فرهاد میرزا معتمدالدوله

فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق)، فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه، برادر محمدشاه قاجار و عموی ناصرالدین شاه است، که به علم، درایت و پایبندی به دین شهرت داشته و یکی از اقدامات او گسترش و بازسازی آستان مقدس کاظمین(ع) است.

فرهاد میرزا معتمدالدوله

مشخصات فردی
لقب	معتمدالدوله، نایب‌السلطنه و نایب‌الإیاله
نسب	خاندان قاجار
زادروز	۱۲۰۳ق.
زادگاه	ایران
خویشان سرشناس	محمدشاه قاجار برادر وی، ناصرالدین شاه عموی او.
مذهب	شیعه
منصب	حکمرانی خوزستان، لرستان، فارس، کردستان و همدان
تاریخ درگذشت	۱۳۰۵ق.
محل درگذشت	ایران، تهران
آرامگاه	آستان مقدس کاظمین(ع)، داخل صحن، در غرفه‌ای سمت مشرق باب‌المراد، کنار دری به نام وی.
مشخصات دینی
هجرت به	تبعید به طالقان
حج و زیارت
خدمت	امنیت‌سازی راه‌های فارس
سفر	حج، کاظمین
بناهای ساخته شده	صحن آستان مقدس کاظمین(ع)
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	قائم مقام فراهانی
محل تحصیل	تبریز
تالیفات	هدایةالسبیل و کفایة الدلیل، قمقام زخّار و صمصام بَتّار.
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
فعالیت مذهبی	مبارزه با منکرات شرعی

او در دوره‌های مختلف، مناصبی مانند حکمرانی خوزستان، لرستان، فارس، کردستان و همدان را برعهده داشته و نشان‌های افتخار گوناگون گرفته است. با این همه، در دوره‌ای، سلسله قاجار او را طرد کرده و به طالقان تبعید کرده است.

وی در سال ۱۲۹۱ق. به سفر حج رفته و سفرنامه‌ای نگاشته است. وی دارای آثاری در رشته‌های گوناگون علمی است.

تبار

فرهاد میرزا معتمدالدوله، فرزند عباس‌میرزا نایب‌السلطنه (۱۲۰۳-۱۲۹۹ق) است. عباس‌میرزا، در دوره قاجار، حاکم آذربایجان بوده و در مقابله با تجاوز روس‌ها به شمال غربی ایران، از خود رشادت نشان داده است. وی در مبارزه با امپراتوری عثمانی نیز به پیروزی‌هایی دست یافت. تاریخ‌نگاران ایرانی و اروپایی، او را شریف‌ترین فرد از تبار قاجار برشمرده و کارنامه او را در امور نظامی، سیاسی و تحولات اجتماعی ستوده‌اند. عباس‌میرزا، هنگامی که عزم تسخیر هرات و آزادسازی آن از دست انگلیس را داشت، درگذشت. پیکرش در مشهد، در جوار آستان امام رضا(ع)، در دارالحفاظ مسجد گوهرشاد دفن شد.

یکی دیگر از فرزندان عباس‌میرزا، محمدمیرزا معروف به ولیعهد ثانی است که با مرگ فتحعلی‌شاه، به فرمانروایی رسید و محمدشاه قاجار نام گرفت؛ از این رو، فرهادمیرزا، برادر محمدشاه قاجار و عموی ناصرالدین شاه بوده است.

ولادت و تحصیلات

فرهادمیرزا معتمدالدوله، پانزدهمین فرزند عباس‌میرزا نایب‌السلطنه است، که در سال ۱۲۳۳ق. (۱۱۹۷ش)، به دنیا آمد. وی در تبریز به تحصیل علوم متداول پرداخته و علوم معقول و منقول و برخی دانش‌های متداول دیگر را آموخت.

