مزار فاطمه بنت اسد
مزار فاطمه بنت اسد، در بقیع واقع شده است. فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع) بود که به همراه ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی بر عهده گرفته بود. فاطمه بنت اسد سال چهارم هجری از دنیا رفت. پیامبر و امام علی(ع) او را در بقیع به خاک سپردند.
درباره مکان دفن فاطمه بنت اسد، اختلاف نظرهایی در منابع وجود دارد. برخی مکان دفن او را ابتدای بقیع و داخل در آن و برخی انتها و خارج از بقیع دانسته اند. بسیاری از گزارش‌های تاریخی محل قبر او را ابتدای بقیع دانسته اند. از نیمه دوم قرن ششم قبه‌ای در انتهای بقیع مزار فاطمه بنت اسد معرفی شده است.
فاطمه بنت اسد
فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبدمناف و همسر ابوطالب بود.[۱] وی مادر طالب، عقیل، جعفر، امام علی(ع) و ام‌هانی ست.[۲] هنگام تولد امام علی(ع) کعبه شکافته شد و فاطمه فرزندش را در خانه خدا به‌دنیا آورد.[۳] او و ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی و پس از وفات عبدالمطلب برعهده داشتند.[۴]
فاطمه بنت اسد نخستین زنی است که پیاده از مکه به مدینه هجرت کرد[۵]. او در سال چهارم هجری وفات یافت. پیامبر و امام علی(ع) وی را به خاک سپردند.[۶] پیامبر علاقه زیادی به فاطمه بنت اسد داشت. اوخود وارد قبر شد و به همراه علی(ع) در قبر خوابیدند تا خداوند عذاب قبر را از فاطمه بگرداند.[۷]
مزار فاطمه بنت اسد کجاست؟
درباره مکان دقیق دفن فاطمه بنت اسد گزارش‌های مختلفی در دست است. برخی مکان قبر او را ابتدای بقیع و برخی انتها یا خارج از بقیع دانسته‌اند.
ابتدای بقیع و داخل در آن
منابعی که ابتدای بقیع را صحیح می‌دانند به روایتی از پیامبر استناد می‌کنند که پس از دفن عثمان بن معظون در بقیع، گفت هر کس از خاندان من فوت کند او را نزدیک عثمان دفن خواهم نمود.[۸]
این منابع چند جای مشخص را به عنوان مدفن فاطمه بنت اسد ذکر کردهاند: مسجد فاطمه(بیت الحزن)، منطقه روحاء، خانه عقیل، مقبره ابراهیم
مسجد فاطمه(بیت الحزن)
در منابع آمده پیامبر، فاطمه بنت اسد را در مسجدی دفن کرد که بعدها آن را قبر حضرت فاطمه نیز نامیدند.[۹]این همان مسجدی است که بیت الحزن و بعدتر بیت الاحزان نامیده شد.
منطقه روحاء
برخی از منابع نیز قبر فاطمه بنت اسد را به استناد روایتی از پیامبر، در منطقه روحاء و مقابل حمام ابی قطیفه دانسته‌اند. [۱۰]درباره موقعیت جغرافیایی حماء و حمام ابی قطیفه نیز در منابع اقوال مختلفی آمده‌است.
