بلال بن رباح

بلال بن رباح

مشخصات فردی
نام کامل	بلال بن رباح حبشی
کنیه	ابوعبدالله، ابوعبدالرحمن، ابوعبدالکریم، ابوعمرو
زادروز و زادگاه	سراه، مکه
محل زندگی	مکه، مدینه
مهاجر/انصار	مهاجر
نسب/قبیله	برده بنی‌جمح
درگذشت/شهادت	هجدهم، نوزدهم، بیستم، بیست و یکم یا بیست و پنجم ق. - دمشق
مدفن	دمشق، داریا
مشخصات دینی
زمان اسلام آوردن	نخستین اسلام آورندگان
هجرت به	مدینه
دلیل شهرت	مؤذن پیامبر(ص)
دیگر فعالیت‌ها	شرکت در اکثر غزوه‌های پیامبر(ص)

بلال بن رَباح، صحابی خاص، مؤذن پیامبر(ص) و همراه او در عمرة‌ القضاء و حجة‌الوداع است.

والدین وی هر دو برده بودند و مادر او حمامه یکی از پیشگامان اسلام بود و در این راه شکنجه شد. بلال از نخستین مسلمانان بوده و زمانی که مسلمان شد برده امیة بن خلف بود و به خاطر مسلمان شدن به شدت توسط امیه مورد شکنجه قرار گرفت.

نسب‌شناسی

کنیه بلال را ابوعبدالله، ابوعبدالرحمن، ابوعبدالکریم و ابوعمرو برشمرده‌اند و نسبت‌های حبشی، قُرشی و تَیمی به وی داده‌اند. او را لاغر‌ اندام، قد بلند، با موی پرپشت و صورتی کم مو وصف کرده‌اند.

پدر و مادرش هر دو بَرده بودند. مادرش حَمامه، ملقب به سکینه و کنیز یکی از خانواده‌های قبیله بنی‌جُمَح از قریش بود. از این رو، او را ابن حمامه نیز گفته‌اند. حمامه از پیشگامان اسلام بود و به جرم پیروی از پیامبر(ص) شکنجه شد.

تاریخ تولد

بلال بر پایه سخن مشهور اهل سنت، هم‌سن ابی‌بکر و زاده سال سوم عام الفیل بود. به باور برخی، هفت تا 12 سال کوچک‌تر از پیامبر(ص) بود.

بر پایه گزارشی، در سَراه از مناطق یمن و بر پایه گزارشی دیگر، در مکه زاده شد. از کودکی و نوجوانی او گزارشی در دست نیست. فقط روایتی ضعیف که از سفر پیامبر در نوجوانی به شام و دیدار با بَحیرای راهب حکایت دارد، از همسفری وی با رسول خدا(ص) خبر می‌دهد.

محققان در سند و مفاد این گزارش سخت تردید کرده‌اند؛ زیرا ابوموسی اشعری که آن را به عنوان شاهد روایت می‌کند، سال‌ها پس از وقوع این رخداد زاده شده است.

نیز ابوبکر که موظف به بازگرداندن پیامبر به مکه شده، کوچکتر از پیامبر(ص) و در سنین کودکی بوده است. همچنین بلال در این هنگام هنوز تولد نیافته و یا طفل خردسالی بوده که توانایی همراهی پیامبر(ص) را نداشته است. نیز پیوند تنگاتنگ ابوبکر با بلال در این روایت، ضعف خبر را تقویت می‌کند.

بردگی

بلال را برده یکی از این افراد شمرده‌اند: عبدالله بن جُدعان تَیمی، بنی‌سَبّاق بن عبدالدار، ایتام ابی‌جهل، زنی از بنی‌جمح، و امیة بن خَلَف بن وهب جمحی. این اختلاف می‌تواند به سبب تعدد مالکان وی در دوره‌‌های گوناگون باشد. بر پایه شواهد، هنگام ظهور اسلام، وی برده امیة بن خلف بود و پیش از گرویدن به پیامبر(ص) برای عبدالله بن جدعان چوپانی می‌کرد.

