مسجد کوفه
مسجد اعظم کوفه، از قدیمی‌ترین مساجد تاریخی جهان اسلام است که تاکنون باقی مانده است. این مسجد، یکی از مساجد مقدس شیعه است و بلکه با توجه به روایات متعدد وارد شده در فضیلت این مسجد، می‌توان آن را پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی، سومین مسجد مقدس به‌شمار آورد. همچنین مسجد کوفه، یکی از چهار مکانی است که مسافر در آنجا مخیر است نماز خود را کامل یا شکسته به‌جای آورد.
| مسجد کوفه | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات | |
| مکان | کوفه |
| مذهب | شیعه |
| پایه‌گذاری در | زمان خلافت عمر بن خطاب |
| معماری | |
| گنجایش | بیست هزار نفر |
| مساحت | چهل هزار مترمربع |
| مناره(ها) | دو مناره مربع |
| مصالح | مصالح به‌کار رفته در کاخ‌ها و بناهای شهر حیره |
| وب‌گاه | مسجد کوفه |
| ویژگی‌های دیگر | مرقد مسلم بن عقیل، مرقد هانی بن عروه، مرقد مختار، محل ضربت خوردن امام علی(ع) |
محراب مسجد کوفه، محل ضربت خوردن امام علی(ع) در سال 40هـ در نوزدهم ماه مبارک رمضان هنگام نماز صبح است. همچنین مرقد مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و مختار در مسجد کوفه واقع است.
ساخت و توسعه
مسجد کوفه در زمان خلافت عمر بن خطاب و پس از آنکه سعد بن ابی‌وقّاص، شهر را به‌عنوان محل استقرار دائم لشکر مسلمانان، انتخاب کرد، ساخته شد. آنها ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس، مسجد را که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده آن را نیز با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر‌انداخت.[۱] دلیل این‌کار آن بود که می‌خواستند مسجد به قدری گنجایش داشته باشد تا همه جنگجویان که تعدادشان به چهل هزار نفر می‌رسید، بتوانند در آنجا نماز بخوانند.
بعد از آن، «زیاد بن ابیه»، مسجد را به مقداری که گنجایش بیست هزار نفر دیگر را هم داشته باشد، توسعه داد.[۲] به گفته برخی مورخان، در ساخت مسجد، از ستون‌ها و مصالح ساختمانی به‌کار رفته در کاخ‌ها و بناهای شهر باستانی «حیره»، استفاده شد.[۳]
مسجد به صورت مربع، با دیوارهای کوتاه ساخته شد و بیشتر مساحت آن، بدون سقف بود. در دوره حاکمیت زیاد بن ابیه بر عراق، بر وسعت مسجد افزوده شد و دیوارهای آن، مستحکم‌تر و بلندتر گردید و کف آن با ریگ پوشانده شد.[۴]
فضایل مسجد کوفه
در کتب حدیث شیعه، روایات فراوانی درباره آداب و فضایل مسجد کوفه، نقل شده است که در اینجا به تعدادی از این روایات، اشاره می‌کنیم:
بیان امام باقر
از امام باقر(ع) روایت شده است:
اگر مردم به فضیلت مسجد کوفه، آگاه بودند، از راه دور، توشه برمی‌داشتند و بر مرکب سوار می‌شدند و به آنجا می‌رفتند. یک نماز واجب در آنجا، معادل یک حج و یک نماز نافله در آن، برابر با یک عمره است.[۵]
در روایت دیگری از امام باقر(ع) درباره فضیلت نماز خواندن در مسجد کوفه، آمده است که یک نماز واجب در این مسجد، معادل یک حج مقبول و یک نماز مستحبی در آن، برابر با یک عمره مقبول است.[۶]
بیان امام علی
