ترتیب
ترتیب به معنی انجام دادن هر یک از واجبات حج در جای خود می‌باشد.
ترتیب در افعال دینی مرکب، خصوصا عبادات، شرط صحت است؛ مانند طهارت برای نماز. در بسیاری از مناسک حج نیز این مفهوم وجود دارد و عدم رعایت آن می‌تواند صحت فعل را خدشه‌دار کند.
رعایت ترتیب، در بخش‌های کلی‌تر و اصلی‌تر حج مانند ترتیب بین حج تمتع و عمره، ترتیب بین اداء کفارات حج و غیره نیز لازم است.
واژه‌شناسی
«ترتیب» از ریشه «ر ـ ت ـ ب» به معنای ثابت و مستقر ساختن، [۱] سامان دادن، و نهادن هر چیز در جای خود است. در کاربرد عام نیز به همین معنا است؛ یعنی انجام دادن هر یک از چند کار که میان آن‌ها تقدّم و تاخّر وجود دارد، در جای خود. [۲]
اهمیت ترتیب
در شریعت اسلامی، ترتیب در بسیاری از اعمال مرکّب به ویژه عبادات، شرط صحت رفتار قلمداد شده است؛ همچون: وضو، [۳] غسل، [۴] تیمم [۵] و نماز. [۶] اهمیت رعایت ترتیب در مناسک حج تا آن جا است که شماری از فقیهان امامی [۷] و اهل سنت [۸] آن را از ارکان حج و عمره به شمار آورده‌اند.
کلیات ترتیب مناسک
به تصریح فقیهان، مناسک حج با این ترتیب تعیین شده است: احرام بستن، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، گزاردن مناسک منا (رمی، قربانی، حلق یا تقصیر)، به جا آوردن اعمال مکه (طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه)، بیتوته در منا و رمی جمرات سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم ذی‌حجه. [۹] بر پایه روایات، پیامبر(ص) هم حج خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند. [۱۰]
نیز در باور فقیهان، مناسک عمره با احرام آغاز می‌شود و با طواف و نماز و سپس سعی و تقصیر پایان می‌یابد. امامیان در عمره مفرده، افزون بر کارهای یاد شده، گزاردن طواف نساء و نماز آن را هم واجب دانسته‌اند. [۱۱]
احکام ترتیب
با وجود سفارش کلی به رعایت ترتیب یاد شده در مناسک حج و عمره، در باره لزوم رعایت ترتیب میان برخی از اعمال، احکامی تفصیلی در فقه یافت می‌شود:
طواف و سعی
همه فقیهان برآنند [۱۲] که سعی باید پس از طواف صورت پذیرد و اگر پیش از طواف انجام شود، باطل است، [۱۳] حتی اگر برخاسته از فراموشی یا جهل به حکم باشد. [۱۴] در باور فقیهان، اگر حج‌‌گزار پس از انجام دادن سعی دریابد که طوافش باطل بوده، افزون بر وجوب تکرار طواف باید سعی را هم دیگر بار انجام دهد تا این ترتیب حاصل گردد. [۱۵]
درباره لزوم رعایت این ترتیب، افزون بر روایات مربوط به حج‌‌گزاری پیامبر(ص)، [۱۶] به روایاتی دیگر[۱۷] هم استناد شده است [۱۸] حنفیان به وجوب رعایت ترتیب میان طواف و سعی تصریح کرده‌اند؛ اما انجام دادن سعی پس از چهار شوط از طواف را نیز صحیح می‌دانند. [۱۹]
سعی و نماز طواف
شماری از فقیهان امامی بر آنند که لازم نیست سعی پس از خواندن نماز طواف باشد و انجام آن پیش از نماز طواف هم صحیح است؛ [۲۰] ولی بعضی به وجوب رعایت این ترتیب باور دارند. [۲۱] اهل سنت به پشتوانه رفتار پیامبر(ص) بر آنند که سعی باید پس از نماز طواف انجام شود. [۲۲]
سعی و تقصیر
بر پایه فقه امامی [۲۳] و شافعی [۲۴] رعایت ترتیب میان سعی و تقصیر لازم است و تقصیر باید پس از سعی انجام شود. در این زمینه، به روایاتی [۲۵] استناد شده است. [۲۶]
طواف حج و وقوفین
شماری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث [۲۷] به جایز نبودن طواف حج پیش از وقوف در عرفات و مشعر در حج تمتع جز در موارد ضرورت تصریح کرده‌اند. البته رعایت این ترتیب بر حج‌‌گزاران در حج قران و اِفراد لازم نیست. [۲۸] چنین حج‌‌گزاری لازم است در صورت مقدم داشتن طواف، تلبیه را تکرار کند؛ وگرنه، حج او به عمره تبدیل می‌شود. [۲۹] شافعیان [۳۰] و حنفیان [۳۱] نیز مقدم داشتن وقوف را بر طواف افاضه شرط کرده‌اند.