اسلام بلال

بلال از نخستین گروندگان به اسلام و اظهارکنندگان آن بود. او با آب دهان‌ انداختن به بت‌های کعبه و بیزاری جستن از آن‌ها، خشم مشرکان را برانگیخت. به همین سبب، امیة بن خلف او را بر ریگ‌های سوزان مکه شکنجه کرد و تخته سنگی بزرگ بر سینه‌‏اش گذاشت تا به خدای یکتا کفر ورزد.

دیگر مشرکان نیز او را با بازوان بسته و طنابی از لیف خرما بر گردن، بازیچه دست کودکان می‌کردند ؛ اما بلال به جای کفرورزی و بازگشت از یکتاپرستی، فریاد «اَحَد؛ اَحَد» سر می‌داد. عمرو بن عاص پایداری وی را تایید کرده و عمّار یاسر استقامتش را ستوده است.

بر پایه دیدگاه مشهور اهل سنت، او آزاد شده ابی‌بکر بن ابی‌قحافه است. البته خود پیامبر(ص) قصد داشت او را بخرد و رها کند.

بر پایه گزارشی، عباس عموی پیامبر(ص) بلال را از امیه خرید. ابوجعفر اسکافی و ابن‌شهرآشوب بلال را آزاد شده رسول خدا(ص) دانسته‌اند.

هم‌نشینی پیامبر

بلال همنشین پیامبر(ص) در مسجدالحرام بود و قریشیان رسول خدا(ص) را به سبب همنشینی با او و دیگر محرومان جامعه ریشخند می‌کردند. به همین سبب، خداوند درباره بلال و یارانش آیه 52 انعام/6 را نازل کرد: ﴿وَ لا تَطْرُدِ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظَّالِمینَ﴾؛(سوره انعام، آیه52) «و آنان را که صبح و شام خدا را می‏‌خوانند و قصدشان فقط خدا است، از خود مران! چیزی از حساب آن‌ها بر تو و چیزی از حساب تو بر آن‌ها نیست. پس اگر آن‌ها را از خود برانی، از ستمکاران خواهی بود».

آیات نازل شده در شأن بلال

بر پایه گزارش مفسران، آیات گوناگون در شان بلال و یارانش نازل شده است که عبارتند از: بقره/2، 212، نساء/4، 69، انعام/6، 52، انفال/8، 74، نحل/16، 41، 106 -110، اسراء/17، 19، 21، 28، کهف/18، 28، مؤمنون/23، 110، فرقان/25، 20، ص/38، 62، شوری/42، 18، احقاف/46، 11، حجرات/49، 11 - 13، مطففین/83، 29.

هجرت به مدینه

بلال از نخستین مهاجران به مدینه است. او در مدینه در خانه سعد بن خَیثَمَه سکنا گزید. اخبار و سخنان مربوط به بلال حکایت دارد که رسول خدا در عقد اخوت مکی، پیوند برادری او را با ابی‌حارث عبیدة بن حارث بن مطلب قرشی منعقد کرد و در عقد اخوت مدنی، پیوند برادری وی را با ابی‌رویحه عبدالله بن عبدالرحمن خَثعَمی برقرار نمود.

نیز گزارش‌هایی از عقد اخوت بلال با ابی‌عبیده جراح و ابی‌ذر در دست است.

بلال در همه غزوه‌های رسول خدا(ص) حضور چشمگیر داشت. او در نبرد بدر، رویاروی مشرکان جنگید. سپاهیان مسلمان را به هجوم بر امیه و پسرش برانگیخت. نیز باعث قتل آن پدر و پسر شد و به روایتی امیة بن خلف را کشت. او در این جنگ، زید بن مُلَیص را نیز به قتل رساند.