از امیرمؤمنان(ع) روایت شده است که نماز نافله در این مسجد، معادل یک عمره همراه با رسول خدا(ص) و نماز واجب در آن، برابر با یک حج همراه با رسول خدا(ص) است و در این مسجد، هزار پیامبر و هزار وصی پیامبر، نماز خوانده‌اند.[۷]
ابن فقیه از امام علی(ع) نقل کرده است که در این مسجد، نود پیامبر و هزار وصی پیامبر نماز خوانده‌اند و هنگام طوفان نوح(ع) از زمین آن، آب فوران کرد و کشتی نوح از اینجا خارج شد و در این مسجد، عصای موسی(ع) و انگشتر سلیمان(ع) قرار دارد.[۸]
بیان پیامبر
از رسول خدا(ص) روایت کرده‌اند که فرمود: زمانی که من را به آسمان عروج دادند، به زمین، در مسجد پدرم نوح(ع) و پدرم ابراهیم(ع) که همان مسجد کوفه است، فرو آمدم و در آن، دو رکعت نماز خواندم ... خواندن یک نماز واجب در آن مسجد، معادل یک حج مقبول و یک نماز نافله، برابر با یک عمره مقبول می‌باشد.[۹]
بیان امام صادق
از امام صادق(ع) نقل است که هیچ بنده صالح و پیامبری نبوده، مگر آنکه در مسجد کوفه نماز گزارده است. حتی رسول خدا(ص) در شب معراج، در این مسجد فرود آمد و در آن، دو رکعت نماز خواند. یک نماز واجب در آن، برابر با هزار نماز در جای دیگر و یک نماز نافله در آن، معادل پانصد نماز است. جلو، عقب، سمت راست و سمت چپ این مسجد، باغی از باغ‌های بهشت است و نشستن در آن، بدون نماز خواندن یا ذکر گفتن، عبادت است. و اگر مردم فضیلت آن را می‌دانستند، حتی با حرکت روی چهار دست و پا، خود را به این مسجد می‌رساندند. در همین روایت، امام(ع) خطاب به راوی فرمود: «اگر من در کوفه حاضر بودم، آرزو می‌کردم که هیچ نمازی از من در آن مسجد، فوت نشود».[۱۰]
در روایات دیگری از امام صادق(ع)، نماز خواندن در مسجد کوفه، معادل هزار نماز [در جای دیگر] بیان شده است.[۱۱] از امام رضا(ع) نقل شده است که نماز فرادا در مسجد کوفه، بهتر از هفتاد نماز جماعت در غیر آن است.[۱۲] در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که مردی در مسجد کوفه، نزد امیرمؤمنان(ع) آمد و اظهار داشت که می‌خواهد به قصد زیارت مسجد اقصی، به مسافرت رَود. حضرت به وی فرمود: مرکبت را بفروش و توشه‌ات را تناول کن و در همین مسجد نماز بگذار که یک نماز واجب خواندن در اینجا، معادل با یک حج مقبول و یک نماز نافله در اینجا، برابر است با یک عمره مقبول ... و از همین مکان، کشتی نوح حرکت کرد ... و در اینجا، هفتاد پیغمبر و هفتاد وصی پیغمبر که من یکی از آنهایم، نماز خوانده‌اند و در این مسجد، هیچ محزون و مکروبی برای برآورده شدن حاجتی دعا نکرده، مگر آنکه خداوند حاجتش را روا و حزنش را برطرف ساخته است.[۱۳]
گفتنی است که سید حمیری، از اصحاب امام صادق(ع)، در یکی از قصاید خود، مسجد کوفه را ستوده و آن را در مرتبه، بعد از مسجدالحرام و مسجدالنبی برشمرده و برخی از فضایل آن را به نظم درآورده است.[۱۴]
نصب حجرالاسود بر ستون مسجد
در سال ٣١٧ه. ق، قرامطه پس از تسلط بر مکه، حجرالاسود را از دیوار کعبه جدا کردند و با خود به شهر «احساء»، در شمال شرقی شبه جزیره عربستان بردند؛ تا اینکه در سال ٣٣٩ه. ق، در دوره خلیفه عباسی، المطیع لله، با وساطت یکی از سادات، به نام عمر بن یحیی علوی، آن را به مسجد کوفه منتقل نمودند و روی یکی از ستون‌ها، نصب کردند و سپس به مکه بازگرداندند.[۱۵]
