قبر حضرت خدیجه
.jpg) مزار حضرت خدیجه (مربع سمت راست) و فرزندش قاسم (مربع سمت چپ) | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مزار |
| مکان | قبرستان جنة المعلاة (ابو طالب) |
| وقایع مرتبط | تخریب قبرستان جنة المعلاة |
| تخریب | سال‌های ۱۲۱۸ و ۱۳۴۳ق |
قبر حضرت خدیجه، آرامگاه خَدیجه دختر خُوَیلَد و همسر حضرت محمد(ص) است که در قبرستان ابوطالب (جنة المعلاة) در مکه قرار دارد. قبر خدیجه را در نزدیکی قبر عبدالمطلب و ابوطالب ذکر کرده‌اند و از جمله قبوری بود که شیعه و سنی به زیارت آن می‌رفتند.
در منابع کهن آمده که پیکر خدیجه(س) در حجون دفن شد اما مكان دقیق قبر آن حضرت تا قرن هشتم هجری شناخته شده نبوده است. از سال 749 مکانی در قبرستان معلاة در مکه به عنوان محل قبر حضرت خدیجه شناسایی شد و سنگ قبری برایش ساختند. بعدا بارگاه و در سده‌های متاخر گنبدی بلند بر آن ساخته شد. بنای این بارگاه در 1218 توسط وهابیان تخریب شد. اما مجددا بازسازی شد تا اینکه در سال 1343 با برپایی دولت آل سعود تخریب شد.
حضرت خدیجه(س)
خدیجه(س) دختر خُوَیْلد بن اسد، از خاندان قریش[۱] و فاطمه بنت زائده بود.[۲] ابن سعد، تاریخ‌نگار قرن سوم قمری، سال تولد او را پانزده سال قبل از عام الفیل می‌داند.[۳] اطلاع چندانی درباره شخصیت خدیجه(س)، در دوران پیش از اسلام در دست نیست. او ثروتمند بود و سرمایه خود را برای تجارت، به کار می‌گرفت.[۴]
خدیجه اولین همسر پیامبر(ص) بود.[۵] پیامبر اکرم(ص) در ۲۵ سالگی با خدیجه ازدواج کرد[۶] که حاصل این ازدواج شش فرزند بود؛ دو پسر به نام‌های قاسم و عبدالله و چهار دختر به نام‌های زینب، رقیه، ام کلثوم و فاطمه(س).[۷]در روایتی حضرت محمد(ص)، سرورِ زنان جهان را خدیجه(س)، فاطمه(س)، مریم و آسیه معرفی می‌کند.[۸]
خدیجه حدود ۲۵ سال با حضرت محمد(ص) زندگی کرد. وی در ۱۰ رمضان سال ۱۰ بعثت در مدینه درگذشت.[۹]
مکان قبر
منابع کهن از دفن حضرت خدیجه در قبرستان حجون خبر داده‌اند، این همان قبرستانی است که در باب المعلی قرار داشته و به قبرستان باب المعلاة نیز شهرت دارد.
اما قدیم‌‌ترین گزارش‌ها درباره مکان دقیق قبر آن حضرت از قرن هشتم در منابع ثبت شده است و مکان قبر پیش از آن معلوم نبوده است. ابن جبیر (م614ق.) در قرن ششم گزارش می‌کند که قبرهای قبرستان حجون در باب المعلی خراب و فراموش شده است.[۱۰] تجیبی که در سال 696 از مکه دیدن کرده است، اشاره می‌کند که مردم مکه می‌گویند قبر خدیجه(س) در شعبی است که در طرف معلاة قرار دارد اما در آنجا قبری دیده نمی‌شود.[۱۱]
از قرن هشتم هجری است که قبر حضرت خدیجه در جَنَّة المَعلاة شهرت یافته و در منابع از آن یاد شده است. ابن بطوطه که در سال‌های 729-730 در مکه اقامت داشت گزارش می‌کند که در قبرستان معلاة تنها تعداد اندکی از قبرها از جمله قبر حضرت خدیجه شناخته شده است.[۱۲] مرجانی(770ق.) جغرافی‌نگاری قرن هشتم گزارش کرده که مکان قبر حضرت خدیجه در مکه دانسته نیست اما بر یکی از صالحان در خواب (یا حالت کشف) معلوم شد که قبر آن حضرت کنار قبر فضیل بن عیاض قرار دارد و در سال 749 سنگی بر آن مکان ساختند.[۱۳]
فاسی(م.832ق.)، تاریخ‌نگار مشهور مکه، درباره درستی انتساب این قبر به خدیجه(س) تردید کرده و برآن است که در معلاة کسی از صحابه پیامبر نیز دفن نشده است.[۱۴] برخی پژوهشگران معاصر نیز در درستی انتساب این قبر تردید کرده‌اند.[۱۵]
قرارگرفتن گنبد و ضریح بر قبر
نخستین بار در سال 749قمری سنگی با عبارت «ان هذا قبر السیدة خدیجه» بر قبر خدیجه گذاشته شد.[۱۶] بعدها صندوقی چوبی بر روی قبر او ساخته شد.[۱۷]
در سال ۹۵۰ قمری محمد بن سلیمان از صاحب منصبان مصر، بارگاه و گنبدی از سنگ برای این مقبره ساخت.[۱۸] بر روی قبر نیز صندوقی تازه گذاشت و پارچه‌ای فاخر بر روی آن قرار داد و برای بارگاه خادمی مشخص کرد.[۱۹]