وی در نبرد خیبر، صفیه دختر حی بن اخطب را به عنوان اسیر به خدمت پیامبر(ص) برد و با عبور دادن وی از میان کشتگان یهودی، بر‌اندوه او افزود که انتقاد پیامبر را در پی داشت.

او در غزوه وادی القری که به سال هفتم ق. و پس از فتح خیبر رخ داد، پاسبان و محافظ پیامبر(ص) بود. در فتح مکه همراه پیامبر وارد کعبه شد. به دستور رسول خدا(ص) بر بام کعبه رفت و اذان سرداد. وی تنها کسی بود که نماز گزاردن پیامبر(ص) را در خانه کعبه دید و گزارش کرد.

خزانه‌داری پیامبر

بلال خزانه‌دار بیت المال رسول خدا(ص) بود و به دستور پیامبر(ص) مردم را برای تقسیم غنیمت‌ها فرا‌ می‌خواند. او مسؤول هزینه‌ها و خریدهای پیامبر(ص) بود و هنگام نمازهای عید و طلب باران، عصای ویژه وی، عَنَزَه، را حمل می‌کرد. او سوارکار قَصواء، ناقه پیروز پیامبر(ص) در مسابقات شترسواری بود.

پیامبر او را فردی خوب، پیشگام حبشیان در پذیرش اسلام و از رفقا و نجبا و وزرای خویش، مورد اشتیاق بهشت، اهل بهشت، و از سروران بهشت می‌دانست و از رستگاری‌اش خبر می‌داد. نیز او را سرور مؤذنان و پرچم‌دار و رهبر آن‌ها در روز قیامت، نخستین شفیع مؤمنان حبشه و از اولین کسانی دانست که پس از پیامبر(ص) و شهیدان، جامه بهشتی می‌پوشند.

ایشان ابی‌ذر و ابی‌بکر را به سبب رنجاندن بلال سرزنش کرد و به همسر بلال هشدار داد تا او را نرنجاند.

ازدواج

منابع، به اختلاف، ازدواج بلال را با زنی از طایفه بنی‌زُهره، دختر ابی‌بُکیر، جُمانه دختر زِحاف اَشجَعی، فاطمه دختر عتبة بن ربیعه، ‌هاله خواهر عبدالرحمن بن عوف و هند خولانیه اهل داریای دمشق گزارش داده‌اند. پیامبر(ص) خود از دختر بنی‌ابی بکیر برای بلال خواستگاری کرد و برای تامین هزینه‌های عروسی به وی یاری رساند. ازدواج بلال با هند خولانیه در دوران اقامتش در شام و پس از رحلت پیامبر(ص) انجام پذیرفت. به نظر مشهور، نسلی از بلال باقی نماند. برخی برایش از پسری به نام «عمر» یاد کرده‌اند که از راویان او بوده است. سمعانی از مردمی یاد می‌کند که پسوند بلالی را در نام‌های خود دارند و منتسب به بلال بن رباح، ﻣﺆذن رسول خدا، هستند و مشهورترین آن‌ها ابوصالح بن یوسف بن صالح بلالی، قاضی خوارزم، است. منابع تاریخی نیز ذیل رویدادهای سال 519ق. مرگ یکی از نوادگان بلال را در سمرقند گزارش می‌دهند. ابن‌جوزی و ابن‌اثیر نام او را هلال و ابن‌کثیر نامش را بلال یاد کرده‌اند و وی را فرزند عبدالرحمن بن شریح بن عمر بن احمد بن محمد بن ابراهیم بن سلیمان بن بلال بن رباح دانسته‌اند. او یکی از قاریان قرآن و در زمره ناموران سمرقند بود.