نشان‌ها و لقب‌ها

فرهادمیرزا به لقب «معتمدالدوله» دست یافت؛ دلیل آن را خدمات دولتی و دیوانی و تدبیر لازم در اداره امور ایالات و ولایات دانسته‌اند. در سال ۱۲۷۶ق. به دریافت نشان میرپنجی و حمایل مخصوص با حمایل امیرتومانی دست پیدا کرد. محمدشاه قاجار در سال ۱۲۵۳ق. که عازم هرات و منطقه خراسان بزرگ شد، فرهادمیرزا را به عنوان نایب ایالت برگزیده و برای حفظ پایتخت، در تهران مستقر کرد. این کار، در سفر محمدشاه به اصفهان، در سال ۱۲۵۵ق. نیز انجام شد. لقب‌هایی مانند نایب‌السلطنه و نایب‌الإیاله را نیز به او نسبت داده‌اند.

حکمرانی خوزستان و لرستان

محمدشاه قاجار، در سال ۱۲۵۰ق. به پادشاهی رسیده و برادر خود فرهاد میرزا را در حالی که ۱۷ سال سن داشت، به حکمرانی منطقه خوزستان و لرستان منصوب کرد. در این مناطق، شماری از اشرار ناامنی به وجود آورده بودند. فرهاد میرزا امنیت را برگردانده و به آشفتگی‌ها پایان داد.

فرمانروای منطقه فارس

فرهادمیرزا، در سال ۱۲۵۷ق. در ۲۴ سالگی، به عنوان نایب الایاله، به حکومت فارس فرستاده شد و به مدت پنج سال عهده‌دار این منصب بود. او را درباره دستگیری راهزانان و امن کردن راه‌های فارس ستوده‌اند. از اقدامات دیگر او، جاری کردن حدّ، در برخی منکرات، مانند شراب‌خواری و قماربازی معرفی کرده‌اند. سرانجام محمدشاه قاجار او را از این منصب عزل کرد؛ دلیل عزل او را سعایت مخالفان و تیرگی روابط او با صدر اعظم وقت، میرزاآغاسی دانسته‌اند.

فرهادمیرزا، سال‌ها بعد، از سال ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۸ق، بار دیگر حکمرانی فارس را به دست گرفت. رواج رسم‌های نیکو و برقراری امنیت از خدماتی است که برای وی، در این دوره ذکر کرده‌اند.

تبعید به طالقان

وی در سال ۱۲۶۸ق. توسط ناصرالدین شاه، به طالقان تبعید شد؛ دلیل تبعید او، متهم بودن وی در سوء قصد به جان شاه بود. برخی، عاملان این سوء قصد را پیروان فرقه بابیه دانسته و فرهاد میرزا را از این اتهام مبرا دانسته‌اند.

حکمرانی کردستان

از سال ۱۲۷۸ق. به کارگیری او در مناصب دولتی از سر گرفته شد، حکومت دوباره بر لرستان و خوزستان، عضویت دارالشورای کبرای دولتی و حکومت کردستان و همدان برخی از این مناصب هستند. وی توانست در کردستان، دو آشوب مهم را بخواباند.

سفر به حج

فرهادمیرزا، در رجب ۱۲۹۲ق. از تهران عازم سفر حج شد. او از آغاز سفر حج، لباس رسمی و درجات دولتی را کنار گذاشته و مانند یک زائر و حاجی عادی حرکت کرده و به تلاوت قرآن، دعا و زیارت عاشورا اهمیت می‌داد. فرهادمیرزا در مسیر راه، از مساجد، امامزاده‌ها و مرقد بزرگان بازدید می‌کرد.

او از جایی که میل‌های گنبد حرم حضرت محمد(ص) دیده شد، از مرکب پیاده شده و تمام مسیر را پیاده رفت. هنگام ورود به مدینه اجازه نداد به رسم ورود بزرگان، برایش چند عراده توپ شلیک کنند. وی به زیارت حضرت محمد(ص) رفته، زیارت حضرت فاطمه(س) را خوانده و ائمه بقیع را نیز زیارت کرده است. درِ ضریح ائمه بقیع را برایش گشوده‌اند. به گفته وی، امام حسن(ع)، دردی که او در پا داشته را شفا داده است.

فرهادمیرزا، در سفرنامه خود، از اینکه نام پادشاهانی که کعبه را بازسازی کرده‌اند، درون خانه خدا نصب شده، انتقاد شدیدی کرده است. سفر او یک سال طول کشیده و در ربیع‌الثانی ۱۲۹۳ق. به تهران بازگشته است.

