اجیاد

اجیاد محله‌ای در شهر مکه

مکان‌شناسی

اجیاد (یا جیاد^[۱]) نام دو دره اجیاد کبیر و اجیاد صغیر در شهر مکه مکرمه است که در جنوب و جنوب شرقی مسجدالحرام قرار دارند. اجیاد از محله‌های قدیم مکه است و در دامنه کوه‌هایی همچون ابوقبیس^[۲]، صفا^[۳]، خلیفه^[۴] و اجیاد^[۵] واقع شده است. امروزه نیز از نقاط مسکونی مکه به ‌شمار می‌رود که محله‌های المصافی و بئر بلیله در آن قرار گرفته‌اند.^[۶] گاه به آن، محله جیاد نیز گفته می‌شود.^[۷]

علت نام‌گذاری

در علت نام‌گذاری آن سخنان گوناگون گفته‌اند:

اگر اجیاد جمع جواد (اسب) باشد، چند سبب برای این نام‌گذاری یاد شده است:

هنگامی که قوم تُبَّع وارد سرزمین مکه شدند، اسب‌های خود را در این منطقه بستند.^[۸]
اسبان این منطقه برای حضرت اسماعیل(ع) رام شدند. بر پایه سخنی، ایشان نخستین کسی بود که به فرمان خدا در این منطقه اسب‌سواری کرد.^[۹]
در نبرد میان جُرْهُم و قبیله قطوراء، اهل قطوراء با اسبان خود از محل سکونت خویش در این منطقه بیرون آمدند.^[۱۰]

اگر اجیاد جمع جید (گردن) باشد، علت نام‌گذاری این مکان آن است که چون در نبرد میان دو قبیله جُرْهُم و قَطوراء، مردم جرهم گردن شماری فراوان از افراد قبیله قطوراء، تیره‌ای از عمالقه^[۱۱]، را در این مکان زدند، نام آن را اجیاد نهادند.^[۱۲] یاقوت حموی این نظریه را نپذیرفته است.^[۱۳]

اجیاد صغیر و اجیاد کبیر

اجیاد به صورت دو درّه (شِعْب) پهناور است که به اجیاد صغیر و اجیاد کبیر شهرت یافته‌اند. این دو درّه کنار یکدیگر قرار دارند و در یک نقطه با هم تلاقی می‌کنند. اجیاد صغیر کنار کوه ابوقبیس^[۱۴] و اجیاد کبیر کنار کوه خلیفه (خلیفة بن عُمَیر)^[۱۵] قرار دارد. از همین ‌روی، بارها سیل با عبور از این دره‌ها و نیز با گذر از دره ابراهیم به سمت مسجدالحرام سرازیر شده است.^[۱۶] برای جلوگیری از تخریب منازل و مسجدالحرام، سیل‌بندی در اجیاد صغیر بنا کرده‌اند و بر این اساس به اجیاد صغیر، «سَدّ» نیز می‌گویند.^[۱۷]

ساکنان اجیاد

نخستین کسانی که در اجیاد سکنا گزیدند، قبیله قطوراء بودند. پس از پیدایش آب زمزم، دو قبیله جُرْهُم، ساکن شمال مدینه، به رهبری مضاض بن عمرو، پدر همسر حضرت اسماعیل(ع)^[۱۸] و قَطوراء به ریاست سُمیدع (ابن حوثر^[۱۹])، از قبایل یمن که با هم عموزاده بودند، به مکه آمدند. این دو قبیله از کسانی که از طریق منطقه آن‌ها وارد مکه می‌شدند، مالیات می‌گرفتند.^[۲۰] بعدها برای حکومت بر تمام شهر مکه دچار اختلاف شدند و کارشان به نبرد و خونریزی انجامید. سمیدع کشته شد و قطوراء شکست خورد^[۲۱]؛ ولی دیگر بار میان آن‌ها صلح برقرار شد.^[۲۲] پس از تسلط قصی بن کلاب بر مکه، مناطق مکه را قسمت کردند و هر قبیله را در یک منطقه جای دادند و منطقه اجیاد به قبیله بنی‌مخزوم رسید.^[۲۳]

چاه‌های اجیاد

در اجیاد چاه‌های فراوان وجود داشته که تقی‌الدین فاسی به آن‌ها اشاره کرده است؛ از جمله چاه ام الزّین کنار خانه شریفه فاطمه دختر ثقبه حاکم مکه، چاه وردیه، چاه عکرمه که ازرقی نیز از آن یاد کرده است^[۲۴]، بئر واسعه، چاهی در حوش الرّباع، بئر عفراء، بئر مسعود که نام دیگر آن ام الفاغیه بود، بئر المعلم، چاه‌ام حجر، چاهی در کاروانسرای بنت التاج، و چاهی در حمام اجیاد.^[۲۵]