اعمال مکه و وقوفین و مناسک منا
به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، به جا آوردن اعمال مکه (طواف حج، سعی، طواف نساء و نمازهای طواف) پیش از وقوف در عرفات و مشعر و اعمال منا در حج تمتع، جز در صورت اضطرار، جایز نیست. [۳۲]
طواف حج و طواف نساء
از دیدگاه امامیان، طواف نساء باید پس از طواف حج انجام گردد و اگر این ترتیب رعایت نشود، طواف نساء باطل است، حتی اگر به سبب غفلت یا ندانستن مساله باشد. [۳۳] در این زمینه، به روایاتی استناد نموده‌اند [۳۴] که هنگام گزاردن طواف نساء را پس از پایان یافتن اعمال حج می‌داند.[۳۵]
سعی و طواف نساء
فقیهان امامی به پشتوانه روایات [۳۶] بر آنند که طواف نساء در حج و عمره باید پس از سعی صورت پذیرد و انجام آن پیش از سعی، اگر از روی سهو و فراموشی و ضرورت و یا عذر نباشد، اعاده طواف نساء را واجب می‌سازد. [۳۷] البته مقدم داشتن طواف نساء، موجب بطلان سعی نمی‌گردد. [۳۸]
در مناسک عید قربان
رعایت ترتیبب میان واجبات روز عید قربان، یعنی رمی جمره عقبه و سپس قربانی کردن و آن گاه حلق یا تقصیر، در دیدگاه مشهور امامیان [۳۹] واجب است. برخی نیز آن را مستحب شمرده‌اند. [۴۰] حتی به تصریح شماری از فقیهان، در صورت تاخیر این اعمال از روز عید، نیز باید ترتیب آن‌ها رعایت شود. [۴۱]
دیدگاه مشهور به آیه 196بقره/2 (وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ) استناد دارد که از حلق سر پیش از انجام دادن قربانی نهی کرده است. [۴۲] در روایتی وجوب ترتیب میان حلق و قربانی از همین آیه برگرفته شده است. [۴۳] برخی نیز بر پایه تفسیر تفث به مناسک حج در آیه 29حج/22 ترتیب قربانی و حلق را از این آیه برداشت کرده‌اند؛ زیرا در این آیه، پس از امر به انجام دادن قربانی، با کلمه «ثمّ» که بر ترتیب دلالت دارد، به «قضاء تفث» امر شده است. [۴۴] در این زمینه، به احادیث [۴۵] هم استناد کرده‌اند. [۴۶]
شماری از فقیهان امامی اعاده کاری را که به عمد در جای خود ادا نشده، لازم دانسته‌اند؛ [۴۷] اما در باور بیشتر آنان، رعایت این ترتیب تنها تکلیفی است و واجد اثر وضعی نیست. از این رو، انجام عمدی ذبح پیش از رمی و نیز مقدّم داشتن حلق بر ذبح در روز عید قربان، هر چند بر حج‌‌گزار حرام است، موجب بطلان آن نمی‌شود. [۴۸]
فقه اهل سنت
در فقه اهل سنت نیز انجام دادن این اعمال بدون رعایت ترتیب، صحیح قلمداد می‌شود و تنها از وجوب تکلیفی آن و نیز وجوب کفاره در صورت رعایت نکردن ترتیب، سخن رفته است. [۴۹] ابوحنیفه و شماری دیگر از فقیهان اهل سنت، رعایت ترتیب در اعمال عید قربان را واجب دانسته‌اند و رعایت نکردن آن را سبب وجوب کفاره (گوسفند) شمرده‌اند. [۵۰]
برخی حنفیان وجوب گزاردن حلق و طواف را پس از قربانی، از آیه 29 حج/22 برداشت کرده‌اند. [۵۱]شماری از مالکیان مقدم داشتن رمی را بر حلق و طواف لازم دانسته‌اند؛ [۵۲] اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی از پیامبر(ص) [۵۳] رعایت این ترتیب را لازم نشمرده‌اند؛ [۵۴] چنان‌که شافعیان به روشنی حلق را پیش از قربانی و رمی تجویز کرده‌اند. [۵۵] شماری از فقیهان اهل سنت، وجوب ترتیب میان قربانی و حلق را تنها در صورت احصار باور دارند. [۵۶]