نخستین مؤذن

بلال نخستین ﻣﺆذن اسلام است. او به دستور پیامبر(ص) اذان را از علی بن ابی‌طالب‌(ع) فراگرفت و پیوسته در حضر و سفر برای رسول خدا(ص) اذان گفت. بعدها ابن‌ام‌مکتوم و ابومحذوره در این فضیلت با او سهیم شدند. برخی بر این باورند که بلال تنها مؤذن پیامبر(ص) بود. برخی گزارش کرده‌اند که بلال و ابن‌ام‌مکتوم به نوبت اذان می‌گفتند. مردم با آوای اذان بلال از حلول ماه مبارک رمضان آگاه می‌شدند. ابن‌ام مکتوم پیش از اذان صبح برای اعلان وقت سحر؛ و بلال برای نماز صبح اذان می‌گفتند. بر همین اساس، پیامبر(ص) سفارش نمود که خوردن و آشامیدن با اذان ابن‌ام‌مکتوم و امساک با اذان بلال صورت پذیرد. در برخی نقل‌های اهل سنت، عکس این گزارش آمده و علت آن، ضعف بینایی بلال شمرده شده است. این سخن نادرست است؛ زیرا به تصریح عائشه، ابن‌ام مکتوم اختلال بینایی داشت و شبانگاه اذان می‌گفت. اما بلال تا هنگامی که فجر را نمی‌دید، اذان نمی‌گفت. امام صادق‌(ع) نیز تصریح می‌کند که ابن‌ام‌مکتوم نابینا بود. بلال بسیار وقت‌شناس و دقیق بود و خود می‌گفت که از آگاه‌ترین مردم به وقت اذان است. ابومحذوره نیز پس از فتح مکه مسلمان شد و تنها در مسجدالحرام اذان می‌گفت و هیچگاه به مدینه نیامد.

وقت‌شناسی در اذان

بلال هرگز اذان را به تاخیر نمی‌انداخت. به گفتن اذان پایبند بود و هر سحرگاه بر بام یکی از بلندترین خانه‌های نزدیک مسجد، خانه‌ای از بنی‌نجار، اذان می‌گفت. بر پایه برخی روایات، به دستور پیامبر(ص) از فراز دیوار مسجد و بر پایه گزارشی، از فراز سکویی بلند بیرون از مسجد نبوی اذان سرمی‌داد. این سکو پس از گسترش مسجد نبوی در محدوده مسجد جای گرفت. سپس در محل آن، به یاد بلال، ماذنه‌ای زیبا از سنگ مرمر سفید به ارتفاع دو متر ساختند که اکنون در اوقات پنج‌گانه بر آن اذان می‌گویند.

صوت زیبای بلال

او صوتی رسا و زیبا داشت. پیامبر(ص) اذانش را دوست می‌داشت و آن را موجب روح‌بخشی و خشنودی خود می‌دانست. دائم‌الوضو بود و هنگام گفتن اذان رو به قبله می‌ایستاد و انگشت در گوش خود می‌نهاد. جمله «حی علی خیر العمل» را در اذان می‌گفت؛ زیرا پیامبر(ص) به او چنین آموخته بود. از روزی که او اذان گفتن عمومی را رها کرد، این جمله نیز از اذان کنار نهاده شد و عمر بن خطاب به طور رسمی آن را از اذان حذف کرد. می‌گویند بلال حرف «شین» را «سین» تلفظ می‌کرد و به تصریح پیامبر(ص) «سین» او نزد خداوند و رسولش همان شین است. اما این خبر مردود و بی‌اساس است؛ زیرا بلال صوتی زیبا و بیانی فصیح داشت. برخی سند آن گزارش را ضعیف می‌دانند.

