ساخت مسجدالنبی (دوران پیامبر)

از ویکی حج

ساخت مسجد النبی(دوران پیامبر)، از نخستین روزهای ورود پیامبر به مدینه آغاز شد. بر اساس پژوهش‌هایی که درباره تاریخ بنای مسجدالنبی صورت گرفته، در دوران زندگی پیامبر(ص) مسجد چهار بار بازسازی شد. مسجد در آغاز چهار دیواری مستطیل‌شکلی با طول ۳۱/۵ در ۲۷ متر بود. پس از مدتی آن را توسعه دادند و ابعاد آن به ۳۵ در ۳۰ متر تغییر یافت. در این زمان قبله به سمت مسجدالاقصی بود. از این رو در قسمت نمازخواندن که در شمال مسجد بود سایه‌بانی ساخته شد.

با تغییر قبله محل نماز به جنوب مسجد منتقل و در این بخش از مسجد برای نمازگزاردن، رواقی ساخته شد که سه ردیف ستون داشت و در هر ردیف ۶ ستون قرار داشت. مسجدالنبی بعد از فتح خیبر نیز بازسازی شد. این بار مسجد را بزرگ‌تر کردند و طول و عرض آن را به حدود ۵۰ در ۵۰ متر رساندند.

مسجدالنبی در زمان پیامبر محراب و گلدسته نداشت و خانه‌های همسران پیامبر، حجره‌هایی بود که به دیوار شرقی مسجد چسبیده بود.

بنای نخست

حضرت محمد(ص) پس از هجرت از مکه به مدینه و استقرار در آن شهر، خانه و مسجدی را بنا نهاد. به این منظور، زمینی را که متعلق به دو یتیم از بنی نجار، بود خرید و مسجد را در آنجا بنا نهاد.ساخت مسجد حدود هفت ماه و بنابه گزارش‌هایی یک ماه و یا یک سال به طول انجامید.[۱]

پی و اساس مسجد به عمق 3 ذراع (در حدود1/5 متر) با سنگ ریخته شد که دیوارهایی خشتی روی آن ساخته شد. [۲]بنای نخستین مسجد النبی چهار دیواری بود که طولش از شرق به غرب ۶۳ و عرضش از شمال به جنوب ۵۴ ذراع بود و سقفی نداشت. [۳] برخی منابع طول مسجد را صد ذراع و عرض آن را اندکی کمتر دانسته‌اند. بر این اساس برخی پژوهشگران مساحت اولیه مسجد را حدود ۲۴۵۰ متر دانسته‌اند (هر ذراع نیم متر است).[۴]

بازسازی اول

به دلیل افزایش جمعیت مسلمانان، مسجد را کمی بزرگ کردند و طول آن را به ۷۰ ذراع و عرضش را به بیش از ۶۰ ذراع رساندند. [۵]

بازسازی دوم

پس از مدتی به دلیل شدت گرما، سایبانی در جهت شمال مسجد ساخته شد که محل نماز (مصلی) مسجد بود. به این بخش از مسجد رِواق گفته می‌شود. این سایه‌بان که از شاخ و برگ درختان ساخته شده بود بر روی ستون‌هایی از چوب قرار داشت و در آغاز از چوب و برگ درختان ساخته شده و پس از مدتی برای جلوگیری از نفوذ باران گل اندود شد.[۶]

ارتفاع سقف مسجد به اندازه قامت یک انسان یعنی 3/5ذراع(1/75 متر) بود.[۷]

درها

دری در انتهای مسجد و درِ دیگری بر دیوار غربی به نام باب عاتکه ساخته شد که بعدها باب الرحمه نام گرفت. در قسمت دیوار شرقی نیز دری احداث شد که به باب آل عثمان و باب جبرئیل شهرت یافت.[۸]

دیوار

ارتفاع دیوار مسجد به 5 تا 7 ذراع (2/5 تا 3/5 متر) می رسید. در منابع آمده دیوار قبله، پیش از آن که به سمت کعبه تغییر کند، متشکل از تنه های نخل بود که کنار هم چیده شده بود.[۹]

بازسازی بعد از تغییر قبله

مرحله دیگری از تغییر مسجد النبی زمانی بود که قبله از سمت شمال (مسجدالاقصی) به جنوب مدینه (کعبه) تغییر کرد. در این مرحله ابعاد مسجد تغییر نکرد. اما لازم بود محل نمازگزاری که سایه‌بان داشت و در ضلع شمالی بود به جنوب مسجد برود.