گسترش و بازسازی آستان مقدس کاظمین(ع)

فرهادمیرزا، از اندوخته‌های مالی خود، صحن بزرگی را برای آستان مقدس کاظمین(ع) ساخت. وی، دو نفر از تاجران کاظمین، به نام‌های عبدالهادی و مهدی استرآبادی را مسئول این کار کرد. عملیات ساختمانی در ۱۷ ذی‌القعده ۱۲۹۶ق. آغاز شده و در ۱۷ ربیع‌الاول ۱۳۰۱ق. پایان یافت. هزینه این ساخت و ساز، بیشتر از ۲۰۰ هزار لیره عثمانی بوده است. برخی که همان‌زمان با پایان ساخت این طرح، به کاظمین رفته‌اند، صحن را «عالی و باشکوه» توصیف کرده‌ و برخی از شاعران، به مناسبت ساخت آن، شعر سروده‌اند.

جزئیات صحن به این شرح است:

1. حصاری بلند در اطراف صحن شامل دو طبقه ساخته شده است. طبقه نخست، دارای اتاق‌ها و ایوان‌های کوچک بوده، با سنگ مرمر مفروش شده و دیوارهای آن با کاشی‌های گلدار تزئین شده است. دور تا دور بالای این طبقه از دیوار صحن، کتیبه زیبایی از آیات قرآن نقش بسته است. طبقه دوم، دیوار بلندی است که روی دیوار قسمت خارجیِ طبقه نخست قرار گرفته و چند اتاق دور از هم، در میان دیوار ساخته شده، که حصار طبقه دوم بر آن تکیه کرده است. بر بخش بالای دیوار، کتیبه‌ای قرآنی نقش بسته است. بر پایه نوشته‌ای که در پایان کتیبه، در شمال غربی صحن وجود دارد، این کتیبه به خط نصرالله مشهدی و در سال ۱۲۹۸ق. نگاشته شده است.
2. دو ستون بزرگ در طبقه دوم صحن، روی دو درِ اصلی، در سمت شرق و جنوب صحن ساخته شده، که برای نصب دو ساعت بزرگ است.
3. زیرزمین‌هایی که منظم و محکم توصیف شده، در صحن، ایوان‌ها و حجره‌ها، برای دفن مردگان ساخته شده است.
4. مناره‌های بزرگ چهارگانه، از جایی که مؤذن می‌ایستد تا نوک آنها طلاکاری شده است.
5. چهارمین درِ نقره‌ای آستان مقدس کاظمین(ع)، در سال ۱۲۹۴ق. در بین رواق و طارمه شرقی نصب شده که طلای آن را فرهادمیرزا اهدا کرده است.

ویژگی‌ها

• اهمیت به موازین شرعی و شیعی؛ وقتی او را برای مراسم قماربازی شاهزاده‌ها نزد شاه دعوت کردند، این دعوت را رد کرده و خود را از اهل قمار و خلاف مبرّا دانست؛ این پاسخ، باعث دلخوری شاه نیز شد. فرهادمیرزا، سالیانه برای امام حسین(ع)، مراسم روضه‌خوانی برپا می‌کرد.
• مخالفت با فرهنگ غرب؛ فرهادمیرزا، با اینکه زبان انگلیسی را می‌دانست و در رواج دانش‌های جدید کوشا بود، به فرهنگ غرب نظر خوبی نداشته، بلکه به شدت مخالف بود. او در سفرنامه خود به مکه، از پوشش زنان مصری که شبیه لباس‌های فرنگی است، و از آزادی مشروبات الکلی در مصر به شدت انتقاد کرده است.
• استعمارستیزی؛ سفیر انگلیس، نام برخی از طردشدگان حکومت قاجار را نوشته و به نماینده دولت فرانسه در ایران تأکید کرد این افراد مورد حمایت دولت بریتانیا هستند. بین نام‌ها، نام فرهادمیرزا نیز وجود داشت. وقتی فرهادمیرزا با خبر شد، اعلام کرد پناهنده هیچ دولتی نبوده و حتی اگر بخواهند او را در ایران گردن بزنند، به دولت بیگانه روی نمی‌آورد. فرهادمیرزا، در لغو قرارداد «رویتر» نیز نقش داشته است.

