حج اهل بیت

گزارش‌های متعددی درباره حج‌گزاری اهل‌بیت (حضرت محمد، حضرت فاطمه و دوازده امام) نقل شده است. این گزارش‌ها از یکسو منبع استنباط احکام فقهی درباب مناسک و اعمال حج است و از سوی دیگر الگوی مسلمانان و شیعیان در شرایط و آداب معنوی حج است.

اهل بیت

واژه اهل‌بیت(ع) در ادبیات شیعی، به پیامبر اسلام(ص)، حضرت فاطمه(س) و دوازده امام(ع) اطلاق می‌گردد. به باور شیعه اهل‌بیت پیامبر(ع) دارای خصوصیاتی از جمله: عصمت، علم و امامت هستند. در قرآن و روایات اسلامی بر لزوم معرفت اهل‌بیت و ابراز محبت به ایشان تأکید فراوان شده است.

تعداد حج‌های اهل‌بیت

روایت‌ها و ‌گزارش‌های تاریخی گویای اهتمام فراوان اهل بیت به حج‌گزاری است.

پیامبر(ص)

شمار حج پیامبر(ص) را ده^[۱] یا بیست^[۲] حج (بجز حجة الوداع) دانسته‌اند که همگی پیش از هجرت به مدینه انجام گرفته‌اند.^[۳] عمره‌های ایشان را نیز سه،^[۴] چهار^[۵] یا نه^[۶] مرتبه شمرده‌اند.

امام علی(ع)

بر پایه ‌گزارش‌های تاریخی، امام علی(ع) در عمره‌ القضاء همراه پیامبر(ص) بود. او همچنین در حج سال نهم هجرت از سوی پیامبر اسلام مامور ابلاغ آیات برائت به حج‌گزاران شد.^[۷] امام علی در حجة الوداع نیز همراه پیامبر بود.^[۸] در بازگشت از همین حج بود که پیامبر امام علی را در غدیر خم به جانشینی خود به حاجیان معرفی کرد.^[۹]گزارش هایی در دست است که نشان می دهد امام علی در عصر خلفا نیز چند بار حج گزارده است.

امام حسن(ع)

به امام حسن مجتبی(ع) پانزده،^[۱۰] بیست^[۱۱] یا بیست و پنج حج^[۱۲] نسبت داده‌اند که بیشتر پیاده و حتی گاه با پای برهنه انجام می‌شد.^[۱۳] در روایتی نیز به ایشان 20 حج پیاده و 20 حج سواره نسبت داده شده است.^[۱۴]

امام حسین(ع)

بر پایه برخی روایات، امام حسین(ع) نیز 25 حج^[۱۵] به جا آورد. برخی روایت‌ها از حج پیاده امام حسن و امام حسین(ع) همراه یکدیگر یاد کرده‌اند.^[۱۶]

امام سجاد(ع)

روایاتی از 22 یا 40 حج علی بن حسین خبر داده‌اند. در روایات متعدد اشاره شده که آن حضرت در تمام این حج ها هیچ گاه چارپایی را که بر آن سوار بود را با تازیانه نزد.

دیگر امامان(ع)

درباره تعداد حج‌‌گزاری‌های دیگر امامان روایت‌های معینی نقل نشده است. اما از همه امامان (بجز امام حسن عسکری) روایاتی نقل شده که واقعه‌ یا رفتار یا سخنی از ایشان را در هنگام حج‌گزاری یا در راه حج گزارش می‌کنند.^[۱۷]

بر پایه روایت‌های شیعی، امام زمان(ع) هر سال حج به جا آورده، برای فرج خویش دعا می‌کند^[۱۸] و برخی مردم با ایشان دیدار می‌نمایند.^[۱۹]