حلق و طواف حج
بسیاری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث [۵۷] بر آنند که حلق یا تقصیر باید پیش از طواف حج و سعی صورت گیرد و اگر این ترتیب به عمد رعایت نشود، کفاره‌اش یک گوسفند است. [۵۸] حنفیان و شافعیان رعایت این ترتیب را سنّت دانسته‌اند. [۵۹]
رمی جمرات
به باور همه فقیهان امامی [۶۰] و از دیدگاه حنبلیان و شافعیان و مالکیان، [۶۱] حج‌‌گزار باید در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد، سیزدهم ذی‌حجه (ایام تشریق) نخست جمره اولی (نزدیکترین جمرات به مسجد خَیْف) و سپس جمره وسطی و آن‌گاه جمره عقبه را رمی کند. در صورت رعایت نکردن این ترتیب، خواه به عمد و خواه به سهو، لازم است رمی با همان ترتیب اعاده شود. [۶۲] حتی اگر حج‌‌گزار رمی یک جمره را فراموش کند و نداند که کدام یک از جمرات سه‌گانه بوده، باید رمی هر سه جمره را انجام دهد تا ترتیب را رعایت کرده باشد. [۶۳]
پشتوانه فقیهان در این زمینه، افزون بر سنّت نبوی، روایاتی [۶۴] است که اعاده رمی را در صورت رعایت نکردن ترتیب لازم شمرده‌اند. [۶۵] البته به تصریح شماری از فقیهان امامی، این ترتیب با رمی هر جمره با چهار سنگریزه نیز تحقق می‌یابد. بر این اساس، اگر کسی پس از رمی یک جمره با چهار سنگریزه به رمی جمره پسین بپردازد، اعاده رمی بر او واجب نیست، [۶۶] مگر آن‌که عامدانه مرتکب این تاخیر شده باشد. [۶۷]
رعایت این ترتیب در قضای رمی فراموش شده نیز واجب است. گفته برخی شافعیان [۶۸] و امامیان [۶۹] رعایت ترتیب میان رمی قضاء و رمی اداء، یعنی انجام دادن رمی قضاء پیش از اداء، واجب است. البته در صورت رعایت نکردن این ترتیب، از منظر شافعیان، این رمی صحیح است. حنفیان رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه و نیز اعاده رمی را سنت می‌دانند و بر آنند که این ترتیب تنها از رفتار پیامبر(ص) برداشت می‌شود و در این زمینه نصّی وجود ندارد؛ پس نمی‌توان وجوب آن را پذیرفت. [۷۰]
افزون بر هر یک از واجبات حج، رعایت ترتیب در میان بخش‌های اصلی مناسک حج هم در منابع فقهی یاد شده است:
ترتیب انواع حج از لحاظ فضیلت
فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی درباره ترتیب انواع سه‌گانه حج (قران، اِفراد، تمتع) از لحاظ فضیلت، هر گاه حج‌‌گزار میان این هر سه مخیر باشد، تفاوت دیدگاه دارند. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث [۷۱] بر آنند که تمتع افضل از قران؛ و قران برتر از افراد است [۷۲]
حنبلیان هم تمتع را افضل از دو‌گونه دیگر دانسته‌اند؛ ولی افراد را برتر از قران شمرده‌اند. [۷۳] این نظر به شافعی هم منسوب است؛ [۷۴] ولی بر پایه دیدگاه مشهور شافعی و شافعیان [۷۵] و برخی از مالکیان [۷۶] ترتیب انواع حج از لحاظ فضیلت چنین است: افراد، تمتع، قران. شماری از مالکیان، قران را از تمتع برتر دانسته‌اند. [۷۷] در برابر، حنفیان قران را برترین گونه حج دانسته و سپس تمتع را برتر شمرده‌اند. [۷۸] اختلاف در ترتیب انواع حج از جهت فضیلت، برآمده از گونه حج‌‌گزاری پیامبر(ص) در حجةالوداع است. [۷۹]