از نوشته ابن جبیر چنین برمی‌آید که برخلاف شهر کوفه که در قرن ششم به مخروبه‌ای تبدیل شده، مسجد کوفه از خرابی مصون مانده است.[۱۶] ابن بطوطه نیز مسجد را در قرن هشتم دیده و آن را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد، بر ستون‌هایی از سنگ تراشیده شده، استوار است و قطعات سنگ با سرب، به یکدیگر پیوسته است».[۱۷]
بازسازی‌ها
علامه سیدمهدی بحرالعلوم در سال 1181ه. ق، مسجد را بازسازی نمود. در جریان این بازسازی، بخش‌ها و ستون‌های قدیمی مسجد، خراب شد و کف مسجد روی بخش‌های خراب شده، به ارتفاع چهار متر، بالا آورده شد و در محل مقام‌های مسجد که زیر خاک دفن شده بود، مقام‌های جدیدی ساخته شد. پس از وی، شیخ محمدحسن، صاحب جواهر، مردم را به زیارت مسجد کوفه و توجه بیشتر به ادای آداب آن تشویق می‌کرد و خودش نیز روزهای سه‌شنبه، همراه با طلاب حوزه به زیارت مسجد کوفه می‌آمد و شب را در مسجد سهله، سپری می‌کرد.[۱۸]
پس از سقوط رژیم بعثی عراق، اسماعیلیان بهره که در هند حضور دارند، مسجد کوفه را به‌صورت کامل بازسازی کردند. در این بازسازی، کف و نماهای مسجد با سنگ‌های مرمر سفید رنگ پوشیده شد و در شبستان مسجد، ستون‌های دایره‌ای سنگی، نصب گردید و دو مناره بزرگ، در دو زاویه شمال غربی و شرقی مسجد ایجاد شد. گرچه این بازسازی، به شیوه زیبا و مناسبی صورت گرفته است و به‌کارگیری سنگ‌های مرمر سفید و یکپارچه و تزیینات معماری زیبا در آن، منظره دلپذیری به مسجد بخشیده است، اما اصالت تاریخی مسجد، از بین رفته است و بیشتر مقام‌های داخل صحن مسجد که پیش‌تر به‌صورت محراب یا ستون تاریخی بود، به محرابچه‌های کوچکی تبدیل شده و حتی برخی از مقام‌ها نیز به‌طور کامل، حذف شده است.
جنایات واقع شده در مسجد
در اوایل دو قرن نوزدهم و بیستم میلادی، جنایت‌هایی در حق شیعیان در این مسجد اتفاق افتاد؛ در سال 1216ه. ق- 1802 م، وهابی‌ها به دو شهر کربلا و نجف حمله کردند و در جریان حمله خود به نجف، به مسجد کوفه یورش بردند و همه شیعیانی را که در حال نماز و عبادت بودند، به شهادت رساندند. همچنین در جریان انقلاب سال ١٩٢٠م شیعیان عراق علیه اشغال انگلیس، هواپیماهای انگلیسی، مسجد کوفه را که بسیاری از مردم به داخل آن پناه آورده بودند، بمباران کردند و تعداد بسیاری از شیعیان را به شهادت رساندند و بعضی از مقام‌های مسجد را خراب کردند. سپس نیروهای نظامی انگلیس، با اسب و سگ‌های خود، وارد مسجد شدند.[۱۹]
مقام‌های مسجد کوفه
داخل صحن، شبستان و رواق‌های مسجد کوفه، محراب‌ها و مقام‌های متعددی، منسوب به پیامبران و امامان(ع) وجود دارد که مرتبط با حضور پیامبران الهی و امامان معصوم(ع) در این مسجد و پیشینه تاریخی آن است. هریک از این مقام‌ها و محراب‌ها، دارای آداب خاصی است که در کتب ادعیه مختلف، نظیر مفاتیح الجنان، بیان شده است. پس از بازسازی‌های اخیر مسجد کوفه، بیشتر مقام‌های موجود در صحن و رواق‌های مسجد نیز به‌صورت محرابچه‌های کوچکی از سنگ مرمر سفید، بازسازی شدند.