برخی براساس روایتی از پیامبر که از جنوب شرق خانه عقیل تا خانه محمد بن زید در شرق قبر ابراهیم را روحاء دانسته، قبر عثمان بن معظون را نزدیک خانه محمد بن زید در روحاء عنوان می‌کنند.[۱۱]
برخی دیگر با قرار داشتن قبر فاطمه بنت اسد در روحاء موافقند اما مکان روحاء را انتهای بقیع می‌دانند.[۱۲]
همچنین در منابع دیگر، بنابر روایتی از پیامبر روحاء را از خانه محمدبن زید تا انتهای بقیع آن زمان، یعنی از شرق قبر ابراهیم تا منتهی‌الیه شرقی شرقی بقیع آن زمان دانسته‌اند.[۱۳]
عده‌ای نیز قائل به دو روحاء بوده‌اند؛ یکی از جنوب شرق خانه عقیل یعنی از مزار امام حسن تا شرق قبر ابراهیم و دیگری از شرق قبر ابراهیم تا انتهای بقیع آن زمان. این گروه بر آنند که مدفن فاطمه بنت اسد در همان روحاء اول قرار دارد.[۱۴]
برخی منابع نیز با مدنظر قراردادن این نکته که پیامبر بنی هاشم را در روحاء دفن می‌کردند، آن را در محدوده قبر ابراهیم تا مزار امام حسن(ع) دانسته‌اند.[۱۵]
حمام نام نخل ابی قطیفه شاعر اموی بود که در بقیع قرار داشت. برای حمام ابی قطیفه نیز چند مکان در منابع ذکر شده است:
- نخلی مقابل روحاء[۱۶]
- نخلی در انتهای بقیع[۱۷]
- نخلی در شمال قبر ابراهیم[۱۸]
- نخلی در مقابل مزار امام حسن(ع)[۱۹]
خانه عقیل
برخی منابع مدفن فاطمه بنت اسد را ابتدای مقابر بنی هاشم و در خانه عقیل ذکر کردهاند.[۲۰]
قبه ابراهیم
عده‌ای نیز مدفن فاطمه بنت اسد را در قبه ابراهیم ذکر کردهاند.[۲۱]
مزار فاطمه بنت اسد در کنار سایر مدفونین بنی هاشم
منابعی که قرار گرفتن مزار فاطمه بنت اسد در ابتدای بقیع را مطرح کردهاند، به مقابری از بنی هاشم اشاره کردهاند که در جوار مدفن فاطمه بنت اسد قرارداشته است:
- عباس بن عبدالمطلب : عباس عموی پیامبر، سال ۲۳ هجری وفات نمود[۲۲] و در منابع آمده وی در کنار مزار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شده‌است.[۲۳]
- امام حسن(ع): در منابع آمده امام حسن (ع) کنار مادرش فاطمه دفن شده‌است. برخی فاطمه را حضرت فاطمه[۲۴] و برخی دیگر فاطمه بنت اسد دانسته‌اند.[۲۵] عده‌ای نیز بنابر روایتی از امام صادق معتقدند امام حسن وصیت کرد پس از مرگ ابتدا برای تجدید عهد به مزار پیامبر برده و سپس در کنار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شود.[۲۶] چهار منبع سنی الفصول المهمه، کفایت الطالب، نزهة المجالس و عمدة الاخبار نیز قرارداشتن مزار امام حسن(ع) کنار مدفن فاطمه بنت اسد را تأیید کردهاند.[۲۷]
- امام صادق(ع): عده‌ای مدفن فاطمه بنت اسد را کنار مزار امام صادق(ع) گفته‌اند.[۲۸]
- ابراهیم: برخی از منابع قبر فاطمه بنت اسد را داخل در قبه ابراهیم[۲۹] دانسته‌اند.
- دختران پیامبر: عده‌ای نیز مزار فاطمه بنت اسد را نزدیک قبر دختران پیامبر گفته‌اند.[۳۰]
انتهای بقیع و خارج از آن
از نیمه دوم قرن ششم هجری، برخی منابع، از جمله سفرنامه‌های حج مدفن فاطمه بنت اسد را نزدیک قبر خلیفه سوم عثمان، ذکر کردهاند.