آثار

فرهادمیرزا دارای آثاری در زمینه تاریخ، جغرافی، ریاضی، ادبیات و شعر است. او بر کتاب‌های «وفیات االعیان» و «تذکرة الخواص» حاشیه زده و «دیوان منوچهری دامغانی» را تصحیح کرده است. وی دو کتاب «تحریر اقلیدس» و «خلاصة الحساب» را به فارسی برگردانده است. دیگر آثار او عبارتند از:

• هدایةالسبیل و کفایة الدلیل، که به «روزنامه سفر مدینة السلام و بیت الله الحرام» نیز نامیده شده است. این کتاب، سفرنامه سفر حج او از آخر رجب ۱۲۹۳ تا ۲ ربیع‌الثانی ۱۲۹۳ق. است. مسیر رفت و برگشت در این سفرنامه عبارت است از: تهران، رشت، بادکوبه، تفلیس، طرابوزان، اسلامبول، ازمیر، اسکندریه، بندر سوئز، بندر ینبع (در حجاز و در کرانه دریای سرخ)، مدینه، مکه، بندر جده، بندر پورت‌سعید در مصر، بیروت، اسلامبول، طرابوزان، تفلیس، بادکوبه، رشت، تهران. این سفرنامه، در معرفی مکان‌ها، مرقدها و شهرها از منابع گوناگون تاریخی و جغرافیایی و در مطالب اعتقادی و فقهی از منابع حدیثی و تفسیری استفاده کرده است. بخشی از این کتاب نیز، به بیان مناسک حج پرداخته است.

کتاب هدایة السیبل، در شیراز، در سال ۱۲۹۴ق. در ۳۶۲ صفحه و در همان سال، در تهران، در ۳۸۵ صفحه به چاپ رسیده است. سفرنامه فرهادمیرزا، بار دیگر توسط مؤسسه مطبوعاتی علمی با تصحیح و حاشیه غلامرضا طباطبایی، در ۴۲۴ صفحه، در قطع وزیری، در ۱۳۶۶ش. چاپ شده است.

• قمقام زخّار و صمصام بَتّار، که مقتلی درباره رویداد عاشورا است و انگیزه تألیف آن جداسازی روایات تاریخی درست، از توضیحاتی است که شاعران و ذاکران به تاریخ عاشورا افزوده‌اند. نام این کتاب، به معنای «دریای ژرف و شمشیر برنده» است. فرهادمیرزا، در تألیف این کتاب از دیگر اندیشمندان نیز مشورت گرفته است. این کتاب، در دو جلد سامان یافته است؛ جلد نخست، به زندگی امام حسین(ع)، قیام مسلم بن عقیل و قیام کربلا از آغاز تا روز عاشورا و زمان شهادت پرداخته است. جلد دوم، به چگونگی شهادت امام(ع) و بنی‌هاشم، اسارت اهل بیت امام(ع)، انتقال آنها به کوفه و شام، عقوبت قاتلان، قیام توابین، جنبش مختار و بیان اشعار پرداخته است.

محمدعلی معلم حبیب‌آبادی (م.۱۳۹۶ش)، عالم و سرگذشت‌نگار شیعه، کتاب قمقام زخار را تا زمان خود، در تصحیح اخبار، توضیح مکان‌ها و ضبط نام‌های شهیدان و مخالفان بی‌مانند دانسته است. این کتاب، بار نخست، چند ماه پیش از درگذشت نویسنده، در اوایل سال ۱۳۰۵ق، در تهران، در ۷۱۳ صفحه چاپ و در سال ۱۳۳۷ش. تجدید چاپ شده است. کتاب قمقام زخار، با تصحیح و حواشی محمود محرمی زرندی، توسط انتشارات اسلامیه، در سال ۱۳۶۳ش. نیز به چاپ رسیده است.