این بارگاه پس از تخریب بدست آل سعود، در سال۱۲۴۲ق تجدید بنا شد[۲۰] و تا سده چهاردهم قمری باقی ماند. گزارش‌ها از ارسال پارچه‌هایی از سوی حاکمان عثمانی مصر، برای استفاده بر روی صندوق این بارگاه حکایت دارند.[۲۱]
سفرنامه‌های سده سیزده و چهارده قمری به مقبره خدیجه اشاره کرده‌اند. از جمله فراهانی در ۱۳۰۲ از ضریح چوبی مقبره یاد کرده[۲۲] و رفعت پاشا در ۱۳۱۸ از گنبد بلند قبر خدیجه(س) خبر داده است. [۲۳]
تخریب ضریح
با تسلط وهابیت بر مکه و پایه‌گذاری نخستین دولت سعودی، همه بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة، در روز چهارشنبه ۲۹ ربیع الثانی ۱۲۱۸ق ویران شد و قبرهای این قبرستان با زمین هم‌سطح شد.[۲۴] پس از شکست این دولت از نیروهای عثمانی، بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد؛ ولی این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ قمری و به دنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب شد.[۲۵]
پانویس
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۷۸.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۷-۱۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۳، شماره ۴۰۹۶.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۹۳؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ سیره ابن اسحاق، ص۲۴۵؛ المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۴۹؛ تاریخ تحلیلی اسلام، ص۳۹-۴۰.
- ↑ تاریخ تحلیلی اسلام، ص۳۹-۴۰.
- ↑ الاعلام، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۲۹.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۴؛ سیره ابن هشام، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص 78
- ↑ مستفاد الرحله، ص 340-341
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.
- ↑ بهجة النفوس، ج2، ص1016
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص376.
- ↑ العرب السنة العاشرة، رمضان و شوال 1395 - الجزء 3 و 4، ص 278-279
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص646.
- ↑ تحصیل المرام، ص647.
- ↑ تحصیل المرام، ص647.
- ↑ تحصیل المرام، ص647؛ افادة الانام، ج2، ص150.
- ↑ افادة الانام، ج2، ص151.
- ↑ افادة الانام، ج2، ص170.
- ↑ سفرنامه فراهانی، ص202.
- ↑ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج1، ص 30
- ↑ منائح الکرم، ج4، ص422؛ کشف الارتیاب، ص27.
- ↑ نک: افادة الانام، ج2، ص151.
منابع
- اسد الغابه فی معرفة الصحابه: علی بن محمد ابن اثیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
- الاستیعاب فی معرفةالأصحاب، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، شهید اول، قم، موسسه النشر الاسلامیه لتابعه لجماعه المدرسین، چاپ دوم، 1417ق
- بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
- رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار فی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
- سفرنامه فرهاد میرزا (ه‍دای‍ه ال‍س‍ب‍ی‍ل و ک‍ف‍ای‍ه ال‍دل‍ی‍ل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش.
- سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (۱۳۲۷ق)، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی (قرن ۱۴)، به کوشش گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲.
- سفرنامه های حج قاجار(پنجاه سفرنامه)، رسول جعفریان، 8 جلد، تهران، نشرعلم، چاپ اول، 1389ش.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- کشف الارتیاب، سید محسن الامین (۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
- مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
- مستفاد الرحلة و الاغتراب، قاسم بن یوسف التجیبی، تحقیق عبدالحفیظ منصور، تونس، دار العربیه للکتاب،1975م.
- منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
- منزل و مقبره حضرت خدیجه علیها السلام براساس سفرنامه های حج، محمدرضا خادمیان، همایش صدف کوثر، دوره اول، 1395/10/2، ص 267تا 275.