امیر محمل

سرپرست کاروان حامل هدایای کعبه را امیر محمل می‌گویند. وظیفه امیر محمل حمل و انتقال محمل حاوی هدایای کعبه و سرپرستی و حفاظت آن تا رسیدن به مقصد بوده است. آغاز حرکت محمل به حجاز به سال 645 یا 648ق از مصر به حجاز برمی‌گردد ولی بعضی پیشینه این‌کار را به پیش از اسلام یا آغاز اسلام می‌دانند؛ چراکه ‌گزارشی از ارسال هدایا به کعبه از سوی پیامبر اسلام(ص) حکایت دارد ولی به آن محمل گفته نمی‌شد. این منصب در دولت ممالیک پدید آمد و دارنده این منصب در کنار امیر الحاج وظیفه‌ی رهبری محمل ویژه هدایا یا حمل پرده کعبه بود. با به‌وجود آمدن این منصب در مصر دولت‌های دیگر نیز با تقلید از مصر هدایای خود را همراه امیر محمل به مکه ارسال ‌می‌کردند. مشهورترین محمل‌ها را می‌توان محمل مصر، عراق، شام، یمن و روم نام برد.

وجه تسمیه

امیر کسی است که سرپرستی و زعامت کاری را بر عهده داشته باشد.^[۱]محمل به کجاوه و هودج تعبیه شده بر روی شتر و نیز به کاروانی که هدایای کعبه همچون پرده آن و گاه پرده مسجد نبوی را حمل می‌کرده، اطلاق می‌شده است.^[۲]امیر محمل عهده‌دار حمل و انتقال محمل حاوی هدایای کعبه و سرپرستی و حفاظت آن تا رسیدن به مقصد زیرنظر امیر الحاج بود.

پیشینه آغاز حرکت محمل

در ‌گزارش مشهور، آغاز حرکت محمل به حجاز را به سال 645 یا 648ق.^[۳]و به دوران شجرة الدر ایوبی در مصر بازگردانده‌اند^[۴]که در راس قافله‌ای بر محملی به شکل کجاوه به حج آمد.^[۵]برخی احتمال داده‌اند که پیشینه این کار به پیش از اسلام یا آغاز اسلام برگردد؛ چنان‌که ‌گزارشی از ارسال هدایا به بیت الله از سوی پیامبر حکایت دارد.^[۶]البته در آن هنگام، به آن محمل گفته نمی‌شد. به ‌گزارش بتنونی، در روز بیرون آمدن محمل از مصر، جشنی بزرگ که از دوران ایوبیان (حک: 567-648ق.) رسم شده بود، برپا می‌گشت^[۷]و محمل در خیابان‌های قاهره به حرکت درمی‌آمد و مردم به تماشای آن می‌پرداختند. این محمل را که مرکب از حاجیان و هدایا بود، دسته‌‏ای از سپاه حفاظت می‌کرد.^[۸]

تاسیس منصب امیر محمل

تا هنگام دولت ممالیک (حک: 648-923ق.) به‌رغم وجود محمل، منصبی به نام امیر محمل پدید نیامده بود و وظیفه او را امیر الحاج انجام می‌داد. در این دوران، این منصب پدید آمد. دارنده این مقام، کنار امیر الحاج و زیر نظر او، عهده‌دار قیادت محمل ویژه هدایا یا حمل پرده کعبه بود.^[۹]برخی ظهور منصب امیر محملی در مصر را سال 790ق. و امیر آن را اقبغا الماردینی^[۱۰]و شماری دیگر پدید آمدن آن را سال 792ق. و امیر محمل را زینی عبدالرحیم الرحمن بن منکلی معروف به بغا شمسی دانسته‌اند که کنار مبشق الشیخونی، امیر الحاج آن سال، حضور داشت.^[۱۱]در دوران ممالیک، امیر حج به دو قسم امیر اول (امیر الرکب) و امیر ثانی تقسیم می‌شد و مقصود از امیر ثانی، همین امیر محمل بود.^[۱۲]

مشهور‌ترین محمل‌ها و امیران‌شان

با پیدایش منصب امیر محمل در مصر، برخی دولت‌های دیگر نیز گویا به تقلید از حکمرانان مصر، به ارسال محمل به مکه همراه امیر محمل پرداختند. مشهور‌ترین محمل‌ها و امیران‌شان در جهان اسلام عبارتند از:

امیران محمل مصری

با پدید آمدن این منصب، امیر محمل مصری و نیز خود محمل از نظر جایگاه، از این‌رو که پرده کعبه و اموال متعلق به حرمین را حمل می‌کرد، بر دیگر محمل‌ها مقدم بود.^[۱۳]با نزدیک شدن محمل مصر به مکه، شریف آن شهر، به استقبال محمل می‌آمد؛ چنان‌که شریف برکات، از امیران مکه، به سال 849ق. در موسم حج به پیشواز محمل مصر آمد. امیر محمل نیز از او دلجویی کرد.^[۱۴]

