مهاجران (صدر اسلام)
 نقشه مسیر هجرت پیامبر(ص) | |
| شرح ماجرا | هجرت مسلمانان از مکه به مدینه |
|---|---|
| زمان | سال 13 بعد از بعثت |
| دوره | صدر اسلام |
| مکان | از مکه به مدینه |
| کشور | عربستان |
| علت | فشار مشرکان مکه بر پیامبر(ص) و نپذیرفتن دعوت او |
| اهداف | ایجاد پایگاهی بیرون از مکه برای اسلام |
| عاملان | پیامبر(ص) و مسلمانان مکه و مسلمانان مدینه |
| نتایج | تاسیس نخستین حکومت اسلامی در مدینه |
| پیامدها | جنگ با مشرکان مکه، فتح مکه، تثبیت اسلام در جزیرةالعرب |
| واکنش‌ها | تصمیم قریش به قتل پیامبر |
در سال‌های نخستین بعثت، قریش در مکه سخت‌ترین فشارها را بر مسلمانان وارد آورد. پیامبر(ص) گروهی از یاران خود را به سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب به حبشه فرستاد که به «مهاجران حبشه» مشهور شدند. اما مهم‌ترین هجرت، هجرت پیامبر(ص) و مسلمانان از مکه به مدینه در سال 14بعثت/ ۶۲۲ میلادی بود که سرآغاز تشکیل جامعه اسلامی و مبدأ تقویم هجری قمری به شمار می‌رود. مهاجران مصادیق مختلفی در صدر اسلام داشته و فضایلی برای آنان در قرآن و حدیث بیان شده است.
معنای واژه
مهاجر از ریشه «هَجَرَ» در زبان عربی است که به معنای ترک کردن و فاصله گرفتن است. در اصطلاح اسلامی، مهاجر کسی است که برای حفظ دین خود از وطن خویش کوچ کند و به دیاری دیگر برود.
مهاجران
مهاجران (عربی: مهاجرین) عنوانی است که در تاریخ صدر اسلام به مسلمانانی داده شد که در آغاز دعوت پیامبر اسلام(ص)، به سبب فشارها و آزار مشرکان مکه، سرزمین خود را ترک کرده و به حبشه یا مدینه هجرت کردند. در مقابل آنان، گروهی از مسلمانان مدینه که از این مهاجران پشتیبانی کردند، انصار نامیده شدند.
اقسام مهاجران
مهاجران به حبشه
پس از بعثت پیامبر اسلام(ص) و افزایش فشار قریش بر تازه‌مسلمانان، به دستور آن حضرت دو بار هجرت به حبشه انجام گرفت[۱]:
- هجرت نخست (سال پنجم بعثت): حدود ده نفر به همراه همسرانشان، از جمله عثمان بن مظعون (به نقلی سرپرست گروه)، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام و مصعب بن عمیر راهی حبشه شدند.[۲]
- هجرت دوم: با سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب، ۸۳ مرد به همراه خانواده‌هایشان به حبشه مهاجرت کردند.[۳]
قریش تلاش فراوان کرد تا نجاشی، پادشاه حبشه، را به بازگرداندن مهاجران وادار سازد، اما این کوشش بی‌ثمر ماند.[۴]
مهاجران به مدینه
پس از بیعت عقبه اول و دوم و با شدت گرفتن فشار مشرکان، پیامبر(ص) به مسلمانان اجازه داد به مدینه هجرت کنند.[۵] نخستین مهاجران را برخی عبدالله مخزومی دانسته‌اند.[۶] بنابر برخی نقلها، مصعب بن عمیر به عنوان آموزگار قرآن و احکام به مسلمانان مدینه، نخستین مهاجر بوده است.[۷] پیامبر(ص) نیز پس از 13 سال تبلیغ اسلام در مکه، درپی توطئه مشرکین قریش برای قتلش، در سال چهاردهم بعثت، به مدینه مهاجرت کرد.[۸]
مهاجران نخستین
آیه «السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار» (توبه: ۱۰۰) به مدح مهاجران نخستین اشاره دارد. مفسران در تعیین مصداق آنان دیدگاه‌های گوناگونی دارند:
- کسانی که پیش از تغییر قبله(سال دوم هجرت) اسلام آورده و هجرت کردند.[۹]
- بیعت‌کنندگان رضوان در حدیبیه(سال ششم هجرت).[۱۰]
- اهل بدر از مهاجر و انصار.[۱۱]
- مسلمان‌شدگان پیش از هجرت پیامبر(ص).[۱۲]
علامه طباطبایی، در یک جمع‌بندی، این عنوان را بر کسانی تطبیق می‌دهد که پیش از بدر ایمان آورده و هجرت کرده‌اند.[۱۳]
فضیلت مهاجران
در قرآن
در قرآن کریم بارها از مهاجران یاد شده است:
- به‌صورت مستقیم 5 بار: «المهاجرین» (توبه: ۱۰۰، ۱۱۷؛ نور: ۲۲؛ احزاب: ۶؛ حشر: ۸).
- به‌صورت «الذین هاجروا» یا مشابه آن (آل‌عمران: ۱۹۵؛ نحل: ۴۱، ۱۱۰؛ انفال: ۷۴، ۷۵؛ توبه: ۲۰).
- درباره زنان مهاجر نیز در سوره احزاب (آیه ۵۰) و ممتحنه (آیه ۱۰) یاد شده است.[۱۴]
در این آیات، مهاجران ستوده و وعده پاداش الهی به آنان داده شده یا برخی احکام ویژه آنان بیان شده است.
در حدیث
روایات فراوانی درباره فضیلت مهاجران آمده است. از جمله:
- برخی مفسران نزول آیه «کُنتم خیرَ أمةٍ أُخرِجَت لِلنّاس» (آل عمران: ۱۱۰) را درباره آنان دانسته‌اند.[۱۴]
- در شأن نزول آیات ۳۴ و ۳۵ سوره فاطر، مهاجران کسانی معرفی شده‌اند که بی‌حساب وارد بهشت می‌شوند.[۱۵]
البته مفسران یادآور شده‌اند که این مدایح ناظر به وفاداری مهاجران به اسلام و عدم انحراف پس از پیامبر(ص) است.
اهمیت هجرت
هجرت مهاجران نقطه عطفی در تاریخ اسلام است؛ زیرا:
- از پراکندگی مسلمانان جلوگیری کرد.
- زمینه‌ساز تشکیل نخستین حکومت اسلامی شد.
- پیوند میان مهاجران و انصار، نمونه‌ای از همبستگی دینی و اجتماعی در تاریخ اسلام است.
پانویس
- ↑ الصحیح من سیره النبی، ج17، ص36.
- ↑ السیره النبویه، ج۱ ص 323-321.
- ↑ السیره النبویه، ج1 ص 323-330.
- ↑ السیره النبویه، ج1 ص 333-338.
- ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص175؛ انساب الاشراف، ج1، ص257.
- ↑ بهجه المحافل،ج1، ص146.
- ↑ السیره النبویه، ج1، ص434؛ الطبقات الکبری، ج1، ص171.
- ↑ البدء و التاریخ، ج۴، ص177.
- ↑ تفسیر الصنعانی، ج4، ص285؛ تفسیر الطبری، ج14، ص236؛ الاستیعاب، ج1، ص10؛ الاستیعاب، جلد1، ص10.
- ↑ امتاع الاسماع، ج9، ص87.
- ↑ الاستیعاب،ج1، ص14.
- ↑ المیزان، ج9، ص384.
- ↑ المیزان، ج9، ص386- 384.
- ↑ کشف الایات واژه هجر.
منابع
- الامثل فی تفسیر کتاب الله منزل، ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب، 1379ش.
- اطلس قرآن، د. شوقی ابوخلیل، ترجمه محمد کرمانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹ ؛
- البدء و التاریخ، مقدسی مطهر بن طاهر (م۵۰۷ ق )، پورسعید، مکتبه الثقافه الدینیه بی تا؛
- البدایه و النهایه، ابن کثیر اسماعیل بن عمر (م۷۷۴ق )، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷؛
- التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم ، کردی محمد طاهر (م۱۴۰۰ق)، بیروت ،دار خضر، ۱۴۲۰ ؛
- تاریخ الیعقوبی، یعقوبی احمد بن ابی یعقوب (م بعد از۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، بی تا؛
- تاریخ پیامبر اسلام ، آیتی محمد بن ابراهیم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹؛
- سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، صالحی شامی محمد بن یوسف (م۹۴۲ ق )، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴؛
- السیره النبویه، ابن هشام عبدالملک(م ۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقا و...،بیروت، دار المعرفه بی تا؛
- سیره رسول خدا، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1383ش.
- الصحیح من سیره النبی، عاملی جعفر مرتضی (م1441ق)، قم، دار الحدیث، 1385؛
- گناهان کبیره، شهید محراب آیت الله دستغیب سید عبدالحسین، تهیه و تنظیم سید محمد هاشم دستغیب،شیراز، کانون تربیت، بی تا؛
- لسان العرب، ابن منظور محمد بن مکرم (م711ق)، قم، نشر ادب الحوزه، 1405؛
- منتخب میزان الحکمه، ریشهری محمد، تلخیص سید احمد حسینی، قم، دار الحدیث، 1422؛
- مهاجرت به حبشه، محمد فارس الجمیل، ترجمه علیرضا ذکاوتی، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، بی‌تا.
- الهجره النبویه من خروجه من مکه الی استقراره بالمدینه، طرهوبی کعبی محمد بن رزق، جده، مکتبه العلم، 1414.