ترتیب حج و عمره
در باور فقیهان امامی، گزاردن عمره تمتع پیش از حج تمتع واجب است و تنها در مورد اضطرار مانند نبودن وقت برای گزاردن عمره، این ترتیب ساقط می‌شود. [۸۰] شماری از فقیهان اهل سنت به پشتوانه آیه 196بقره/2: (فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ) مقدم داشتن عمره بر حج را واجب دانسته‌اند. [۸۱]
ترتیب حج‌های متعدد
به تصریح فقیهان امامی، کسی که افزون بر حجةالاسلام چند حج دیگر هم بر عهده دارد، باید نخست حجةالاسلام را به جا آورد و سپس حج قضا و آن گاه حج نذری و سرانجام حج مستحب را ادا کند و اگر این ترتیب را تغییر دهد، حج او باطل می‌شود. [۸۲]
در باور شافعیان، حج به همین ترتیب واقع می‌شود و نیت حج‌‌گزار در آن تاثیر ندارد. [۸۳] با این همه، فقیهان بر آنند که اگر فردی از انجام حج عاجز باشد، رعایت ترتیب در نایب گرفتن لازم نیست و او می‌تواند در یک سال برای هر یک از حج‌های واجب خود نایب بگیرد. [۸۴]
ترتیب کفاره‌ها
از دیگر موارد لزوم رعایت ترتیب در احکام حج، خصال کفاره برخی از محرمات احرام است؛ زیرا انجام دادن شماری از محرمات در حال احرام، موجب کفاره ترتیبی می‌شود. از جمله این محرمات، آمیزش [۸۵] و برخی انواع شکار [۸۶] است.
ترتیب انواع قربانی
مورد دیگر، لزوم رعایت ترتیب در انواع قربانی است؛ یعنی تنها در صورت عذر، گونه دیگری از قربانی جایگزین قربانی پیشین می‌شود؛ چنان‌که برخی از انواع قربانی در حج، ترتیبی است؛ یعنی جز در فرض عذر، عملی دیگر جایگزین آن نمی‌شود. [۸۷]
پانویس
- ↑ الصحاح، ج1، ص133؛ لسان العرب، ج1، ص409، «رتب» .
- ↑ شمس العلوم، ج4، ص2408؛ مجمع البحرین، ج2، ص67، «رتب» .
- ↑ المجموع، ج1، ص447؛ بدایة المجتهد، ج1، ص18؛ فتح العزیز، ج2، ص290.
- ↑ تحریر الاحکام، ج1، ص93؛ جواهر الکلام، ج3، ص85.
- ↑ النهایه، ص50؛ المعتبر، ج1، ص393؛ جواهر الکلام، ج5، ص173.
- ↑ المغنی، ج1، ص642؛ البحر الرائق، ج1، ص519؛ العروة الوثقی، ج2، ص282، 600.
- ↑ الدروس، ج1، ص328؛ غایة المرام، ج1، ص456؛ کشف الغطاء، ج4، ص470.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص392؛ الاقناع، ج1، ص397؛ مغنی المحتاج، ج1، ص513.
- ↑ تبصرة المتعلمین، ص87-88؛ ارشاد السالک، ج1، ص43؛ اسنی المطالب، ج1، ص502.
- ↑ سنن الترمذی، ج2، ص185-186؛ حجة الوداع، ج1، ص116-126.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص221-222؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص304-305؛ منتهی المطلب، ج2، ص659.
- ↑ بدایة المجتهد، ج1، ص217؛ المجموع، ج8، ص78؛ الحدائق، ج16، ص292.
- ↑ مستند الشیعه، ج12، ص121؛ کتاب الحج، داماد، ج3، ص514؛ تحریر الوسیله، ج1، ص453.
- ↑ الحج فی الشریعه، ج4، ص272-273؛ مناسک زائر، شبیری، ص244؛ الدروس، ج1، ص408.
- ↑ تدکرة الفقهاء، ج8، ص142؛ الدروس، ج1، ص407؛ المجموع، ج8، ص266.