بیت الطّشت
در صحن مسجد، در شمال دکة القضاء قرار دارد و محل وقوع یکی از معجزات امیرمؤمنان(ع) است. (داستان این معجزه چنین است که: دختری برای استحمام میان نهر آب رفته بود. زالویی وارد بدنش شده و با مکیدن خون، کم کم بزرگ شده و باعث متورم شدن شکمش شد. برادران آن دختر به او بدگمان شده و تصمیم به قتل وی گرفتند و برای دانستن حکم آن، نزد امیرالمؤمنین(ع) آمدند. آن حضرت دستور داد در کنار دکة القضاء خیمه‌ای زدند و دخترک را در آن خیمه نشاندند. آن‌گاه به قابله کوفه امر کرد که آن دختر را معاینه کند. قابله پس از معاینه گفت: این دختر آبستن است. حضرت برای اثبات بی‌گناهی دختر، دستور داد طشتی مملو از لجن آوردند و دخترک را روی آن نشاندند. زالو با استشمام بوی لجن از شکم دختر بیرون آمد و با این معجزه، امیرالمؤمنین(ع) بی‌گناهی آن دختر را ثابت کرد.)[۲۰] این مکان، پیش‌تر به‌صورت سردابی پایین‌تر از سطح مسجد بود که دو طرف آن، دو راه پله وجود داشت.[۲۱]
دکة القضاء
در جانب شمال شرقی صحن مسجد قرار دارد و محلی است که امیرمؤمنان(ع) در آنجا، قضاوت می‌کرده است.
دکة المعراج
این مقام در صحن مسجد و نزدیک زیارتگاه کشتی نوح قرار دارد و محل نماز خواندن پیامبر اسلام(ص) در شب معراج، به‌شمار می‌آید. کنار این مقام، یک ستون
سنگی قدیمی وجود دارد که در واقع، یک شاخص خورشیدی است که در گذشته، برای شناخت ظهر شرعی و اوقات نماز، به‌کار می‌رفته است.
محراب امام علی
این محراب محل نماز خواندن امیرمؤمنان(ع) در مسجد کوفه و محل ضربت خوردن آن حضرت(ع) به دست ابن ملجم مرادی در شب نوزدهم ماه رمضان سال 4٠ه. ق، است. این محراب، داخل شبستان مسجد واقع است و روی آن، فرقه اسماعیلیان بهره هند، پنجره نقره‌ای زیبایی به شکل محراب با کتیبه‌های کوفی و نقوش و تزیینات گیاهی، نصب کرده‌اند.
مقام آدم و مقام ابراهیم
مقام آدم، در جنوب صحن مسجد، نزدیک دکة المعراج قرار دارد و براساس برخی اقوال، محل توبه حضرت آدم(ع) به‌شمار می‌آید.
مقام ابراهیم، در رواق شمالی مسجد، نزدیک ورودی اصلی آن (باب الفیل) قرار دارد.
مقام امام جعفر صادق
این مقام، در جنوب شرقی مسجد، نزدیک مرقد مسلم بن عقیل قرار داشته و دارای محرابی بوده است که همانند دو مقام نوح(ع) و امام زین‌العابدین(ع)، متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی ستون‌های سنگی موجود در شبستان مسجد، مشخص شده است.
مقام امام زین‌العابدین
این مقام، در جنوب غربی مسجد، نزدیک مقام نوح(ع) قرار داشته و مانند همان مقام، به شکل محرابی بوده است که متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی دیوار جنوبی رواق متصل به شبستان مسجد، مشخص شده است.
مقام جبرئیل و مقام خضر
مقام جبرئیل نیز در جنوب صحن مسجد و در سمت غربی مقام آدم(ع) قرار دارد و به حادثه معراج پیامبر اسلام(ص) و نماز خواندن آن حضرت در مسجد کوفه، ارتباط دارد.
مقام خضر نیز در رواق شمالی مسجد، نزدیک مقام ابراهیم(ع) واقع است.
مقام نوح
این مقام در جنوب غربی مسجد قرار داشته و به شکل محرابی بوده که متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، خراب شده است و محل آن، تنها با نصب یک برگه کاغذی روی دیوار جنوبی رواق متصل به شبستان مسجد، مشخص شده است.
مقام کشتی نوح
میان صحن مسجد، مکانی وجود دارد که به «سفینة نوح» معروف است. براساس برخی اقوال، این نقطه محل به گِل نشستن کشتی حضرت نوح(ع) پس از طوفان بزرگ است. اما براساس روایات دیگری، اینجا محل ساخته شدن کشتی حضرت نوح(ع) بوده است. این مکان نیز پیش‌تر به صورت سردابی بود که با یک راه‌پله، امکان پایین رفتن به آن وجود داشت. این سرداب، به شکل یک صحن کوچک هشت ضلعی بود که در هر ضلع آن، یک ایوان وجود داشت و از طریق دو ایوان شمالی و جنوبی، به دو حجره دیگر راه داشت. کف زیارتگاه کشتی نوح(ع)، نمایانگر سطح واقعی مسجد کوفه، پیش از بالا آوردن سطح آن در زمان سیدمهدی بحرالعلوم بوده است.