همراهی پیامبر در عمرة القضاء

بلال در عمرة القضاء (عمرة القصاص) به سال هفتم ق. همراه پیامبر(ص) بود. در این سفر، پیامبر(ص) سه روز در مکه ماند و به یارانش دستور داد مناسک عمره را نیرومند و چالاک برگزار کنند. او به دستور رسول خدا(ص) هنگام ظهر بر فراز بام کعبه ایستاد و اذان گفت. سخن مشهور، اذان او بر بام کعبه را در روز فتح مکه می‌داند. برخی محققان میان این دو سخن جمع کرده‌اند و بر آنند که بلال برفراز کعبه در هر دو هنگام اذان گفت. اذان او بر فراز بام کعبه، خشم فراوان کافران مکه را برانگیخت، به گونه‌ای که برخی از آن‌ها شکر گزاردند که پدرانشان زنده نیستند تا نظاره‌گر این رویداد باشند.

همراهی پیامبر در حجة‌الوداع

او در حجة الوداع همگام رسول خدا(ص) بود و در روز ترویه با سایبانی که در دست داشت، برای پیامبر(ص) سایه فراهم می‌کرد. او در صحرای عرفات مردم را به سکوت دعوت کرد تا پیامبر(ص) خطبه بخواند. سپس در پایان خطبه نخست پیامبر(ص) اذان گفت و پس از پایان خطبه دوم پشت سر وی به نماز ظهر و عصر ایستاد. او در رمی جمره عقبه در حالی که پیامبر(ص) بر ناقه سوار بود و اسامه زمام مرکب را در دست داشت، برای وی سایبان نگاه داشت. او پیام‌رسان پیامبر(ص) نیز بود. بر همین اساس، پس از نزول آیه تبلیغ، به دستور پیامبر میان مردم رفت و همه آن‌ها را به سوی غدیر فرا‌خواند.

زندگی بلال پس از پیامبر

بلال پس از رحلت پیامبر(ص) و پیش از خاکسپاری وی، با آوای اذان خویش مردم را در سوگ وی گریاند و پس از خاکسپاری بر قبرش آب پاشید. از آن پس تصمیم گرفت اذان عمومی نگوید. به گزارش برخی، این تصمیم را به سبب نارضایتی از خلیفه و دیگر مسلمانان در نادیده گرفتن حق علی بن ابی‌طالب(ع) گرفت. از این رو، جز در چند مورد، اذان عمومی نگفت. نخست به خواست فاطمه(س) و بار دیگر به درخواست حسن و حسین(ع) اذان گفت؛ آن گاه که که برای زیارت قبر پیامبر(ص) از شام به مدینه آمده بود. دیگر بار هنگامی اذان گفت که خلیفه دوم به سال هفدهم ق. در جابیه، از سرزمین‌های دمشق، به درخواست مسلمانان، از او تقاضا کرد تا اذان بگوید.

شرکت در جهاد

بلال پس از رحلت پیامبر(ص) برای جهاد به شام رفت. بر پایه سخنی، در روزگار ابی‌بکر بن ابی‌قحافه و به سخن دیگر، در روزگار عمر بن خطاب به شام رفت و در برخی فتوحات حضور یافت. ابن‌ابی‌شیبه کوفی او را خزانه‌دار ابی‌بکر دانسته است. این سخن درخور درنگ است؛ زیرا بر پایه برخی نقل‌ها، بلال با ابی‌بکر بیعت نکرد و رفتن او از مدینه به شام، اقدامی اعتراض‌آمیز در برابر خلیفه و کسانی بود که علی بن ابی‌طالب‌(ع) را خانه‌نشین کرده بودند.

اختلاف با عمر بن خطاب

عمر بن خطاب از بلال با تعبیر «سیدنا» یاد می‌کرد و عبدالله بن عمر او را بهترینِ «بلال»‌ها می‌دانست. آن گاه که عمر دیوان شام را تدوین کرد، به درخواست بلال، نام وی را با ابورویحه خثعمی در یک دفتر جای داد. با این حال، او از عمر ناخشنود بود.

در اختلافی که میان او و عمر درباره وقت نماز پیش آمد، عمر خود را آگاه‌تر از وی خواند؛ اما بلال نپذیرفت. وی در فتح بیت المقدس، از عملکرد فرماندهان مسلمان و رفتار تبعیض‌آمیز آن‌ها به عمر شکایت کرد و به ستاندن شراب و خوک با عنوان خراج اهل ذمه اعتراض نمود.