- ↑ وسائل الشیعه، ج11، ص214.
- ↑ الکافی، ج4، ص421؛ التهذیب، ج5، ص129-130.
- ↑ منتهی المطلب، ج2، ص659؛ تعالیق مبسوطه، ص379؛ الحج فی الشریعه، ج4، ص273.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص134.
- ↑ مجمع المسائل، ج1، ص484؛ سند العروه، ج3، ص289.
- ↑ تحریر الوسیله، ج1، ص453؛ مناسک الحج، خامنه‌ای، ص140.
- ↑ المنتقی، ج2، ص298.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص308؛ الوسیله، ص158؛ السرائر، ج1، ص538.
- ↑ اسنی المطالب، ج1، ص502.
- ↑ الکافی، ج4، ص439؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص375.
- ↑ مجمع الفائده، ج7، ص173.
- ↑ الکافی، ج4، ص459-458.
- ↑ المعتبر، ج2، ص793؛ جواهر الکلام، ج18، ص78؛ انوار الفقاهه، ص144.
- ↑ مدارک الاحکام، ج8، ص190؛ الحدائق، ج14، ص384.
- ↑ المجموع، ج8، ص266؛ فتح العزیز، ج7، ص392؛ روضة الطالبین، ج2، ص371.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص3؛ الجوهرة النیره، ج1، ص159.
- ↑ الروضة البهیه، ج2، ص268-269؛ تحریر الوسیله، ج2، ص452؛ جامع الاحکام الشرعیه، ص245؛ تفصیل الشریعه، ج5، ص362.
- ↑ تحریر الوسیله، ج1، ص453؛ مناسک زائر، ص246-247.
- ↑ تفصیل الشریعه، ج5، ص383.
- ↑ الکافی، ج4، ص512.
- ↑ الکافی، ج4، ص431، 512.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص359؛ مدارک الاحکام، ج8، ص190؛ تحریر الوسیله، ج1، ص453.
- ↑ الحج فی الشریعه، ج5، ص327.
- ↑ مسالک الافهام، ج2، ص323.
- ↑ الخلاف، ج2، ص345؛ السرائر، ج1، ص602؛ مختلف الشیعه، ج4، ص290-291.
- ↑ مناسک حج، امام خمینی، ص279؛ مناسک الحج، فاضل، ص232؛ مناسک الحج، شبیری، ص249.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص340؛ کتاب الحج، قمی، ج3، ص185-186؛ الحج فی الشریعه، ج5، ص217؛ سند العروه، ج4، ص148.
- ↑ التهذیب، ج5، ص485.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص146؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج2، ص128.
- ↑ التهذیب، ج5، ص236-237.
- ↑ مدارک الاحکام، ج8، ص100؛ تفصیل الشریعه، ج5، ص336-338؛ الحج فی الشریعه، ج5، ص217.
- ↑ مدارک الاحکام، ج8، ص101؛ الحدائق، ج17، ص246-247؛ تفصیل الشریعه، ج5، ص343.
- ↑ مسالک الافهام، شهید، ج2، ص297؛ جواهر الکلام، ج19، ص247-250؛ کتاب الحج، خویی، ج5، ص311.
- ↑ المغنی، ج3، ص473.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص41-42؛ بدائع الصنائع، ج2، ص158؛ البحر الرائق، ج3، ص42.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص146؛ تبیین الحقائق، ج2، ص32.
- ↑ المجموع، ج8، ص282؛ الفواکه الدوانی، ج2، ص813؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص46.
- ↑ مسند احمد، ج1، ص291؛ صحیح البخاری، ج2، ص190؛ صحیح مسلم، ج4، ص83.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص192؛ المغنی، ج3، ص471؛ نیل الاوطار، ج5، ص152.
- ↑ المجموع، ج8، ص216.
- ↑ صحیح البخاری، ج2، ص207؛ سبل السلام، ج2، ص212.
- ↑ التهذیب، ج5، ص240.
- ↑ شرائع الاسلام، ج1، ص240؛ مدارک الاحکام، ج8، ص93؛ ملاذ الاخیار، ج8، ص83.
- ↑ حاشیة رد المحتار، ج2، ص569؛ المجموع، ج8، ص207.
- ↑ الخلاف، الطوسی، ج2، ص351؛ الحدائق، ج17، ص305؛ کشف اللثام، ج6، ص249.
