تعمیر '''مسجد نمره''' (مسجد عرفه).<ref name="A20">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری|صفحه=}}</ref> | |||
* لایروبی '''قنات عرفات''' و ساخت '''آب‌انبار''' بزرگ برای استفاده حجاج.<ref name="A21">{{پانویس|منبع=تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> | |||
* بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».<ref name="A22">{{پانویس|منبع=الارج المسکی|صفحه=}}</ref> | |||
* تعمیر مسجد بر فراز کوه قزح در مشعر الحرام.<ref name="A23">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه|صفحه=}}</ref> | |||
* تعمیر '''سقایت عباس'''، '''چاه زمزم''' و '''مقام ابراهیم'''.<ref name="A24">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref> | |||
* لایروبی '''آبراه زبیده'''.<ref name="A25">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه|صفحه=}}</ref> | |||
* ارسال یک '''منبر بزرگ''' برای مسجدالحرام.<ref name="A26">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref> | |||
* ساخت '''مدرسه‌ای''' برای تدریس فقه مذاهب اربعه، '''رباطی''' برای فقرا و ایتام و نیز '''باب قایتبای''' در مسجدالحرام.<ref name="A27">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref> | |||
* تأسیس یک '''کتابخانه''' بزرگ در مکه.<ref name="A28">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref> | |||
=== در مدینه (پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ ق) === | |||
آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۸۸۶ ق، زمینه‌ساز گسترده‌ترین اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه شد: | |||
* '''بازسازی کامل مسجد النبی''' شامل دیوارها، ستون‌ها، سقف‌ها و احداث چندین گنبد جدید.<ref name="A29">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref> | |||
* بازسازی '''گنبد مطهر''' (قبه الزرقاء) و '''مناره رئیسیه''' که با بنیانی محکم به ارتفاع ۶۰ متر بازسازی شد.<ref name="A30">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref> | |||
* فرستادن یک '''منبر مرمرین''' برای مسجد در سال ۸۸۹ ق.<ref name="A31">{{پانویس|منبع=مدینه شناسی|صفحه=}}</ref> | |||
* بازسازی '''محراب پیامبر(ص)''' و '''محراب عثمانی'''.<ref name="A32">{{پانویس|منبع=معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref> | |||
* ساختن گنبدی بر فراز '''حجره حضرت فاطمه(س)''' و تجدید بنای '''حجره شریف''' (ضریح).<ref name="A33">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref> | |||
* تهیه '''قندیل‌ها و چلچراغ‌ها''' و نیز کتب و مصاحف جدید برای مسجد.<ref name="A34">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> | |||
=== سایر اقدامات در مدینه === | |||
* تجدید بنای '''مناره مسجد قبا''' و دیوارهای آن در سال ۸۷۷ ق.<ref name="A35">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> | |||
* توسعه '''حرم حضرت حمزه'''، نصب '''ضریح آهنین'''، حفر '''چاه''' و احداث '''وضوخانه''' برای زائران در سال ۸۹۳ ق.<ref name="A36">{{پانویس|منبع=سفرنامه حجاز|صفحه=}}</ref> | |||
* تعمیر '''قبه قبور زوجات النبی''' در بقیع در سال ۸۹۵ ق.<ref name="A37">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک|صفحه=}}</ref> | |||
* تعمیر بخش‌هایی از '''دیوار شهر مدینه''' (سور).<ref name="A38">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref> | |||
* وقف آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات مردم مدینه.<ref name="A39">{{پانویس|منبع=تاریخ تطبیقی ایران|صفحه=}}</ref> | |||
== منابع == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:تاریخ حجاز]] | |||
[[رده:ممالیک]] | |||
[[رده:بناهای تاریخی مکه و مدینه]] | |||
[ | |||
[ | |||
نسخهٔ ۸ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۹:۵۹
ممالیک یا مملوکان به غلامان سفیدپوست، عمدتاً ترک یا چرکسی، اطلاق می‌شد که پس از خدمت در نظام سیاسی و نظامی، دو سلسله به نام‌های «ممالیک بحری» (ترک‌تبار) و «ممالیک برجی» (چرکسی‌تبار) را تشکیل داده و از سال ۶۴۸ تا ۹۲۳ قمری بر مصر و شام حکومت کردند. آنان با اهداف سیاسی و مذهبی و برای کسب مشروعیت، اقدامات عمرانی و رفاهی گسترده‌ای در حجاز، به ویژه در مکه و مدینه، انجام دادند.
اقدامات در مدینه
ممالیک از همان آغاز حکومت، توجه ویژه‌ای به مسجد النبی داشتند.
در مسجد النبی
- در سال ۶۶۴ ق، ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۵۸-۶۷۶ ق) یک منبر جدید برای مسجد فرستاد.[۱]
- در سال ۶۶۸ ق، به دستور وی، دور حجره پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا(س) نرده کشیده شد و از فضای عمومی مسجد جدا گردید.[۲] همچنین در همین سال و نیز در سال ۶۹۴ ق، مقصوره‌های چوبی بر گرداگرد حجره شریف ساخته شد.[۳]
- در سال ۶۷۸ ق، سلطان منصور قلاوون (حک: ۶۷۸-۶۸۹ ق) اولین گنبد را بر فراز قبر مطهر نبوی بنا کرد.[۴] این گنبد در دوره‌های بعد توسط دیگر سلاطین مملوکی تعمیر و تقویت شد.