او با توجه به سیره نبوی در موضوع توزیع زمین‌های فتح شده، در برابر عمر ایستاد و تهدید به نبرد نمود. عمر نیز او و یارانش را بر منبر نفرین کرد.

وفات

بلال در حالی که شعر شادمانی بر لب داشت و مشتاق پیوستن به پیامبر(ص) و یارانش بود، جان سپرد. تاریخ وفات او را سال هفدهم، هجدهم، نوزدهم، بیستم، بیست و یکم یا بیست و پنجم ق. یاد کرده‌اند. او در شام جان داد؛ اما مدفنش را در باب صغیر دمشق، داریا در حلب، باب کیسان، و یا عَمواس دانسته‌اند.

بر پایه سخن مشهور، در دمشق جان داد و در باب صغیر مدفون شد. اما به باور ابن کثیر، قبر موجود در باب صغیر، قبر بلال بن ابی‌درداء، حکمران و قاضی شهر دمشق، است و مدفن بلال بن رباح در داریا جای دارد.

برخی نیز بر این باورند که بلال در داریا درگذشته است. قبر موجود در حلب نیز متعلق به خالد بن رباح، برادر بلال، می‌باشد.

منسوبین

بلال برادری نسبی به نام خالد داشت که گویی محضر پیامبر(ص) را درک کرد، ولی حدیثی روایت ننمود. خالد کارگزار عمر بن خطاب در اردن بود. او همچنین خواهری به نام غفره داشت.

نقل حدیث

طبق یافته حدیث شناسان، 44 حدیث از بلال گزارش شده است که برخی از آن‌ها در صحیحین یافت می‌شوند. روایت‌های گزارش شده از بلال در کتابی به نام مسند بلال به چاپ رسیده است.

برخی کسانی که از وی روایت کرده‌اند، عبارتند از: ابوبکر بن ابی‌قحافه، اسامة بن زید، براء بن عازب، عبدالله بن عمر، عمر بن خطاب، کعب بن عجره، ابن‌مسعود، ابوسعید خدری و جابر بن عبدالله.

موضوع احادیث

احادیث او بیشتر در موضوع نماز و مقدمات آن، ربا و شب قدر است.

او در روایتی از پیامبر(ص) درباره ازدواج علی (ع) و فاطمه(س)، از شفاعتگری آن دو برای محبان اهل بیت گزارش می‌دهد. نیز در روایتی بلند، فضیلت اذان و وصف بهشت را از زبان پیامبر(ص) گزارش کرده است.

تکریم بلال

برای تکریم بلال، بعدها مسلمانان مساجدی با نام او ساختند که یکی از آن‌ها در شهر مکه و بر فراز کوه ابوقبیس قرار داشت. این مسجد که به مناسبت اذان گفتن او بر فراز این کوه ساخته شده بود، نزدیک به 100 متر مربع وسعت داشت و در طرح‌های جدید گسترش و بنای کاخ برای مهمانان دولت سعودی، ویران شد و اکنون اثری از آن برجای نیست. مسجدی دیگر نیز در غرب مدینه، در محل قلعه بنی‌زُرَیق و منطقه خالدیه وجود داشت که مسجد بلال بن رباح نامیده می‌شد. رسول خدا(ص) به سال هفتم ق. در این مکان نماز عید خواند. این مسجد در گسترش ساختمان‌های حکومتی سعودی ویران شد و به ایستگاه اتومبیل‌های شهرداری تبدیل شد. اکنون در جنوب شرقی مسجد نبوی، مسجدی منتسب به بلال وجود دارد که ارتباطی با مسجد پیشین ندارد و نوبنیاد است. مکانی دیگر به نام دار رباح منسوب به پدر بلال حبشی در مدینه بود که به سال 840ق. به مدرسه باسطیه بدل شد و در دوره معاصر در گسترش پیرامون باب السلام از مسجد نبوی ویران گشت. مکان منتسب به اذان‌گویی بلال بر فراز کوهی در منطقه جعرانه در شمال مکه، تا اواخر سده پنجم ق. نمازگاه حاجیان و مسافران و مورد اقبال و تکریم عمومی بود.

