حج‌نامه الله‌یار صوفی
حج‌نامه الله‌یار صوفی، کتابی است منظوم و به زبان فارسی در حوزه ادبیات حج که خطاب به زائری سروده شده که به حج می‌رود و اعمال حج را انجام می‌دهد، سپس به دیدار اماکن زیارتی مکه رفته، آنگاه عازم مدینه می‌شود و در نهایت با زیارت حرم امام حسین(ع)، سفرش را به اتمام می‌رساند.
حج نماد اصلی مسلمانان جهان و شاخص‌ترین عامل وحدت‌بخش در بین فرق اسلامی بوده است و هرساله صدها هزار مسلمان، سیاه و سفید، شیعه و سنی، عرب و فارس و ترک و هندو و ... گرد هم می آیند تا این فریضه الهی را به انجام برسانند.
در این میان ده‌ها و بلکه صدها نویسنده و شاعر از هزار سال پیش به این سو، پس از سفر حج، با نگارش مشاهدات، وقایع و احوالات، حج‌نامه‌هایی نگاشته‌اند. این حج‌نامه‌ها، چه به نظم و یا نثر، و چه فارسی و یا غیر فارسی، بخش زیادی از میراث مکتوب ما مسلمانان را تشکیل می‌دهند.
پرداختن به ادبیات حج و نگارش حج‌نامه، جریان ادبی ریشه‌داری در حوزه سمرقند و خراسانِ بزرگ بوده و شاعران و ادیبان فراوانی در این زمینه به قلم‌فرسایی پرداخته‌اند. یکی از این شاعران، الله‌یار صوفی نقشبندی سمرقندی است که در حوزه ادب و دین و اخلاق و عرفان، شعر سروده و حج‌نامه‌ای را در 3 بخش؛ اعمال حج و زیارت اماکن متبرکه مکه، زیارت مدینه و زیارت مرقد امام حسین(ع) در کربلا به رشته تحریر درآورده است.
سراینده حج نامه
سراینده این حج‌نامه، بر اساس آنچه روی جلد یکی از دو نسخه موجود کتاب آمده، و نیز در بیتی که در پایان اشعار است، عارف و شاعری ترک زبان با نام الله‌یار صوفی (نقشبندی سمرقندی) است که بنا به آنچه منابع مختلف نوشته‌اند، در سال 1133 درگذشته است.
زادگاه الله‌یار را «کته قورغان» یا «میان‌کان» از توابع سمرقند یاد کرده‌اند. الله‌یار صوفی، شاعری صوفی مسلک و دو زبانه بود که در حوزه ادب و دین و اخلاق و عرفان، شعر سروده است. کتاب معروف او که در ایران چاپ شده، «ثبات العاجزین» است که اشعار ترکی اوست.
ساختار کتاب
ادبیات حج در خراسان بسیار زنده و پویا بوده و حج‌نامه الله‌یار صوفی، یکی از آخرین منظومه‌های بازمانده از یک جریان ادبی ریشه‌داری است که در حوزه حج، در خراسانِ بزرگ وجود داشته است.
طبعاً «حج»، «ادب فارسی» و «عرفان»، سه زاویه یک مثلث است که از یکدیگر جدایی ناپذیر بوده و شاعران و ادیبان فراوانی در این زمینه، با گرایش عرفانی به سرایش شعر در باره حج و نگارش متن و نثر و داستان در این باره دست یازیده‌اند.
حج‌نامه الله‌یار صوفی، اشعاری به زبان فارسی و شامل سه بخش است:
1. «اعمال حج و زیارت اماکن متبرکه مکه»؛
2. «زیارت مدینه»؛
3. «زیارت مرقد امام حسین(ع) در کربلا»، و این در حالی است که وی، یک حنفی متعصب است.
مروری بر حج‌نامه
شاعر، اشعار خود را خطاب به زائری سروده که به حج می‌رود، اعمال حج را انجام می‌دهد، سپس به دیدار اماکن زیارتی مکه رفته، آنگاه عازم مدینه می‌شود و قبر رسول‌الله(ص) و بقیع و اُحد را زیارت می‌کند. در هر نقطه به او توصیه می‌کند که ضمن رعایت آداب، او را هم از دعای خیر خود فراموش نکند. وی در زمینه اعمال حج، تک‌تک اعمال را ضمن بیتی آورده و ادب حرمت نهادن به آن را بیان کرده است. پس از پایان اعمال، به اماکن زیارتی مکه از قبیل غار مرسلات، کوه حِرا و ثور و جز آن هم یاد کرده است. سپس رفتن به مدینه را آورده و زیارت قبر رسول الله(ص)، فاطمه زهرا(س) و آنگاه بقیع را آورده و گفته است که در آن جا اول به زیارت عثمان برود، سپس سایر صحابه و از جمله اولاد رسول‌الله(ص) که به طور خاص از امام مجتبی(ع) یاد کرده است. جالب است که درباره زیارت بقیع، ضمن اشاره به اینکه مرقد امام علی(ع) آنجا نیست، توصیه به زیارت آن امام هم دارد.
اما از همه جالب‌تر این است که پس از بازگشت از مدینه، توصیه زیارت کربلا و مرقد امام حسین(ع) دارد. این رسمی شناخته شده برای حجاج ماوراءالنهر در طول سالیان بود که به تدریج با قطع شدن راه عراق، ترک شد.