آداب حج اهل بیت

روایت‌ها آگاهی‌هایی درباره آداب حج اهل بیت به دست می‌دهند. جزئیاتی مانند

دعا و نماز پیش از بیرون آمدن برای سفر حج،^[۲۰]
خشوع در مسیر حج و حرم^[۲۱] و احرام^[۲۲]
انجام غسل هنگام ورود به حرم و پیاده پای نهادن به آن،^[۲۳]
غسل^[۲۴] و تلبیه^[۲۵] در روز عرفه
دعا هنگام حرکت به سوی عرفات،^[۲۶]
دعای ویژه هر یک از امامان مانند امام حسین(ع)^[۲۷] و امام سجاد(ع)^[۲۸] و امام صادق(ع)^[۲۹] و امام رضا(ع)^[۳۰] در عرفات
مناجات برخی از ایشان بالای کوه صفا و رو به کعبه^[۳۱] در مسجدالحرام و کعبه^[۳۲] کنار حجر اسماعیل^[۳۳] و هنگام طواف^[۳۴] و وداع با کعبه،^[۳۵]
تقسیم گوشت قربانی میان فقیران و همسایگان و خانواده خویش،^[۳۶]
مدارا با مرکبی (چهارپا) که بر آن سوار بودند.^[۳۷]

نیکوکاری در سفر حج

از ویژگی‌های حج اهل بیت که در منابع از آن یاد شده، رسیدگی به نیازمندان و برآوردن حاجت مؤمنان است. در روایاتی، امام حسن(ع) طواف خویش را برای برآوردن نیاز مؤمنی قطع کرد.^[۳۸] امام سجاد(ع) به فقیران مسیر حج انفاق می‌نمود^[۳۹] و امام صادق(ع) به برخی یاران خویش دستور داد برای رسیدگی به نیازمندان، طواف را متوقف کنند.^[۴۰]

آموزش احکام حج

اهل بیت در هنگام حج به پرسش‌های حضوری اصحاب^[۴۱] و مردم و دانشمندان دیگر شهرها^[۴۲] و فرقه‌های گوناگون^[۴۳] و نامه‌های فراوان پیروان خویش درباره موضوعات گوناگون^[۴۴] از احکام حج^[۴۵] پاسخ می‌دادند. ایشان در ایام حج اختلاف‌های موجود میان شیعیان را برطرف می‌کردند^[۴۶] و برخی از اشتباهات علمای دیگر فرقه‌ها^[۴۷] و پیروانشان^[۴۸] درباره حج را گوشزد^[۴۹] و گاه نیز برداشت برخی اصحاب خویش از احکام حج را تصحیح می‌فرمودند.^[۵۰]

شیوه حج‌گزاری امامان و گفتار ایشان درباره احکام مناسک حج و آداب و فلسفه و تاریخ آن، گزارش‌ها از دیدارها و گفتگوهای ایشان در ایام حج یا در راه حج در تعداد زیادی از روایات باقی مانده در منابع شیعی ثبت شده است.^[۵۱]

جمع زیارت اهل بیت با حج

امامان شیعه به پیروانشان دستور می‌دادند در پی مراسم حج، برای زیارت مرقد پیامبر(ص) به مدینه بروند^[۵۲] و هواداری خویش از اهل بیت را اعلان کنند.^[۵۳] افزون بر این، روایت‌های شیعه زیارتِ هر یک از امامان در دوره زندگانی یا پس از وفات را مستحب و به منزله زیارت پیامبر(ص) دانسته‌اند.^[۵۴] روایاتی نیز گویای استحباب نماز در برخی مکان‌های منسوب به اهل بیت مانند مسجد غدیر خم^[۵۵] و خانه فاطمه هستند.^[۵۶]