در دوران امپراتوری عثمانی، در مراسمی که برای رسیدن محمل مصر در مکه بر‌گزار می‌شد، نخست گروه موزیک برنامه اجرا می‌نمود و در پی آن، شیخ الحرم خطبه‌‏ای ایراد و در آن برای سلطان عثمانی، شریف مکه و خدیو مصر دعا می‌کرد. سپس امیر محمل مصری افسار محمل خویش را به امیر مکه می‌سپرد. وی نیز در پی به‌دست گرفتن زمام و تبرک به آن، دیگر بار آن را تسلیم امیر محمل می‌کرد.^[۱۵]

سال‌های پیاپی حمل محمل با امیران گوناگون ادامه داشت تا این‌که در دوره اول حکومت آل سعود، به‌دلیل آن‌که در منا به دستور امیر محمل مصری، تعدادی از نیروی اخوان کشته شدند، سعود بن عبدالعزیز حمل محمل را بدعت شمرد و دستور آتش زدن محمل مصری را صادر کرد و از آن‌پس از مصر، محمل اعزام نشد.^[۱۶]در پی سقوط دولت سعودی اول و تسلط دیگر بار محمدعلی پاشا بر حجاز، ارسال محمل مصری مانند پیش از سر گرفته شد.^[۱۷]این روند تا جنگ جهانی اول (1914م.) ادامه داشت. در پی هم‌پیمانی عثمانی‌ها با آلمان و نیز شکست آنان از متفقین، انگلیسی‌ها از ورود محمل مصر پیش‌گیری کردند. با تسلط دیگر بار آل سعود بر مکه، آنان با مصری‌ها برای ارسال پرده کعبه به توافق رسیدند و از این‌هنگام، امیر محمل دیگر بار تعیین و از مصر اعزام می‌شد. اما از آن‌پس که ملک سعود بن عبدالعزیز به سال 1346ق. به کارگاه پرده بافی در اجیاد، از نواحی مکه، دستور ساختن پوشش کعبه را داد، اعزام محمل مصر متوقف شد.^[۱۸] (جدول شماره 9)

امیران محمل شامی

تاریخِ پدید آمدن محمل شامی و امیران آن به‌گونه دقیق مشخص نیست. بر پایه ‌گزارشی، نخستین بار به سال 919ق. از امیر محمل شامی یاد شده است که وی هم‌زمان با محمل مصر وارد مکه شد و شریف برکات، از امیران مکه، در منا، امیران محمل‌های یاد شده را از این‌رو که در مسیر با هم در‌گیر شده بودند، آشتی داد.^[۱۹]در این ‌گزارش، نام امیر محمل شامی نیامده است. این خبر بیانگر آن است که محمل شامی دست کم از آغاز سده دهم ق. به حجاز ارسال می‌شده است.

محمل شامی تا جنگ جهانی اول (1333ق./1914م.) همه ساله با امیران به حرمین سفر می‌کرد. این محمل افزون بر هدایا و صدقات، حامل شمع‌هایی برای روشنایی درون و بیرون کعبه همراه عطر و بخور و نیز طناب‌هایی برای محکم کردن پرده کعبه بود.^[۲۰]با توجه به آن‌که شام و مصر زیر سلطه عثمانی بود، امیران محمل آن‌ها با یکدیگر رقابت داشتند. در ‌گزارشی آمده که این دو در مکه کنار چادرهای شریف مکه، مراسمی شکوهمند بر‌گزار و ضمن آتش‌بازی، گلوله‌های نورانی را به هوا شلیک می‌کردند.^[۲۱]از امیران محمل شامی می‌توان به عبدالرحمن پاشا، ^[۲۲] پاشا حسین، ^[۲۳] امیر محمد فروخ، ^[۲۴] و سنطبای اشاره کرد.^[۲۵]

امیران محمل عراقی

از هنگام دقیق اعزام محمل عراقی آگاهی در دست نیست. به رغم ‌گزارش‌های متعدد از اعزام محمل عراق در دوره عباسیان، ایلخانیان و دیگر دولت‌ها، از منصب امیر محمل سخن به میان نیامده است. البته غازان‌خان ایلخانی به سال 702ق. ضمن گماشتن قُتْلُغْ شاه، از امیران حکومتی، به منصب امیر الحاج، محملی ویژه به‌نام خود روانه مکه کرد.^[۲۶]نیز به سال ٧٣٠ق. عراقی‌ها برای عزیمت به مکه از راه شام، فیلی را همراه داشتند که ابوسعید بهادرخان، واپسین ایلخان مغول، برای انتقال پوشش کعبه ارسال کرده بود. اما مردم آن را شوم دانستند و به فیل ابرهه تشبیه کردند. این نخستین بار بود که فیل جای شتر را در محمل گرفت.^[۲۷]ابوسعید عنایت و توجهی فراوان به محمل نمود و پرده‌ای از ابریشم مزیّن به طلا و جواهر و یاقوت و دیگر گوهرهای قیمتی برای کعبه ارسال کرد.^[۲۸]