در جنوب مسجد محوطه‌ای سقف‌دار که بر سه ردیف ستون بنا شده بود ساخته شد که در هر ردیف شش ستون قرار داشت. این همان رواق جنوبی مسجد‌النبی بود. رواق شمالی (سایبانی که قبل از تغییر قبله مصلی بود) دست نخورده باقی‌ماند و تبدیل به مکانی برای اهل صفه شد .[۱۰][۱۱]

در این بازسازی درِ جنوبی مسجد مسدود شد و در عوض دری در ضلع شمالی باز شد اما درهای شرقی و غربی (باب عثمان و باب عاتکه) تغییری نکردند.[۱۲]

مراحل توسعه مسجد قبل از تغییر قبله

بازسازی چهارم بعد از فتح خیبر

با افزایش تعداد مسلمانان ضرورت توسعه مسجد ایجاد شد. پیامبر پس از بازگشت از غزوه خیبر به توسعه مسجد پرداخت. برای این کار خانه یکی از انصار خریداری و به مسجد اضافه شد.[۱۳] و ابعاد مسجد به ۱۰۰ در ۱۰۰ ذراع[۱۴] یا 100 در 90 ذراع (در حدود 45 در 50 متر) افزایش یافت.[۱۵] پژوهشگرانی که طول و عرض مسجد در ابتدای بنا را صد ذراع دانسته‌اند، بر‌آنند که در این بازسازی طول مسجد به ۶۸ متر و عرض مسجد به ۵۷ و مساحت آن به ۳۸۷۶ متر رسید.[۱۶]

گسترش رواق

در این بازسازی، سه ستون به هر ردیف از ستون‌های رواق مسجد افزوده شد و تعداد ستون‌ها در هر ردیف به ۹ ستون رسید. دو ستون در قسمت غربی و یک ستون در قسمت شرقی اضافه شد. بدین ترتیب رواق مسجد سه ستون عمق و ۹ ستون عرض داشت.[۱۷] سقف مسجد نیز هفت ذراع، سه و نیم متر بوده است.[۱۸]

بنا بر نقل برخی منابع توسعه مسجد موجب تخریب صفه شد.[۱۹]

برخی منابع سنگفرش شدن مسجد با سنگریزه را در این دوره دانسته‌اند.[۲۰]

مراحل توسعه مسجد قبل از تغییر قبله

خانه‌های چسبیده به مسجد

پیامبر پس از ازدواج، برای هر یک از زنان خود حجره ای در کنار مسجد می‌ساخت. اولین خانه‌ها را برای عایشه و سوده در قمست شرقی مسجد با فاصله‌ای اندک ساخت. بعدا تعداد این خانه‌ها زیادتر شد و در توسعه چهارم مسجد بعد از فتح خیبر، دیوار مسجد به خانه‌ها چسبید و دری از هر یک از خانه‌ها به مسجد باز شد.[۲۱]

تعداد حجره ها 9 عدد بود که آخرین آن ها نزدیک باب عثمان (باب جبرئیل) یا باب النساء (بابی که عمر احداث کرد) واقع بود.

مقطع افقی خانه‌های اطراف مسجد هریک عبارت از مربعی به ضلع 8 تا 9 ذراع (4 تا 4/5 متر) بود و سقف آن از داخل قابل لمس بود. گفته شده ارتفاع آن به اندازه رواق های مسجد بود.[۲۲]

داخل هر خانه حجره‌ای بود به ضلع 6 تا 7 ذراع (3 تا 3/5 متر) که دیواره های آن را پوشش مویینی از چوب درخت سرو پوشانده بود. هر خانه از یک مدخل و یک حجره (اتاق) تشکیل می‌شد و درِ آن در دیوار غربی واقع بود که به مسجد گشوده می‌شد.[۲۳]

محراب و مأذنه مسجد

مسجد در زمان پیامبر مأذنه و محراب گود نداشت.[۲۴]

در منابع آمده بلال هنگام گفتن اذان بر بام خانه‌ای از بنی نجار که بلندترین خانه های اطراف مسجد بود می‌ایستاد. برخی هم گفته‌اند بلال بر ستون مربعی از خانه عبدالله بن عمر واقع در جنوب مسجد بالا می‌رفته و اذان را با صدای بلند ادا می‌کرده است.[۲۵]

پانویس

  1. المسجد النبوی عبر التاریخ، ص ۲۸
  2. مدینه منوره، ص 75
  3. . عمارة المسجد النبوی، ص ۳۸
  4. المسجد النبوی عبر التاریخ، ص ۲۲-۲۳
  5. . عمارة المسجد النبوی، ص ۳۸
  6. . عمارة المسجد النبوی، ص ۳۸-۳۹
  7. مدینه منوره، ص 77
  8. وفاء الوفاء، ج۲، ص ۴۵
  9. مدینه منوره، ص 77
  10. . عماره المسجد النبوی، ص 45
  11. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۵۳
  12. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص 52-53
  13. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۵۴
  14. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ،‌ص 54
  15. مدینه منوره، ص 79
  16. المسجد النبوی عبر التاریخ، ص ۳۹
  17. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص 54-56
  18. عمارة المسجد النبوی، ص ۵۵
  19. مدینه منوره، ص 77
  20. مدینه منوره، ص 80
  21. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۵۶
  22. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۵۶
  23. مدینه منوره، ص77
  24. عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۵۳
  25. مدینه منوره، ص 80

منابع

  • مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری،‌صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۲
  • عمارة المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایة العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، دارالقاهره، ۲۰۰۱
  • عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، مدینه، نادی المدینة المنورة الادبی