برخی مزار فاطمه را نزدیک قبر عثمان بن عفان[۳۱]، برخی در شمال قبر عثمان جایی به نام حمام ذکر کردهاند[۳۲]. برخی از منابع و سفرنامه ها نیز بدون نام بردن از عثمان، مدفن فاطمه را انتهای بقیع و خارج از آن گفته‌اند.[۳۳] برخی نیز مزار او را بیرون از دیوار بقیع و کنار قبر ابوسعید خدری دانسته‌اند.[۳۴]
تردیدها درباره قرارداشتن مزار در انتهای بقیع
برخی منابع بخصوص منابع تاریخ نگاری مدینه، قرار داشتن مزار فاطمه بنت اسد در انتها و خارج از بقیع را مورد تشکیک قرار داده و براساس روایات پیامبر دفن شدن فاطمه بنت اسد را در جایی به‌غیر از نزدیک مدفن عثمان بن معظون بعید دانسته‌اند.[۳۵]
برخی سفرنامه‌های حج نیز مدفن فاطمه را ابتدای بقیع دانسته و قرار داشتن مزار در انتهای بقیع را محال می‌دانند.[۳۶]
پانویس
- ↑ کتاب نسب قریش، ص 91
- ↑ الطبقات الکبری، ج8، ص178
- ↑ إثبات الوصیه لإمام علی بن أبی طالب، ص133
- ↑ أمالی شیخ صدوق، ص314
- ↑ کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ج2، ص474
- ↑ أمالی شیخ صدوق، ص314
- ↑ استیعاب فی معرفه الاصحاب، ج 4، ص 1891
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 102
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 123
- ↑ اخبار المدینه، ص208، مقاتل الطالبیین، ص29، عمده الاخبار فی مدینه مختار، ص128، وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، ج3، ص274، أمالی شیخ صدوق، ج2، ص469
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص100-101، وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، ج3، ص269
- ↑ ادرة الثمینه فی اخبارالمدینه، ج3، ص462-463
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص100
- ↑ وفاءوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص 270
- ↑ تحفةالأزهار و زلال الأنهار فی نسب ابناء الائمه الاطهار، ج1، ص142، المظاهرالحضریه للمدینه المنوره فی عصرالنبوه، ص 79
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، مقاتل الطالبیین، ص129، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274، تحفةالازهار و زلال الانهار فی نسب ابنا ائمه الاطهار، ج1، ص142
- ↑ الدره الثمینه فی اخبار المدینه، ص463، إتحاف الزائر و إطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی، ص 91
- ↑ وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275
- ↑ تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناءلائمه الاطهار
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص127، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص292
- ↑ اخبارالمدینه،ص 208، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275، الرحله الحجازیه، ص488، الرحله العیاشیه، ج1، ص378
- ↑ اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج3، ص63، الطبقات الکبری، ج4، ص22
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص127، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص292، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128
- ↑ إتحاف الزائر و إطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی، ج13، ص289، حیاة الحیوان الکبری، ج1، ص90، تاریخ الخمیس فی احوال أنفس النفیس، ج1، ص278، إثبات الوصیه لإمام علی بن ابی طالب، ص260، الدرة الثمینه، ص456
- ↑ إعلام الوری بأعلام الهدی، ج1، ص403، المناقب، ج4، ص29
- ↑ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج2، ص17، الخرائج و الجرائح، ص1و 242، مختصر فی تعریف احوال ساده الانام النبی و الاثنی عشر الام، ج1، ص65، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص61
- ↑ الفصول المهمه فی معرفه الائمه، ج2، ص740، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ص415، نزهة المجالس ومنتخب النفائس، ج2، ص327، عمده الاخبار فی مدینه المختار،ص 128
- ↑ تهذیب الاحکام، ج6، ص78، بحارالانوار، ج97، ص219
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275، الرحله الحجازیه، ص488
- ↑ المظاهرالحضریه للمدینه المنوره فی عصرالنبوه، ص79
- ↑ تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار، ص155، لطائف الاذکار، ص208، شرح مقامات الحریری، ج2، ص277
- ↑ ادرر الفرائد المنظمه فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمه، 643-645، إثاره الترغیب و التشویق إلی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، ج2، ص 351، المغانم المطابه فی معالم طابه، ج2، ص512، التعریف بما انست الهجره من معالم دارالهجره، ص351
- ↑ الدره الثمینه فی اخبار المدینه، ص462
- ↑ رحله المکناسی، ص261، الوجیزه فی تعریف المدینه، ص524
- ↑ وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128
- ↑ الرحله العیاشیه، ج1، ص377، الرحله الحجازیه، ص488، مرآت الحرمین، ج4، ص970