پانویس

↑ الکافی، ج4، ص244؛ التهذیب، ج5، ص458؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.
↑ الکافی، ج4، ص245، 251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص237-238؛ علل الشرایع، ج2، ص450.
↑ الکافی، ج4، ص244؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.
↑ الکافی، ج4، ص251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص250-251.
↑ سنن الترمذی، ج2، ص156؛ سنن ابی داود، ج1، ص443.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص238.
↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج4، ص970-973؛ علل الشرایع، ج1، ص190؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج4، ص68-69.
↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص109؛ الکافی، ج4، ص247-248؛ التهذیب، ج5، ص227.
↑ الکافی، ج1، ص287؛ سنن الترمذی، ج5، ص633؛ المعجم الکبیر، ج5، ص166.
↑ تاریخ‌یعقوبی، ج2، ص226؛ سیراعلام النبلاء، ج3، ص267.
↑ قرب الاسناد، ص170؛ الاستبصار، ج2، ص142؛ التهذیب، ج5، ص12.
↑ المستدرک، ج3، ص169؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص260؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
↑ الکافی، ج4، ص456؛ الامالی، ص244؛ عدة‌الداعی، ص139.
↑ الکافی، ج1، ص461؛ الامالی، ص291؛ الزهدوالورع، ص79.
↑ اسد الغابه، ج2، ص20؛ تهذیب الکمال، ج6، ص406؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص287.
↑ الارشاد، ج2، ص128-129؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص168.
↑ نک: حج الانبیاء و الائمه، ص341-571.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص520.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص520؛ کمال الدین، ص440-471؛ الغیبه، طوسی، ص251-280.
↑ الکافی، ج4، ص283-287.
↑ دلائل الامامه، ص317؛ تاریخ دمشق، ج54، ص280.
↑ عیون اخبار الرضا، ج1، ص19؛ تاریخ دمشق، ج41، ص378؛ تهذیب الکمال، ج20، ص390.
↑ الکافی، ج4، ص398-399؛ دعائم‌الاسلام، ج1، ص310-311.
↑ دعائم الاسلام، ج1، ص319؛ بحار الانوار، ج96، ص247.
↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج4، ص466.
↑ الکافی، ج4، ص467؛ التهذیب، ج5، ص179-183.
↑ اقبال الاعمال، ج2، ص72-113.
↑ مصباح المتهجد، ص689-698؛ المزار، ص153-164؛ اقبال الاعمال، ج2، ص87-117.
↑ اقبال الاعمال، ج2، ص117-188.
↑ اقبال الاعمال، ج2، ص73.
↑ الکافی، ج4، ص432-433؛ التهذیب، ج5، ص147.
↑ التهذیب، ج5، ص276-277.
↑ التهذیب، ج5، ص105.
↑ الکافی، ج4، ص407؛ التهذیب، ج5، ص105؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج3، ص291.
↑ الکافی، ج4، ص530-531؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص20-21؛ التهذیب، ج5، ص281.
↑ الکافی، ج4، ص499-500؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص493؛ المقنع، ص275.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص293.
↑ تاریخ دمشق، ج13، ص248.
↑ مطالب السؤول، ص415؛ صفوة الصفوه، ج2، ص96.
↑ الکافی، ج4، ص415؛ الاستبصار، ج2، ص223-225؛ التهذیب، ج5، ص119-121.
↑ نک: الکافی، ج4، ص233، 237؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص363 به بعد؛ التهذیب، ج5، ص353.
↑ معانی الاخبار، ص105؛ علل الشرایع، ج2، ص407.
↑ الکافی، ج4، ص187-188، 197-198، 488-489؛ ج6، ص429؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص30.
↑ نک: الکافی، ج4، ص536؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص399، 430-431؛ التهذیب، ج5، ص10، 171.
↑ التهذیب، ج5، ص334؛ وسائل الشیعه، ج9، ص247.
↑ التهذیب، ج5، ص426-430.
↑ الکافی، ج4، ص352، 523.
↑ الکافی، ج4، ص519.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص466-467؛ التهذیب، ج5، ص85-86.
↑ التهذیب، ج5، ص53، 322.
↑ نگاه کنید به کتاب حج الانبیاء و الائمه، تمام صفحات
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565.
↑ الکافی، ج4، ص549؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص577-578؛ المزار، ص183-189؛ مصباح المتهجد، ص713-714.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص559.
↑ الکافی، ج4، ص556

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اهل بیت.

الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق

الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق

اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی

امالی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، 1403ق

الامالی: الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق

بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق

تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار الفکر، 1404ق

تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق

حج الانبیاء و الائمه: معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیة فی الحج، تهران، مشعر، 1416ق

دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق

دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن 4)، قم، عثت، 1413ق

سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق

السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق

السیرة النبویه: ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق

الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش

کمال الدین: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق

المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق

مطالب السؤول: محمد بن طلحة الشافعی (م. 652ق.)، به کوشش العطیه، نجف، دار الکتب التجاریه

من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق

الوافی بالوفیات: الصفدی (م. 764ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق

وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق

[1] الکافی، ج4، ص244؛ التهذیب، ج5، ص458؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.

[2] الکافی، ج4، ص245، 251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص237-238؛ علل الشرایع، ج2، ص450.

[3] الکافی، ج4، ص244؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.

[4] الکافی، ج4، ص251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص250-251.

[5] سنن الترمذی، ج2، ص156؛ سنن ابی داود، ج1، ص443.