در دوره رژیم سابق بعثی عراق، پله‌های ورودی سفینه نوح مسدود شد و از ورود به آنجا، جلوگیری به عمل می‌آمد. اما پس از سقوط این رژیم، متاسفانه در بازسازی‌های اخیر مسجد، این زیارتگاه و بنای تاریخی ارزشمند آن، به‌طور کامل از بین رفت و تنها به‌جای آن، یک حوض دوازده ضلعی، با نرده‌های سنگی کم‌ارتفاع در اطراف آن، ایجاد شد.
ساختمان فعلی
ساختمان فعلی مسجد، بالغ بر چهل هزار مترمربع مساحت دارد. نمای آن، تقریباً به شکل مربعی است که اضلاع آن به ابعاد 110* 116* 109* 116 متر است. دیوارهای مسجد، بلند و از بیرون، با برج‌های نیمه دایره، استحکام بخشیده شده است. تعداد این برج‌ها 27 عدد است که در هریک از اضلاع جنوبی و غربی، پنج برج و در هریک از اضلاع شمالی و شرقی، هفت برج و برج‌هایی نیز در چهار گوشه مسجد، وجود دارد.[۲۲]
متصل به مسجد، از هر دو سمت شرقی آن، صحن دیگری وجود دارد که در آن، دو مرقد مسلم بن عقیل و هانی بن عروه، قرار دارد. در گذشته، در سمت غربی مسجد، صحن دیگری وجود داشته که دارای ایوان‌ها و حجره‌ها و دیواری گرداگرد آن بوده است. این محوطه، کاروانسرایی مخصوص اقامت زائران و مسافران بوده است که در سال 1327ه. ق، تاسیس گردید و در سال 1383ه. ق، تخریب شد.[۲۳] مشابه این کاروانسرا، هنوز در ضلع شرقی مسجد سهله، باقی مانده است.
در گذشته، مسجد کوفه دارای چند دروازه بوده است که امروزه تنها یک دروازه آن، باقی مانده است. نام این دروازه باب الفیل و در گوشه شمال غربی مسجد قرار دارد. البته در دوره‌های اخیر، دروازه‌های جدیدی به صحن مسجد، باز شده است؛ از جمله دروازه‌ای واقع در میانه ضلع غربی مسجد که به اشتباه باب الکنده (از دروازه‌های قدیمی مسجد کوفه) خوانده می‌شود، دروازه صحن مسلم بن عقیل، در میانه ضلع شرقی مسجد که چندین‌بار، از جمله در سال 1388ه. ق، بازسازی شده است و دروازه کوچکی به نام باب الرحمه، در میانه ضلع شمالی که در سال ١٣٨٨ه. ق، ایجاد شده است.[۲۴] بالای باب الفیل، مناره‌ای دایره‌ای وجود دارد که در سال 1376ه. ق- 1956م ساخته شده و بدنه آن با الواح و کتیبه‌های کاشی، تزیین یافته است. این مناره، به‌جای مناره قدیمی‌تری ساخته شد که در تاریخ مذکور، به سبب بنای مناره جدید، به‌طور کامل تخریب گردید.[۲۵] در بازسازی اخیر مسجد، دو مناره مربع به مسجد افزوده شده است که یکی از آنها، در زاویه شمال غربی مسجد، کنار مناره دایره‌ای قدیمی و مناره دیگر، در زاویه شمال شرقی، قرار دارد.
وجه تسمیه باب الثعبان
یکی از نام‌های باب الفیل، در گذشته، «باب الثعبان» (دروازه افعی)، بوده است. علت نامگذاری آن، وقوع یک کرامت در زمان امیرمؤمنان(ع) در ارتباط با این دروازه مسجد است که در تعدادی از منابع شیعه، نقل شده است. داستان آن، چنین است که در یکی از روزهای جمعه، امیرمؤمنان(ع) بالای منبر مسجد کوفه، خطبه می‌خواند که افعی بزرگی که سر آن از سر گوسفند نیز بزرگ‌تر بود، از سمت باب الفیل وارد مسجد شد و به سمت منبر حرکت کرد و مردم از ترس آن، کنار رفتند. افعی نزد امام علی(ع) بالای منبر رفت و سرش را نزدیک امام برد و حضرت به او، گوش داد. سپس از منبر پایین آمد و از همان باب الفیل بیرون رفت و از دیدگان مردم غایب شد. حضرت(ع) خطاب به مردم فرمود:
این افعی را که دیدید، وصی محمد(ص) بر جنیان است و من، وصی ایشان بر آدمیانم. آن افعی، بیشتر از شما از من پیروی می‌کند و او، جانشین من میان شماست ... و او از من سؤالی کرد که من پاسخ او را دادم.[۲۶]
پانویس
- ↑ تاریخ الطبری، ج3، ص148؛ فتوح البلدان، البلاذری، ص388.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص491.