در دوران آق قویونلوها و به سال 877ق. اوزون حسن، امیر دولت ترکمانان، جامه‌ای برای کعبه همراه امیر محمل عراق فرستاد. آنان در مدینه دستور دادند که به نام اوزون حسن خطبه بخوانند. این کار با واکنش سخت قایتبای، سلطان مملوکی مصر، رویارو شد.^[۲۹]به سال 848ق. شاهرخ میرزا، حاکم شیراز، از پادشاه مصر جقمق مملوکی درخواست کرد که پوشش کعبه را در آن سال خود برعهده گیرد و او موافقت کرد. بدین منظور، وی جامه را در آغاز به مصر فرستاد و سپس آن را همراه حاجیان مصری به مکه ارسال کرد تا کعبه را بدان پوشش دهند. آنان در روز عید قربان درون کعبه را با همان جامه پوشش دادند؛ زیرا سلطان مصر اجازه نداد آن جامه بر روی کعبه قرار داده شود.^[۳۰]

امیران محمل یمنی

محمل یمنی نخستین‌بار به سال 963ق. به مکه اعزام شد. در این سال، مصطفی پاشا حاکم یمن از سوی دولت عثمانی اجازه خواست تا از آن‌جا محملی به مکه راه‌اندازی شود و با درخواست او موافقت شد. زمانی که این محمل به مکه رسید، امیر شهر در بیرون شهر از آن استقبال کرد و خلعت دریافت نمود. اعزام این محمل تا سال 1049ق. ادامه داشت و سپس به علت گرفتاری دولت عثمانی، اعزام این کاروان متوقف گشت.^[۳۱]نام امیران محمل یمنی مشخص نیست.

امیران محمل رومی (عثمانی)

با تسلط عثمانی‌ها بر مصر و شام و حجاز، آنان به سال 923ق. امیر مصلح (مصلح الدین) را همراه پرده کعبه و مقداری صدقات به سوی مکه اعزام کردند.^[۳۲]او هم‌زمان با امیر علایی همراه محمل مصری به مکه رسید. شریف مکه همراه فرزندش و تعدادی از مکیان به پیشواز آنان آمد و پس از پوشیدن خلعت ارسالی، همراه دو امیر محمل رومی و مصری وارد مکه شد. عثمانیان چند سال کنار امیر اول یا همان امیر الحاج، امیر محمل را نیز اعزام می‌کردند. برسبای چرکسی (دوادار) نایب السلطنه مصر نخستین کسی از ترکان دانسته شده که از سوی عثمانی بدین منصب گمارده شد.^[۳۳]این محمل کنار محمل مصری ترتیب داده شد و پرده کعبه را با خود حمل می‌کرد که از اموال سلطان سلیم عثمانی بود.^[۳۴]امیر محمل رومی پس از چندی دیگر بار از سوی عثمانی به وظیفه امیر الحاج افزوده شد. از این‌رو، از حدود نیمه سده دهم ق. نامی از امیر محمل نیست. (جدول شماره 10)

در برخی منابع، از محمل کرک و حلب نیز یاد شده^[۳۵]؛ اما از امیران آن‌ها سخنی به میان نیامده است.

پانویس

↑ لسان العرب، ج4، ص31، «امر.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص570.
↑ التاریخ القویم، ج2، ص328؛ التاریخ القویم، ج5، ص189، 196.
↑ تاریخ مکه، ص247.
↑ الرحلة الحجازیه، ص270.
↑ الرحلة الحجازیه، ص271.
↑ الرحلة الحجازیه، ص273.
↑ الرحلة الحجازیه، ص272.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571.
↑ النجوم الزاهره، ج11، ص253؛ نفح الطیب، ج5، ص302.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص423.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص170-173.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571.
↑ صبح الاعشی، ج4، ص281-282؛ تاریخ امراء البلد الحرام، ص192.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص369.
↑ تاریخ امراء البلد الحرام، ص352؛ امراء البلد الحرام، ص326.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص584.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص440-448؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص586.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص491.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص583؛ تاریخ مکه، ص576.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص369.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص395.
↑ تاریخ الیمن، ص287؛ الرحلة الی مصر و السودان و الحبشه، ج1، ص13.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص411.
↑ منائح الکرم، ج2، ص575؛ خطط الشام، ج2، ص279.
↑ تحریر تاریخ وصاف، ص234.
↑ السلوک، ج3، ص134؛ اتحاف الوری، ج3، ص192-193.
↑ السلوک، ج3، ص35؛ اتحاف الوری، ج3، ص192-193؛ الدرر الفرائد، ج1، ص418.
↑ کعبه و جامه آن، ص115-116.
↑ منائح الکرم، ج3، ص43.
↑ منائح الکرم، ج3، ص346؛ نک: الدرر الفرائد، ج1، ص418؛ تاریخ مکه، ص550.
↑ تاریخ مکه، ص345-414.
↑ الدرر الفرائد، ج1، ص499.
↑ تاریخ مکه، ص345.
↑ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571 به بعد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل امیر محمل.

اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.) ، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.
افادة الانام: عبدالله‏ بن محمد الغازی (م. 1365ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
امراء البلد الحرام: زینی دحلان (م. 1304ق.) ، بیروت، الدار المتحدة للنشر.
التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
تاریخ الیمن: واسعی یمانی، قاهره، مطبعة السلفیه، 1346ق.
تاریخ امراء البلد الحرام عبر عصور الاسلام: عبدالفتاح حسین راوه المکی، طائف، مکتبة المعارف، 1407ق.
تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.) ، نادی مکة الثقافی، 1404ق.
تحریر تاریخ وصاف: عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
خطط الشام: محمد کرد علی (م. 1953م.) ، بیروت، مکتبة النوری، 1403ق.
الدرر الفرائد المنظمه: عبدالقادر بن محمد الجزیری (م. 977ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، 1422ق.
الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، قاهره، دار الآفاق، 1999م.
الرحلة الی مصر و السودان و الحبشه: اولیا چلبی، قاهره، دارالآفاق، 1427ق.
السلوک لمعرفة دول الملوک: المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
صبح الاعشی: احمد بن علی القلقشندی (م. 821ق.) ، به کوشش یوسف علی، دمشق، دار الفکر، 1987م.
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. 832ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون: محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، 1384ش.
الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.) ، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1407ق.
لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. 1125ق.) ، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق.
موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
النجوم الظاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (م. 874ق.) ، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
نفح الطیب: احمد بن محمد المقری (م. 1041ق.) ، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1419ق.

[1] لسان العرب، ج4، ص31، «امر.

[2] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص570.

[3] التاریخ القویم، ج2، ص328؛ التاریخ القویم، ج5، ص189، 196.

[4] تاریخ مکه، ص247.

[5] الرحلة الحجازیه، ص270.

[6] الرحلة الحجازیه، ص271.

[7] الرحلة الحجازیه، ص273.

[8] الرحلة الحجازیه، ص272.

[9] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571.

[10] النجوم الزاهره، ج11، ص253؛ نفح الطیب، ج5، ص302.

[11] الدرر الفرائد، ج1، ص423.

[12] الدرر الفرائد، ج1، ص170-173.

[13] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571.

[14] صبح الاعشی، ج4، ص281-282؛ تاریخ امراء البلد الحرام، ص192.

[15] مرآة الحرمین، ج1، ص369.

[16] تاریخ امراء البلد الحرام، ص352؛ امراء البلد الحرام، ص326.

[17] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص584.

[18] الدرر الفرائد، ج1، ص440-448؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص586.

[19] الدرر الفرائد، ج1، ص491.

[20] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص583؛ تاریخ مکه، ص576.

[21] مرآة الحرمین، ج1، ص369.

[22] مرآة الحرمین، ج1، ص395.

[23] تاریخ الیمن، ص287؛ الرحلة الی مصر و السودان و الحبشه، ج1، ص13.

[24] الدرر الفرائد، ج1، ص411.

[25] منائح الکرم، ج2، ص575؛ خطط الشام، ج2، ص279.

[26] تحریر تاریخ وصاف، ص234.

[27] السلوک، ج3، ص134؛ اتحاف الوری، ج3، ص192-193.

[28] السلوک، ج3، ص35؛ اتحاف الوری، ج3، ص192-193؛ الدرر الفرائد، ج1، ص418.

[29] کعبه و جامه آن، ص115-116.

[30] منائح الکرم، ج3، ص43.

[31] منائح الکرم، ج3، ص346؛ نک: الدرر الفرائد، ج1، ص418؛ تاریخ مکه، ص550.

[32] تاریخ مکه، ص345-414.

[33] الدرر الفرائد، ج1، ص499.

[34] تاریخ مکه، ص345.

[35] موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص571 به بعد.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]