[6] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص238.

[7] السیرة النبویه، ابن هشام، ج4، ص970-973؛ علل الشرایع، ج1، ص190؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج4، ص68-69.

[8] تاریخ یعقوبی، ج2، ص109؛ الکافی، ج4، ص247-248؛ التهذیب، ج5، ص227.

[9] الکافی، ج1، ص287؛ سنن الترمذی، ج5، ص633؛ المعجم الکبیر، ج5، ص166.

[10] تاریخ‌یعقوبی، ج2، ص226؛ سیراعلام النبلاء، ج3، ص267.

[11] قرب الاسناد، ص170؛ الاستبصار، ج2، ص142؛ التهذیب، ج5، ص12.

[12] المستدرک، ج3، ص169؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص260؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.

[13] الکافی، ج4، ص456؛ الامالی، ص244؛ عدة‌الداعی، ص139.

[14] الکافی، ج1، ص461؛ الامالی، ص291؛ الزهدوالورع، ص79.

[15] اسد الغابه، ج2، ص20؛ تهذیب الکمال، ج6، ص406؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص287.

[16] الارشاد، ج2، ص128-129؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص168.

[17] نک: حج الانبیاء و الائمه، ص341-571.

[18] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص520.

[19] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص520؛ کمال الدین، ص440-471؛ الغیبه، طوسی، ص251-280.

[20] الکافی، ج4، ص283-287.

[21] دلائل الامامه، ص317؛ تاریخ دمشق، ج54، ص280.

[22] عیون اخبار الرضا، ج1، ص19؛ تاریخ دمشق، ج41، ص378؛ تهذیب الکمال، ج20، ص390.

[23] الکافی، ج4، ص398-399؛ دعائم‌الاسلام، ج1، ص310-311.

[24] دعائم الاسلام، ج1، ص319؛ بحار الانوار، ج96، ص247.

[25] المصنف، ابن ابی شیبه، ج4، ص466.

[26] الکافی، ج4، ص467؛ التهذیب، ج5، ص179-183.

[27] اقبال الاعمال، ج2، ص72-113.

[28] مصباح المتهجد، ص689-698؛ المزار، ص153-164؛ اقبال الاعمال، ج2، ص87-117.

[29] اقبال الاعمال، ج2، ص117-188.

[30] اقبال الاعمال، ج2، ص73.

[31] الکافی، ج4، ص432-433؛ التهذیب، ج5، ص147.

[32] التهذیب، ج5، ص276-277.

[33] التهذیب، ج5، ص105.

[34] الکافی، ج4، ص407؛ التهذیب، ج5، ص105؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج3، ص291.

[35] الکافی، ج4، ص530-531؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص20-21؛ التهذیب، ج5، ص281.

[36] الکافی، ج4، ص499-500؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص493؛ المقنع، ص275.

[37] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص293.

[38] تاریخ دمشق، ج13، ص248.

[39] مطالب السؤول، ص415؛ صفوة الصفوه، ج2، ص96.

[40] الکافی، ج4، ص415؛ الاستبصار، ج2، ص223-225؛ التهذیب، ج5، ص119-121.

[41] نک: الکافی، ج4، ص233، 237؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص363 به بعد؛ التهذیب، ج5، ص353.

[42] معانی الاخبار، ص105؛ علل الشرایع، ج2، ص407.

[43] الکافی، ج4، ص187-188، 197-198، 488-489؛ ج6، ص429؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص30.

[44] نک: الکافی، ج4، ص536؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص399، 430-431؛ التهذیب، ج5، ص10، 171.

[45] التهذیب، ج5، ص334؛ وسائل الشیعه، ج9، ص247.

[46] التهذیب، ج5، ص426-430.

[47] الکافی، ج4، ص352، 523.

[48] الکافی، ج4، ص519.

[49] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص466-467؛ التهذیب، ج5، ص85-86.

[50] التهذیب، ج5، ص53، 322.

[51] نگاه کنید به کتاب حج الانبیاء و الائمه، تمام صفحات

[52] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565.

[53] الکافی، ج4، ص549؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558.

[54] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص577-578؛ المزار، ص183-189؛ مصباح المتهجد، ص713-714.

[55] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص559.

[56] الکافی، ج4، ص556

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]