- پس از آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۶۵۴ ق، ممالیک اقدام به بازسازی اساسی مسجد کردند.[۵] سلطان ناصر محمد بن قلاوون (حک: ۶۹۸-۷۴۱ ق) سقف‌های جدیدی زد، رواق‌هایی ساخت[۶] و در سال ۷۰۶ ق، مناره باب‌السلام را بنا نهاد.[۷]
- در سال ۷۶۰ ق، سلطان صالح اسماعیل بن قلاوون، قریه‌ای را برای تأمین هزینه‌های پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی وقف کرد.[۸]
سایر اقدامات در مدینه
- در قرن هشتم، سلطان حسن مملوکی، مسجد غمامه (مسجد المصلی) را تعمیر اساسی نمود.[۹]
- در سال ۸۴۰ ق، ملک اشرف برسبای (حک: ۸۲۵-۸۴۱ ق) سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد.[۱۰]
اقدامات در مکه
ممالیک توجه ویژه‌ای نیز به مسجدالحرام و امور مرتبط با کعبه داشتند.
در مسجد الحرام و کعبه
- ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ ق، نخستین پادشاه مملوکی بود که بر کعبه جامه (پرده) پوشاند و ارسال محمل حامل پرده کعبه را به سنتی سالانه تبدیل کرد.[۱۱]
- در سال ۷۲۰ ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون، سنگهای حجر اسماعیل را تعمیر کرد و در سال ۷۳۶ ق، ستونهای اطراف مطاف را مرمت نمود.[۱۲]
- در سال ۷۴۳ ق، سلطان صالح اسماعیل، روستای «بیسوس» را وقف تأمین هزینه‌های پرده کعبه کرد.[۱۳]
- در سال ۸۱۹ ق، زیباترین پرده کعبه تا آن زمان، با نام سلطان چرکسی مصر، ساخته و نصب شد.[۱۴]
- ممالیک چرکسی در سال ۸۸۱ ق، منبری چوبین برای مسجدالحرام فرستادند، حجر اسماعیل را با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر فرستادند.[۱۵]
- همچنین در همین دوره، روی مقام ابراهیم قبه‌ای ساخته شد.[۱۶]
در مشاعر مقدسه
- در سال ۸۴۲ ق، مدیر حرم مکی، کارهای زیادی در منا، مزدلفه و عرفات انجام داد و موانع راه را برای زائران برداشت.[۱۷]
- ممالیک به تأمین امنیت راه‌های حج مصر و شام نیز می‌پرداختند.[۱۸]
اقدامات عمرانی ملک اشرف قایتبای
مهمترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی ممالیک در حجاز، توسط ملک اشرف قایتبای (حک: ۸۷۲-۹۰۱ ق) انجام شد.
در مکه و مشاعر
- بازسازی مسجد خیف در منا و احداث قبه‌ای بزرگ بر محراب آن در سال ۸۷۴ ق.[۱۹]
- تعمیر مسجد نمره (مسجد عرفه).[۲۰]
- لایروبی قنات عرفات و ساخت آب‌انبار بزرگ برای استفاده حجاج.[۲۱]
- بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».[۲۲]
- تعمیر مسجد بر فراز کوه قزح در مشعر الحرام.[۲۳]
- تعمیر سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم.[۲۴]
- لایروبی آبراه زبیده.[۲۵]
- ارسال یک منبر بزرگ برای مسجدالحرام.[۲۶]
- ساخت مدرسه‌ای برای تدریس فقه مذاهب اربعه، رباطی برای فقرا و ایتام و نیز باب قایتبای در مسجدالحرام.[۲۷]
- تأسیس یک کتابخانه بزرگ در مکه.[۲۸]
در مدینه (پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ ق)
آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۸۸۶ ق، زمینه‌ساز گسترده‌ترین اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه شد:
- بازسازی کامل مسجد النبی شامل دیوارها، ستون‌ها، سقف‌ها و احداث چندین گنبد جدید.[۲۹]
- بازسازی گنبد مطهر (قبه الزرقاء) و مناره رئیسیه که با بنیانی محکم به ارتفاع ۶۰ متر بازسازی شد.[۳۰]
- فرستادن یک منبر مرمرین برای مسجد در سال ۸۸۹ ق.[۳۱]
- بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی.[۳۲]
- ساختن گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س) و تجدید بنای حجره شریف (ضریح).[۳۳]
- تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها و نیز کتب و مصاحف جدید برای مسجد.[۳۴]
سایر اقدامات در مدینه
- تجدید بنای مناره مسجد قبا و دیوارهای آن در سال ۸۷۷ ق.[۳۵]
- توسعه حرم حضرت حمزه، نصب ضریح آهنین، حفر چاه و احداث وضوخانه برای زائران در سال ۸۹۳ ق.[۳۶]
- تعمیر قبه قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵ ق.[۳۷]
- تعمیر بخش‌هایی از دیوار شهر مدینه (سور).[۳۸]
- وقف آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات مردم مدینه.[۳۹]
منابع
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>
- ↑ <references></references><references></references>