عمر بن فهد
عمر بن فهد مکی (م۸۸۵ق) از نویسندگان بنام تاریخ محلی مکه در سده نهم بود. وی از خاندان مشهور بنی‌فهد است.[۱] اثر مهم او در تاریخ محلی مکه کتاب اتحاف الوری باخبار ام القری است. فرزند و نوه او بعدا کار او را در تاریخ نگاری مکه ادامه دادند.
زندگی
نام ابن فهد، محمد بوده؛ ولی بیشتر وی را عمر می‌گفته‌اند. لقب او نجم الدین و کنیه‌اش ابوالقاسم و همچون دیگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است.[۲]
بر پایه سخن خود وی، نسب او به محمد بن حنفیه می‌رسد و از این رو، به او و دیگر اعضای خاندانش نسبت‌های [[علوی]]، قُرَشی و هاشمی داده‌اند. گزارشی دیگر، نسب او را به عتبة بن ابی‌لهب می‌رساند.[۳] در سده‌های ۸-۱۰ق. عالمان برجسته‌ای در خاندان ابن فهد ظهور یافتند و در طلب علم به جاهای دور و نزدیک همانند شام، مصر و یمن سفر کردند.[۴] اعضای این خاندان بیشتر در علم حدیث و تاریخ محلی مکه مشهور بودند.[۵]
ابن فهد زیر نظر پدرش، تقی الدین ابوالفضل محمد (م.۸۷۱ق.)[۶] مقدمات فقه و حدیث و قرآن را آموخت. آموختن فقه را با مذهب حنبلی آغاز کرد؛ ولی همراه پدر تغییر مذهب داد و فراگیری فقه شافعی را در پیش گرفت.[۷] او از استادان اهل مکه همانند ابوعبدالله فاسی[۸] و استادانی که به این شهر رفت و آمد می‌کردند مانند عبدالرحمن زرندی و ابوبکر مراغی دانش آموخت و اجازه گزارش حدیث گرفت.[۹] سپس برای کسب علم چند بار به سرزمین‌های گوناگون همچون مصر و شام سفر کرد..[۱۰] از استادان وی، دانشمند نام‌آور، ابن حجر عسقلانی است که به او بسیار ارج می‌نهاد و ابن فهد در سفر قاهره در خانه او ساکن شد.[۱۱] شمس‌الدین سخاوی نیز رابطه علمی و دوستی نزدیک با ابن فهد داشته[۱۲] و در آثارش از او با تعبیر «صاحبنا» و «مفیدنا» یاد کرده است.[۱۳]
روش ابن فهد در نگارش
از مهم‌ترین و سودمندترین دلبستگی‌های ابن فهد، مرتب‌سازی و تنظیم موضوعات منابع شرح حال‌نگاری و حدیثی موجود به ترتیب الفبایی و تبویب، تخریج و مستندسازی آن‌ها بود. او با این ابتکار کوشید تا دسترسی به مباحث این منابع را برای محققان آسان سازد.[۱۴] تنظیم گزارش‌های مکه برای نخستین بار به‌گونه سال‌شمار در اتحاف الوری نیز در شمار چنین کوشش‌هایی است.[۱۵]
روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق برخی از نویسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزیز (درگذشت ۹۲۰ق.) که در کتاب بلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری بأخبار ام القُری رویدادهای سال ۸۸۵ تا ۹۲۲ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصیل بیشتر داد و مطالب را به ترتیب ماهانه آورد.[۱۶] نیز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزیز (م.۹۵۴ق.) در کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری همین شیوه را پی گرفت.