• کتاب روضه، کتابی برای روضه‌خوان‌ها، که مستند بوده و از مطالب نادرست خالی بوده است. امروزه اثری این کتاب در دست نیست. اعتمادالسلطنه، در کتاب خود از این کتاب نام برده و گفته فرهادمیرزا نسخه‌ای از آن را برای ناصرالدین شاه فرستاده است.
• تدوین منشآت قائم مقام فراهانی، که گردآوری نامه‌های استادش قائم‌مقام فراهانی است. خودش نیز مقدمه‌ای بر کتاب افزوده است. برخی، خدمت برجسته میرزافرهاد به عالم ادبیات را تدوین و انتشار همین کتاب دانسته‌اند.
• فرهنگ جغرافیایی ایران، که از مأخذهای مهم کتاب «مرآت البلدان» است. این کتاب در سال ۱۲۷۶ق. تألیف شده و آقابزرگ تهرانی، نسخه‌ای از آن را به خط نویسنده، در کتابخانه محمودفرهاد معتمد دیده است.
• جام جم، که در ۱۴۰ باب، به مباحث جغرافیای کره زمین و تاریخ آن پرداخته و تألیف آن در سال ۱۲۷۰ق آغاز شده است. در این کتاب، به مسائل ریاضی، جغرافی، تاریخ و همه سلسله پادشاهان که آن دوره در قدرت بودند تا زمان نگاشتن کتاب پرداخته شده است. این کتاب را در حقیقت، برگردان فارسی جغرافیای «ویلیام پیناک» دانسته‌اند.
• فهرست آثاری که درباره حضرت محمد(ص) و امامان(ع) نوشته شده است؛ این اثر در پایان کتاب قمقام زخّار آمده است.
• نصاب انگلیس، که دارای دو هزار واژه انگلیسی و برابرِ فارسی آن است. این کتاب، فرهنگنامه منظوم انگلیسی به فارسی است که در سال ۱۲۸۳ق. در تهران چاپ شده است.
• زنبیل، سفینه‌ای است مانند کشکول شیخ بهایی.
• اشعار.

در نگاه دیگران

مهدی بامداد، سرگذشت‌نگار معاصر، فرهادمیرزا را یکی از چهار شاهزاده فاضل قاجاریه دانسته است. نادرمیرزا، از تاریخ‌نگاران دوره قاجار، وی را شاهزاده عالم فاضل خوانده و آرزو کرده کاش مانند او هزار نفر در دوره قاجار می‌بود و به این خاندان نیرو و افتخار می‌داد. رضاقلی‌خان هدایت نیز، او را در عزم و اراده ستوده و چارلز استوری، خاورشناس انگلیسی او را اداره‌کننده‌ای بااستعداد، تحصیل‌کرده، ملتزم به موازین اسلامی و شیعی و مورد احترام اقشار گوناگون دانسته است. رجال‌نگاران بسیاری مانند محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، حسن حسینی فسایی، محمدعلی معلم حبیب‌آبادی و محمدعلی مدرس تبریزی وی را در علم، ایجاد امنیت، ترویج احکام اسلام، فروتنی، مردم‌داری، اخلاق نیکو، انفاق، شعر و نشر دانش‌های جدید ستوده‌اند.

درگذشت

فرهادمیرزا، از سال ۱۲۹۸ق. تا پایان عمر از کار و خدمات دولتی کناره گرفت و در ذی‌القعده ۱۳۰۵ق. برابر با تیر ۱۲۶۷ش. در تهران و در سن ۷۲ سالگی درگذشت. او وصیت کرده بود برای همدردی با امام کاظم(ع)، جنازه‌اش را نیم‌روزی روی پل بغداد قرار دهند؛ ولی محمدحسن آل یاسین، عالم شیعه، به گمانِ ایجاد اختلاف میان فرقه‌های اسلامی، اجازه اجرای وصیت را نداد.

مدفن

مدفن او، در آستان مقدس کاظمین(ع)، داخل صحن، در غرفه‌ای سمت مشرق باب‌المراد، کنار دری که به نام وی معروف است، قرار دارد.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله فرهاد میرزا معتمدالدوله بنیان‌گذار صحن حرم کاظمین و خادم اهل بیت(ع)، غلامرضا گلی‌زواره، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره پانزدهم و شانزدهم، تابستان و پاییز ۱۳۹۲، ص۱۹۷ است.