ارتباط با اهل بیت

بلال دوستدار اهل بیت بود. به همین سبب، نزد شیعیان و دانشوران شیعه جایگاهی برجسته دارد و منابع شیعی او را ممدوح دانسته‌اند. او در برگزاری جشن ازدواج علی‌(ع) و فاطمه(س) نقشی اثرگذار داشت و به خواست پیامبر(ص) عطر و مواد خوشبوی لازم برای جهیزیه فاطمه(س) و طعام جشن ازدواج را فراهم کرد.

او علی بن ابی‌طالب‌(ع) را بسیار ارج می‌گذاشت، به گونه‌ای که از سوی برخی مخالفان سرزنش می‌شد. وی به خانه امام علی‌(ع) رفت و آمد داشت و به پاس یاری رساندن به فاطمه(س) از دعای خیر پیامبر(ص) برخوردار شد. به سبب همین ارادت بود که در پی شهادت فاطمه(س) فریاد‌ اندوه برآورد. امام علی‌(ع) بلال را پیشگام حبشیان و امام سجاد(ع) او را از بهترین اصحاب پیامبر(ص) شمرد. امام صادق(ع) او را عبد صالح و نخستین وارد شونده به بهشت خواند و برایش طلب رحمت کرد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ‌بلال بن رباح.

• آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.

• احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.

• اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

• الاختصاص: المفید (م. 413ق.) ، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق.

• الاربعین: سلیمان بن الماحوزی (م. 1121ق.) ، به کوشش رجایی، قم، امیر، 1417ق.

• اسباب النزول: الواحدی (م. 468ق.) ، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.

• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

• اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

• اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.

• اقبال الاعمال: ابن طاووس (م. 664ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1367ش.

• الامالی: الصدوق (م. 381ق.) ، بیروت، اعلمی، 1400ق.

• امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

• انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

• الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. 562ق.) ، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.

• الاوائل: الطبرانی (م. 360ق.) ، به کوشش محمد شکور، بیروت، دار الفرقان، 1403ق.

• الایضاح: الفضل بن شاذان (م. 260ق.) ، به کوشش حسینی الارموی، دانشگاه تهران، 1363ش.

• بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

• البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1412ق.

• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.) ، بیروت، مکتبة المعارف.

• بغیة الطلب فی تاریخ حلب: عمر بن احمد ابن العدیم (م. 660ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.

• بلال حبشی: محمد محمدی اشتهاردی، تهران، پیام آزادی، 1373ش.

• بهجة النفوس: عبدالله المرجانی (م. 699ق.) ، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م.

• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

• تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک) : الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.

• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

• تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.) ، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق.

• التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن) : القرطبی (م. 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

• تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.) ، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، 1423ق.

• التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (ع) : به کوشش ابطحی، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق.

• تنبیه الخواطر (مجموعه ورّام) : ابن ابی‌الفرّاس (م. 605ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1368ش.

• تنویر الحوالک: السیوطی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد الخالدی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418.

• تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.

• تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1404ق.

• تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.) ، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق.

• ثواب الاعمال: الصدوق (م. 381ق.) ، قم، الرضی، 1368ش.

• جامع البیان: الطبری (م. 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.

• حلیة الاولیاء: ابونعیم الاصفهانی (م. 430ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.

• الخرائج والجرائح: الراوندی (م. 573ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی.

• الخصال: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.

• دائرة المعارف قرآن کریم: مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

• الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

• الدرجات الرفیعه: السید علی خان (م. 1120ق.) ، به کوشش بحر العلوم، قم، بصیرتی، 1397ق.

• دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن4ق.) ، قم، بعثت، 1413ق.

• دلائل النبوه: البیهقی (م. 458ق.) ، به کوشش عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.

• رجال الطوسی: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.

• رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال) : الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، 1404ق.

• الروضة الریا فیمن دفن بداریا: عبدالرحمن العمادی (م. 1051ق.) ، به کوشش الاشعث، دمشق، دار المامون، 1408ق.

• سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

• سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.) ، تهران، زوّار، 1381ش.

• سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. 275ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.

• سنن ابی‌داود: السجستانی (م. 275ق.) ، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

• سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.

• سنن الدارمی: الدارمی (م. 255ق.) ، احیاء السنة النبویه.

• السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.) ، بیروت، دار الفکر.

• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

• السیرة الحلبیه: الحلبی (م. 1044ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1400ق.

• السیرة النبویه: ابن کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق.

• السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

• شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.) ، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق.

• الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م. 1201ق.) ، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.

• شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م. 656ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.

• شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.) ، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

• صحیح ابن حبان: علی بن بلبان الفارسی (م. 739ق.) ، به کوشش الارنؤوط، الرساله، 1414ق.

• صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

• صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر.

• الصحیح من سیرة النبی(ص) : جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق.

• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.) ، بیروت، دار صادر.

• الطبقات: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.) ، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

• العبر فی خبر من غبر: الذهبی (م. 748ق.) ، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه.

• عجائب الآثار: عبدالرحمن الجبرتی (م. 1227ق.) ، بیروت، دار الجیل.

• علل الدارقطنی: الدارقطنی (م. 385ق.) ، به کوشش محفوظ الرحمن، الریاض، دار طیبه، 1405ق.

• عیون الاثر: ابن سید الناس (م. 734ق.) ، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق.

• الغدیر: الامینی (م. 1390ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

• فتوح الشام: الواقدی (م. 207ق.) ، بیروت، دار الجیل.

• فضائل الصحابه: احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، به کوشش محمد عباس، بیروت، الرساله، 1403ق.

• الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

• الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

• الکامل فی ضعفاء الرجال: عبدالله بن عدی (م. 365ق.) ، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

• الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.) ، مصطفی البابی، 1385ق.

• کشف الاسرار: میبدی (م. 520ق.) ، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش.

• کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.) ، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق.

• مائة منقبه: محمد ابن شاذان (م. 412ق.) ، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407ق.

• المبسوط: السرخسی (م. 483ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

• مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

• مجمع الزوائد: الهیثمی (م. 807ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.

• المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر.

• المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.

• المحبّر: ابن حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.

• المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.

• مستدرک الوسائل: النوری (م. 1320ق.) ، بیروت، آل البیت، 1408ق.

• مستند العروة الوثقی: تقریر بحث الخوئی (م. 1413ق.) ، مرتضی بروجردی، قم، مدرسة دار العلم.

• مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر.

• مسند الشافعی: الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه.

• مشاهیر علماء الامصار: ابن حبان (م. 354ق.) ، به کوشش مرزوق علی، دار الوفاء، 1411ق.

• المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م. 235ق.) ، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.

• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.

• معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر: یوسف رغدا العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق.

• معرفة الصحابه: ابونعیم الاصفهانی (م. 430ق.) ، به کوشش محمد حسن و مسعد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.

• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

• مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.) ، قم، علامه، 1379ق.

• المنتظم: ابن جوزی (م. 597ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.

• المواعظ و الاعتبار: المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

• نقد الرجال: السید مصطفی التفرشی (قرن11ق.) ، قم، آل البیت، 1418ق.

• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت، 1412ق.

• وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

• وفیات الاعیان: ابن خلکان (م. 681ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.