آثار نویسنده
ابن فهد، جز اتحاف الوری، آثار بسیار دیگر دارد که برخی از آن‌ها اکنون در دست نیستند. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
- الالحاقات یا مسلسلات[۱۷]
- بذل الجهد فی من سُمّی بفهد و ابن فهد[۱۸]
- بغیة المرام بأخبار ولاة البلد الحرام[۱۹]
- التبیین للطبریین[۲۰]
- تذکرة الاناسی بأولاد ابی‌عبدالله الفاسی[۲۱]
- السرّ الظهیری بأولاد احمد النوَیری[۲۲]
- الدر الکمین بذیل العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین[۲۳]
- غایة الامانی فی تراجم اولاد القسطلانی[۲۴]
- الفهرست[۲۵]
- اللباب فی الالقاب[۲۶]
- المخضرمین[۲۷]
- المشارق المنیرة فی ذکر بنی‌ظهیره[۲۸]
- معجم الشیوخ یا المعجم[۲۹]
- المغیر اسمهم[۳۰]
- المؤاخاة بینهم[۳۱]
- المدلّسین[۳۲]
- نور العیون بما تفرق من الفنون[۳۳]
همچنین وی آثاری دارد که در آن‌ها شرح حال و آثار مشایخ خود و دیگران را نگاشته است.[۳۴]
پانویس
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶.
- ↑ نظم العقیان، ص۱۷۰-۱۷۱.
- ↑ نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۴۲۷، «ابن فهد».
- ↑ الدر الکمین، ج۱، ص۳۹۵.
- ↑ نک: تهذیب الکمال، ج۱، ص۷۰؛ الضوء اللامع، ج۹، ص۲۸۱.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸؛ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶-۱۲۷.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶-۱۲۷؛ اتحاف الوری، ج۱، ص۱۱-۱۲، «مقدمه»؛ التاریخ و المورخون، ص۱۴۸.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۳۱.
- ↑ نک: الاعلان بالتوبیخ، ص۷۱، ۱۹۶-۱۹۷؛ الضوء اللامع، ج۴، ص۲۲۴، ۲۸۴؛ ج۵، ص۱۷۴؛ ج۶، ص۹۴، ۱۲۶، ۱۲۹.
- ↑ نک: الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹؛ اتحاف الوری، ج۱، ص۱۵، «مقدمه».
- ↑ بلوغ القری، ج۱، ص۷۹.
- ↑ نک: بلوغ القری، ج۱، ص۷۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸؛ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۴۲۹، «ابن فهد».
- ↑ الاعلان بالتوبیخ، ص۳۶۰؛ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸.
- ↑ التاریخ و المورخون، ص۱۵۰.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۲۲۴.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ الاعلان بالتوبیخ، ص۷۱، ۲۸۲؛ غایة المرام، ج۱، ص۴.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹.
- ↑ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸.
- ↑ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ البدر الطالع، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ ایضاح المکنون، ج۲، ص۶۸۵.
- ↑ الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۸.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اتحاف الوری.
- اتحاف الوری باخبار ام القری: عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش شلتوت و عبدالکریم، مکه، مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۴ق
- الإعلام بأعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیه، ۲۰۰۴م
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، به کوشش فرانز روز، بیروت،دار الکتب العلمیه
- ایضاح المکنون: اسماعیل باشا بغدادی (م.۱۳۳۹ق.)، به کوشش رفعت بیگله، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع: محمد بن علی شوکانی (م.۱۲۵۰ق.)، به کوشش خلیل منصور، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۸م
- بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری باخبار ام القری: عبدالعزیز بن النجم بن فهد (م.۹۲۲ق.)، به کوشش صلاح الدین بن خلیل ابراهیم و دیگران، قاهره،دار القاهره، ۲۰۰۵م
- التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م
- تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۹۸۵م
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ق
- الدر الکمین بذیل العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن دهیش، بیروت،دار خضاعه، ۲۰۰۰م
- الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م.۹۲۰ق.)، قاهره،دار الکتاب الاسلامی
- غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (م.۹۲۰ق.)، به کوشش فهیم شلتوت، جده،دار المدنی، ۱۹۸۶م
- نظم العقیان فی اعیان الاعیان: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، ۱۹۲۷م.