فهرست منابع
ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالفکر
ابن جبیر، محمد بن احمد، تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار، بیروت، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، دارالسویدی
ابن حبان، محمد، تاریخ الصحابه الذین روی عنهم الاخبار، تحقیق بوران ضناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون
ابن زباله، محمد بن حسن، اخبار المدینه، تحقیق صلاح عبدالعزیز زین السلامه، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره
ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه
ابن شبه نمیری، عمربن شبه، تاریخ المدینه المنوره، تصحیح فهیم شلتوت، قم، دارالفکر
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، علامه
ابن صباغ، علی بن محمد، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، استیعاب فی معرفه الاصحاب، بیروت، دارالجیل
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر
ابن عساکر الدمشقی، إتحاف الزائر و إطاف المقیم للسائر فی زیار] النبی، تحقیق حسین محمد شکری، شرکه دارالارقم بین أبیالارقم
ابن عنبه، احمدبن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، قم، مؤسسه أنصاریان للطباعه و النشر
ابن مازه، محمدبن عمر، لطائف الاذکار، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر علم
ابن نجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه فی اخبارالمدینه، تصحیح صلاح الدین بن عباس شکر، مرکز بحوث ودراسات المدینه المنورة
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطابیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
انصاری الجزیری الحنبلی، عبدالقادر بن محمد، الدررالفوائد المنظمه فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمه، قاهره، المطبعه السلفیه
بحرانی، راشد بن ابراهیم، مختصر فی تعریف أحوال ساده الانام النبی والاثنی عشر الامام علیهم أفضل الصلاه و اسلام، تحقیق نبیل رضا علوان، قم، باقیات
خوارزمی، محمدبن اسحاق، إثاره الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، مکه مکرمه، مکتبه نزار مصطفی الباز
دمیری، محمدبن موسی، حیاة الحیوان الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه
دیاربکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس فی احوال أنفس النفیس، بیروت، دار صادر
سامرائی، خلیل ابراهیم و ثائر حامد محمد، المظاهر الحضریه للمدینه المنوره فی عصر النبوه، موصل، مکتبه بسام
سمهودی، علی بن عبدالله، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، تحقیق قاسم سامرائی مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی
شرقی الفاسی، محمدد بن الطیب، الرحله الحجازی، تحقیق نورالدین شوبد، ابوظبی، دارالسویدی للنشرو توزیع
شریشی، احمد بن عبدالمؤمن، شرح مقامات الحریری، بیروت، دارالکتب العلمیه
شیخ صدوق، محمدبن علی، أمالی شیخ صدوق، تهران، کتابچی
شیرازی، نائب اصدر، سفرنامه مکه(50سفرنامه حج قاجاری به کوشش رسول جعفریان) تاریخ سفر 1305ق، تهران، نشر علم
صبری پاشا ایوب(n.d.) مرآت الحرمین، قسطنطنیه، بحریه
صفوری، عبدالرحمن بن عبدالسلام، نزهة المجالس و منتخب النفاس، بیروت، دارالکتب العلمیه
ضامن بن شدقم، تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناءالائمه الاطهار علیهم صلوات الملک الغفار، تهران، کتابخانه تخصص تاریخ اسلام و ایران
طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسهه آل البیت لإحیاءالتراث
طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق خرسان، نهران، دارالکتب الاسلامیه
عباسی، احمد بن عبدالحمید، عمدة الاخبار فی مدینه المختار، تصحیح محمد طیب الانصاری، مدینه منوره، اسعد درابزونی الحسینی
عیاشی، عبدالله بن محمد، الرحله العیاشیه، تصحیح سعید الفاضلی، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع
فرشی، ذراع المدینه(50 سفرنامه حج قاجاری به کوشش رسول جعفریان) تألیف 1037-1042، قم، نشر مورخ
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، المغانم المطالبه فی معالم طابة، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره
قطب راوندی، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه الامام المهدی
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق دارالحدیث، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر
گنجی، محمدبن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، تهران، دارإحیا تراث أهل البیت
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، دارإحیا التراث العربی
مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیه للام علی بن ابی طالب، قم، انصاریان
مصعب بن عبدالله، کتاب نسب قریش، تصحیح لوی، پرووانسال، اواریست، قاهره، دارالمعارف