- ↑ تاریخ الطبری، ج3، ص148.
- ↑ العتبات المقدسة فی الکوفة، ص16.
- ↑ کامل الزیارات، ص23 و 24؛ ترجمه کامل الزیارات، ص72 و 73.
- ↑ کامل الزیارات، ص24؛ ترجمه کامل الزیارات، ص73.
- ↑ کامل الزیارات، ص24؛ ترجمه کامل الزیارات، ص74.
- ↑ مختصر کتاب البلدان، ابن فقیه، ص713.
- ↑ کامل الزیارات، ص28؛ ترجمه کامل الزیارات، ص87 و88.
- ↑ کامل الزیارات، ص24 و 25؛ ترجمه کامل الزیارات، ص75 و 76.
- ↑ کامل الزیارات، ص25 و 27؛ ترجمه کامل الزیارات، ص77، 78 و 86.
- ↑ کامل الزیارات، ص27؛ ترجمه کامل الزیارات، ص86.
- ↑ کامل الزیارات، ص29؛ ترجمه کامل الزیارات، ص91 و 92.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص493.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص224.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص187 و188.
- ↑ رحلة ابن بطوطة، ص219.
- ↑ العتبات المقدسة فی الکوفة، ص38 و 39.
- ↑ العتبات المقدسة فی الکوفة، ص40 و 42.
- ↑ نوادر المعجزات، محمد بن جریر الطبری، ص30 و 31.
- ↑ العتبات المقدسة فی الکوفة، ص95.
- ↑ همان، ص94.
- ↑ العتبات المقدسة فی الکوفة، ص94 و 95.
- ↑ همان، ص81.
- ↑ همان، ص65 و 66.
- ↑ الهدایة الکبری، حسین بن حمدان الخصیبی، ص152؛ الثاقب فی المناقب، ابن حمزه، ص248.
منابع
- تاريخ الطبري، محمد بن جرير الطبري، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.
- فتوح البلدان، احمد بن يحيي البلاذري، تحقيق: عبدالله انيس الطبّاع و عمر انيس الطبّاع، بيروت، مؤسسة المعارف، ١۴٠٧ه. ق - ١٩٨٧م.
- معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.
- العتبات المقدسة في الكوفة، محمد سعيد الطريحي، ط ٢، بيروت، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م.
- رحلة ابن بطوطة، محمد بن عبدالله المغربي (ابن بطوطة)، بيروت، دار صادر، ١۴١٢ه. ق.
- الهداية الكبري، حسين بن حمدان الخصيبي، ط ١، بيروت، مؤسسة البلاغ، ١۴٢٣ه. ق - ٢٠٠٢م.
- الثاقب في المناقب، محمد بن علي (ابن حمزة الطوسي)، تحقيق: نبيل رضا علوان، ط ٢، قم، مؤسسة انصاريان، ط ٢، ١۴١٢ه. ق.
- كامل الزيارات، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمي)، تصحيح: بهراد الجعفري، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧۵ه. ش.
- كامل الزيارات (ترجمه فارسى)، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمى)، ترجمه: محمدجواد ذهنى تهرانى، تهران، پيام حق، ١٣٨٧ه. ش.
- مختصر كتاب البلدان، احمد بن محمد الهمذاني (ابن الفقيه)، ليدن، بريل، ١٣٠٢.
- نوادر المعجزات في مناقب الائمه الهداة، محمد بن جرير بن رستم (طبري امامي)، ط ١، قم، مدرسه الإمام المهدي(عج)، ١۴١٠ه. ق.
- رحلة ابن جبیر، محمد بن جبیر.