- ↑ المغنی، ج3، ص474-475؛ ارشاد السالک، ج1، ص45-46؛ المجموع، ج8، ص238-239، 282.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص379؛ ریاض المسائل، ج7، ص151؛ جواهر الکلام، ج20، ص17.
- ↑ الحدائق، ج17، ص316.
- ↑ الکافی، ج4، ص483؛ التهذیب، ج5، ص265.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص362.
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص447؛ اللمعة الدمشقیه، ص66؛ ریاض المسائل، ج7، ص152.
- ↑ جامع المقاصد، ج3، ص265؛ مفاتیح الشرائع، ج1، ص378.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص402-403.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص366؛ جامع الفتاوی، ص230؛ مناسک زائر، ص263-264.
- ↑ البحر الرائق، ج3، ص132؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص572؛ الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص878.
- ↑ التهذیب، ج5، ص29.
- ↑ الجامع للشرائع، ص179؛ سداد العباد، ص248.
- ↑ الاقناع، ج1، ص350؛ الشرح الکبیر، ج3، ص232.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص44.
- ↑ المجموع، ج7، ص151.
- ↑ التلقین، ج1، ص85.
- ↑ حاشیة الصاوی، ج2، ص36.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص25-26؛ بدائع الصنائع، ج2، ص174؛ المجموع، ج7، ص157.
- ↑ البیان و التحصیل، ج17، ص327؛ بدایة المجتهد، ج1، ص269.
- ↑ کشف اللثام، ج5، ص76؛ جواهر الکلام، ج17، ص233؛ تفصیل الشریعه، 1، ص70-71.
- ↑ المنتقی، ج2، ص229؛ بدائع الصنائع، ج1، ص269؛ البحر الرائق، ج2، ص636.
- ↑ الرسائل العشر، ص328؛ المعتبر، ج2، ص778؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص123.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص33؛ روضة الطالبین، ج2، ص308.
- ↑ شرائع الاسلام، ج1، ص209؛ المجموع، ج1، ص447؛ مستند الشیعه، ج11، ص139.
- ↑ البیان فی مذهب الام الشافعی، ج4، ص223؛ مطالب اولی النهی، ج2، ص358.
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص458؛ الانصاف، ج3، ص519.
- ↑ فتح العزیز، ج8، ص66؛ بدایة المجتهد، ج1، ص295؛ المغنی، ج3، ص566.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ترتیب.
- ارشاد السالک الی اشرف المسالک عبدالرحمن البغدادی (م. 732ق.) ، به کوشش ابراهیم حسن، مصر، مکتبة مصطفی البابی.
- اسنی المطالب: زکریا الانصاری (م. 926ق.) ، به کوشش محمد محمد طاهر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
- الاقناع فی فقه الامام احمد بن حنبل: طوسی الحجاوی (م. 968ق.) ، به کوشش عبداللطیف، بیروت، دار المعرفه.
- الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: المرداوی (م. 885ق.) ، به کوشش الفقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
- انوار الفقاهه: کاشف الغطاء (م. 1262ق.) ، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق.
- البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. 970ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. 595ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
- البیان فی مذهب الامام الشافعی: یحیی بن ابی‌الخیر الغمرانی (م. 558ق.) ، به کوشش النوری، جده، دار المنهاج، 1421ق.
- البیان و التحصیل: محمد بن احمد القرطبی (م. 520ق.) ، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408ق.
- تبصرة المتعلمین: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش حسینی و یوسفی، تهران، فقیه، 1368ش.
- تبیین الحقائق: عثمان بن علی الزیلعی (م. 743ق.) ، قاهره، دار الکتب الاسلامی، 1313ق.
- تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق.
- تحریر الوسیله: امام خمینی1 (م. 1368ش.) ، نجف، دار الکتب العلمیه، 1390ق.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، آل البیت، 1414ق.
- تفصیل الشریعه (الحج): فاضل لنکرانی، بیروت، دار التعارف، 1418ق.
- التلقین فی الفقه المالکی: عبدالوهاب الثعلبی (م. 422ق.) ، به کوشش التطوانی، دار الکتب العلمیه، 1425ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.
- جامع الاحکام الشرعیه: سید عبدالاعلی السبزواری، قم، المنار.