باب اجیاد

اکنون یکی از درهای مسجدالحرام «باب اجیاد» نام دارد که کنار باب ملک عبدالعزیز است^[۲۶] و به سوی اجیاد گشوده می‌شود. در بازسازی کعبه، پیامبر گرامی(ص) همراه قریش سنگ‌های اجیاد را بر پشت خود حمل کردند و ارتفاع کعبه را به نُه متر رساندند.^[۲۷] بر پایه روایتی، پیامبر گرامی(ص) در منطقه اجیاد چوپانی کرده است.^[۲۸] پیمان معروف حلف الفضول با حضور پیامبر گرامی(ص) ۲۰ سال پیش از بعثت^[۲۹] در خانه عبدالله بن جدعان، در محل تلاقی اجیاد صغیر و اجیاد کبیر بسته شد.^[۳۰] بر پایه این پیمان، برخی افراد قبایل متعهد شدند در مکه ظلمی صورت نگیرد.^[۳۱] پس از ظهور اسلام، پیامبر گرامی(ص) این پیمان را همچنان معتبر و محترم می‌دانست.^[۳۲]

مسجد المتکا

بر پایه گزارش برخی مورخان، رسول خدا(ص) در اجیاد بر سنگی تکیه داده و استراحت کرده^[۳۳] و گویا نماز نیز خوانده است^[۳۴] که زمان آن دانسته نیست. بعدها در محل آن، مسجدی به نام المتکا^[۳۵] (جای تکیه دادن) ساختند. ازرقی از این مسجد نام می‌برد^[۳۶] و به استناد برخی گزارش‌ها، وجود چنین مسجدی را انکار می‌کند؛ اما نماز خواندن ایشان را در اجیاد تأیید می‌نماید.^[۳۷] این مسجد اکنون ویران شده و به جای آن هتلی ساخته‌اند.^[۳۸]

محل خروج دابة الارض در آخر الزمان

به گزارش ازرقی، اجیاد محل خروج دابة الارض در آخرالزمان است.^[۳۹] برخی روایتی ضعیف از رسول خدا(ص) گزارش کرده‌اند که بدترین دره، اجیاد است^[۴۰]؛ زیرا دابه از آن خروج می‌کند. نیز نام اجیاد در اشعاری بسیار آمده است.^[۴۱] اکنون این منطقه کاملاً داخل شهر مکه قرار دارد و با تونل‌های بزرگ به دیگر نقاط شهر متصل می‌شود. هتل‌هایی بلندطبقه در این منطقه به چشم می‌خورند که یکی از آن‌ها اجیاد مکه نام دارد.

پانویس

↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵؛ الروض المعطار، ص۱۲.
↑ اخبار مکه، ج۱، ص۹۶؛ المعالم الاثیره، ص۲۰.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ معجم البلدان، ج۲، ص۳۸۷.
↑ الروض المعطار، ص۱۲.
↑ المعالم الاثیره، ص۲۰.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۴؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۳۳؛ سبل الهدی، ج۲، ص۱۵۷.
↑ اخبار مکه، ج۱، ص۱۳۳.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۱؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ اخبار مکه، ج۱، ص۸۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۹۵.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۰.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۰.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۱؛ معجم البلدان، ج۲، ص۳۸۷.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۳۱۴-۳۱۹؛ شفاء الغرام، ج۲، ص۴۴۹.
↑ تاریخ مکه، ص۲۰.
↑ مروج الذهب، ج۲، ص۲۲.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ مروج الذهب، ج۲، ص۲۲.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ اخبار مکه، ج۱، ص۸۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ معجم البلدان، ج۵، ص۱۸۵.
↑ اخبار مکه، ج۱، ص۱۶۱؛ معجم ما استعجم، ج۱، ص۲۵۸.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۲۵؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۶۲۴.
↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۹۷.
↑ رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۳۷۷؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۴۵۰؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۰۵.
↑ دلائل النبوه، ج۲، ص۵۴-۵۵؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۶۹؛ امتاع الاسماع، ج۲، ص۳۴۴.
↑ الروض المعطار، ص۱۲؛ المعالم الاثیره، ص۲۰.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۹۱.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۷.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۳؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۹۳.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷؛ التنبیه والاشراف، ص۱۸۰.
↑ الاستبصار، ص۹.
↑ المعالم الاثیره، ص۲۳۹.
↑ المعالم الاثیره، ص۲۳۹.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۰.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۲۰۲.
↑ آثار اسلامی مکه، ص۹۹.
↑ اخبار مکه، ج۲، ص۱۵۸؛ حسن المحاضره، ج۲، ص۲۶۸.
↑ المسالک و الممالک، ج۱، ص۳۹۹؛ المعجم الاوسط، ج۴، ص۳۱۹؛ تفسیر ابی السعود، ج۶، ص۳۰۱.
↑ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اجیاد.

آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش
اخبار مکه: الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق
الاستبصار فی عجائب الامصار: نویسنده‌ای مراکشی (م.قرن۶ق.)، بغداد، دار الشئون الثقافیه، ۱۹۸۶م
امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
تاریخ مکه: احمد السباعی،‌ مطبوعات نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق
تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق
تفسیر ابوالسعود (ارشاد العقل السلیم): ابوالسعود (م.۹۸۲ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۱ق
التنبیه و الاشراف: المسعودی (م.۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب
حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
دلائل النبوه: البیهقی (م.۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق
الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م.۹۰۰ق.)، بیروت، مکتبة بیروت، ۱۹۸۴م
رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.۷۷۹ق.)، الرباط، آکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق
سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
السیرة الحلبیه: الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق
السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م
مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۷۳۹ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق
مروج الذهب: المسعودی (م.۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
المسالک و الممالک: ابوعبید البکری، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق
المعجم الاوسط: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق
معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش مصطفی السقاء، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۳ق.

[1] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵؛ الروض المعطار، ص۱۲.

[2] اخبار مکه، ج۱، ص۹۶؛ المعالم الاثیره، ص۲۰.

[3] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[4] معجم البلدان، ج۲، ص۳۸۷.

[5] الروض المعطار، ص۱۲.

[6] المعالم الاثیره، ص۲۰.

[7] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۴؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۳۳؛ سبل الهدی، ج۲، ص۱۵۷.

[8] اخبار مکه، ج۱، ص۱۳۳.

[9] تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۱؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[10] السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ اخبار مکه، ج۱، ص۸۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[11] تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۹۵.

[12] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۰.

[13] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[14] اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۰.

[15] اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۱؛ معجم البلدان، ج۲، ص۳۸۷.

[16] اخبار مکه، ج۲، ص۳۱۴-۳۱۹؛ شفاء الغرام، ج۲، ص۴۴۹.

[17] تاریخ مکه، ص۲۰.

[18] مروج الذهب، ج۲، ص۲۲.

[19] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[20] مروج الذهب، ج۲، ص۲۲.

[21] السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ اخبار مکه، ج۱، ص۸۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[22] السیرة النبویه، ج۱، ص۱۱۲؛ معجم البلدان، ج۵، ص۱۸۵.

[23] اخبار مکه، ج۱، ص۱۶۱؛ معجم ما استعجم، ج۱، ص۲۵۸.

[24] اخبار مکه، ج۲، ص۲۲۵؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۶۲۴.

[25] شفاء الغرام، ج۱، ص۵۹۷.

[26] رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۳۷۷؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۴۵۰؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۰۵.

[27] دلائل النبوه، ج۲، ص۵۴-۵۵؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۶۹؛ امتاع الاسماع، ج۲، ص۳۴۴.

[28] الروض المعطار، ص۱۲؛ المعالم الاثیره، ص۲۰.

[29] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۹۱.

[30] اخبار مکه، ج۲، ص۲۵۷.

[31] السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۳؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۹۳.

[32] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷؛ التنبیه والاشراف، ص۱۸۰.

[33] الاستبصار، ص۹.

[34] المعالم الاثیره، ص۲۳۹.

[35] المعالم الاثیره، ص۲۳۹.

[36] اخبار مکه، ج۲، ص۲۹۰.

[37] اخبار مکه، ج۲، ص۲۰۲.

[38] آثار اسلامی مکه، ص۹۹.

[39] اخبار مکه، ج۲، ص۱۵۸؛ حسن المحاضره، ج۲، ص۲۶۸.

[40] المسالک و الممالک، ج۱، ص۳۹۹؛ المعجم الاوسط، ج۴، ص۳۱۹؛ تفسیر ابی السعود، ج۶، ص۳۰۱.

[41] معجم البلدان، ج۱، ص۱۰۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]