- جامع الفتاوی: سید مرتضی شاهرودی، قم، مشعر، 1428ق.
- جامع المقاصد: الکرکی (م. 940ق.) ، قم، آل البیت، 1411ق.
- الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.) ، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق.
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- الجوهرة النیره: ابوبکر بن علی الحدادی (م. 800ق.) ، المطبعة الخیریه، 1322ق.
- حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. 1230ق.) ، دار احیاء الکتب العربیه.
- حاشیة الصاوی: احمد بن احمد الصاوی (م. 1241ق.) ، دار المعارف.
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- الحاوی الکبیر: الماوردی (م. 450ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
- الحج فی الشریعة الاسلامیه: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق7، 1424ق.
- حجة الوداع: ابن حزم (م. 456ق.) ، به کوشش الکرمی، بیت الافکار الدولیه، ریاض، 1998م.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- الخلاف: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
- الرسائل العشر: الطوسی (م. 460ق.) ، قم، النشر الاسلامی.
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.
- روضة الطالبین: النووی (م. 676ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. 1231ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1422ق.
- سبل السلام: الکحلانی (م. 1182ق.) ، مصر، مصطفی البابی، 1379ق.
- سداد العباد و رشاد العباد: حسین بن محمد بحرانی آل عصفور (م. 1216ق.) ، قم، محلاتی، 1421ق.
- السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1411ق.
- سند العروة الوثقی (کتاب الحج): تقریر البحث الشیخ محمد سند، احمد الماجد و علی العصفور، بیروت، مؤسسه‌ام القری، 1423ق.
- سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.) ، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.
- شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. 676ق.) ، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
- الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- شمس العلوم: نشوان الحمیری (م. 573ق.) ، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، 1420ق.
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر.
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1420ق.
- غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام: مفلح بن الحسن الصیمری (م. قرن9ق.) ، به کوشش کوثرانی، بیروت، دار الهادی، 1420ق.
- فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.) ، دار الفکر.
- الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت: عبدالرحمن الجزیری، محمد غروی و مازج یاسر، بیروت، الثقلین، 1419ق.
- الفواکه الدوانی: احمد بن غنیم (م. 1126ق.) ، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه.
- قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1413ق.
- کتاب الحج: طباطبایی قمی، قم، مطبعة باقری، 1415ق.
- کتاب الحج: محمد محقق داماد، قم، چاپخانه مهر، 1401ق.
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. 1228ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، 1422ق.
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین7، 1403ق.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م. 1413ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق.
- کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. 1137ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- اللمعة الدمشقیه: الشهید الاول (م. 786ق.) ، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، 1411ق.
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
- المبسوط: السرخسی (م. 483ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
- مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.) ، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق.
- مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. 993ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق.
- مجمع المسائل: آیت الله گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1372ش.
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.) ، قم، آل البیت، 1410ق.
- مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل الجواد الکاظمی (م. 1065ق.) ، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، 1365ش.
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.) ، قم، آل البیت، 1415ق.
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر.
- مطالب اولی النهی: مصطفی بن سعد بن عبده (م. 1343م.) ، المکتب الاسلامی، 1415ق.
- المعتبر: المحقق الحلی (م. 676ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، 1363ش.
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- مفاتیح الشرائع: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.) ، قم، کتابخانه نجفی.
- ملاذ الاخیار: المجلسی (م. 1110ق.) ، به کوشش رجایی، قم، کتابخانه نجفی، 1406ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- مناسک الحج: سید علی خامنه‌ای، تهران، مشعر، 1426ق.
- مناسک الحج: شبیری زنجانی، قم، مؤسسة الولاء للدراسات، 1421ق.
- مناسک الحج: فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1426ق.
- مناسک حج: امام خمینی، تهران، نشر آثار امام، 1382ش.
- مناسک زائر: شبیری زنجانی، قم، شهاب الدین، 1427ق.
- المنتقی شرح الموطا: سلیمان بن خلف الباجی (م. 474ق.) ، قاهره، دار الکتاب الاسلامی.
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، چاپ سنگی.
- النهایه: الطوسی (م. 460ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق.
- نیل الاوطار: الشوکانی (م. 1255ق.) ، بیروت، دار الجیل، 1973م.
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت، 1412ق.
- الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. 560ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق.