اخبار الکرام
اِخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام، کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته احمد بن محمد اسدی (1035ـ1066ق). نویسنده کتاب شاعر، تاریخ‌نگار و فقیهی شافعی‌مذهب بوده و در مکه سکونت داشته است. وی در ۳۲ سالگی پیش از نگارش کامل کتاب فوت می‌کند و پسر او کار ا تکمیل می‌کند. کعبه و فضایل و نام‌های آن، حجرالاسود و فضیلت آن، رکن یمانی،مقام ابراهیم، حِجر اسماعیل و کرامات کعبه از موضوعات مطرح در این کتاب است. اخبار الکرام، برپایه دو نسخه خطی از آن، تصحیح شده و به چاپ رسیده است.
موضوع کتاب
اِخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام از منابع مختصر تاریخ محلی مکه است که نویسنده در آن، افزون بر آگاهی‌های منابع پیشین، اطلاعات و دیده‌های شخصی خود در سده 11ق را گرد آورده است.
نویسنده
احمد بن محمد اسدی، تاریخ‌نگار، فقیه شافعی‌مذهب، مدرّس قرائت در مسجدالحرام، نحوی و شاعر،[۱] از خاندانی با اصالت یمنی، در مکه زاده شد. گویا نخست بار، پدربزرگش که او نیز احمد نام داشته، از یمن به حجاز هجرت کرده و نسبت «یمنی» که به آنان داده‌اند، از همین رو است. از زمان، چگونگی و سبب این هجرت، اطلاعی در دست نیست. احمد بن محمد و پدرانش را «اسدی» نیز خوانده‌اند؛ زیرا به اسد بن عامر (درگذشت 188ق.) نسب می‌برند. او بخشی از تحصیلات خویش را نزد پدرش، محمد بن احمد اسدی عریشی (درگذشت 1060ق.) گذراند و نزد استادانی مانند محمد بن علان (درگذشت 1075ق.)[۲] و علی بن عبدالقادر طبری (درگذشت 1070ق.) از مکه‌شناسان سرشناس آن دوره و صاحبان آثار گوناگون در این زمینه، دانش آموخت.[۳]
افزون بر اِخبار الکرام، آثاری دیگر نیز به احمد اسدی نسبت داده‌اند؛[۴] از جمله إتحاف الکرام بفضائل الکعبة الغَرّاء و البلد الحرام[۵] که گویا اِخبار الکرام تفصیل همان کتاب است.
احمد اسدی در حدود 32 سالگی درگذشت. از مقدمه کتاب به قلم پسر او برمی‌آید که اِخبارالکرام آخرین کتابش بوده و فرصت نیافته آن را کامل کند و پس از مرگ او پسرش بدین کار همت گمارده است. (ص38ـ39) نام و مشخصات پسر او دانسته نیست. گویا وی مدتی پس از مرگ پدر به تکمیل این کتاب پرداخته؛ زیرا منابع معاصر نویسنده و اندکی پس از او مانند خلاصة الاثر نوشته محمد امین محبّی (درگذشت 1111ق.) که شرح احوال و آثار او را آورده‌اند، از این کتاب یاد نکرده‌اند.
منابع کتاب
منابع کتاب بیش از 70 اثر مکتوب هستند که برخی اکنون موجود و بعضی مفقودند. نویسنده به ترتیب، از آثار ازرقی (برای نمونه: ص47، 51، 81)، فاسی (برای نمونه: ص147، 172، 181)، عزّ بن جماعه (برای نمونه: ص45، 61، 79) و محمد جار الله بن ظَهیره (برای نمونه: ص57، 99) بیش از آثار دیگران سود جسته است. برخی منابع مانند اِفادة الاَنام نوشته عبدالله بن محمد غازی (درگذشت 1365ق.) بدین کتاب استناد کرده‌اند.[۶]
نویسنده برای رعایت اختصار (نک: ص254ـ255) سند روایت‌ها را نیاورده و آن چه را از دیگر منابع نقل کرده، با تلخیص یاد نموده است.
محتوا
کتاب عنوان‌بندی ندارد و عناوین کتاب را مصحح به سلیقه خویش برنهاده است. (ص25) موضوعات کتاب بیشتر همان موضوعات کتاب‌های تاریخ محلی مکه‌اند: کعبه و فضیلت و نام‌ها و طواف آن (ص40ـ73)، حجرالاسود و فضیلت آن و مباحثی درباره آن (ص73ـ74)، رکن یمانی (ص75ـ80)، ملتزم (ص80ـ82)، مقام ابراهیم (ص82ـ83)، حِجر اسماعیل (ص85ـ89)، کرامات کعبه (ص89ـ114)، نوسازی و بازسازی کعبه (ص115ـ158)، پوشش، معطرسازی و اشیاء کعبه (ص158ـ172)، مسجدالحرام و توسعه‌ها و عمران‌های آن (ص173ـ188)، مناره‌ها و قًبه‌ها و برخی مباحث درباره مسجدالحرام (ص188ـ202)، شهر مکه و حرم (ص203ـ246) و گفتارهای مربوط به آن مانند علت حرمت حرم (ص210ـ211)، اَنصاب حرم (ص211ـ212)، خانه‌های مکه (ص225ـ227)، مساجد و کوه‌ها (ص227ـ232) و آرامگاه‌های مکه (ص233ـ236) و مکان‌ها، مساجد و مقبره‌های نزدیک حرم. (ص247ـ255)
افزون بر آگاهی‌های منابع پیشین، نویسنده برخی اطلاعات دوره خود را افزوده است؛ مانند ویژگی‌های اشیاء درون کعبه در روزگار او (ص172)، شماره مناره‌های مسجدالحرام در آن دوره که بر پایه گزارش او هفت مناره بوده است (ص188ـ189)، چگونگی مقامات ائمه چهارگانه در مسجدالحرام و نماز‌گزاردن آن‌ها در آن دوره (ص194ـ198)، سیل سال 1040ق و بازسازی مهم و معروف کعبه در روزگار سلطان مراد (درگذشت 1049ق). نویسنده در این سال‌ها کودک بوده و از این رو، شرح بازسازی را از رساله استادش شیخ محمد بن علی بن علان گزارش کرده است؛(ص148) گرچه نام این رساله را یاد نکرده است. با توجه به محتوای گزارش شده، آن کتاب انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهّاب الجواد است که هنوز چاپ نشده است.[۷] در منابع تاریخ محلی مکه، درباره بازسازی کعبه به دست عبدالله بن زبیر آورده‌اند که او کعبه را به طور کامل بازسازی کرده است؛[۸] اما به تصریح احمد اسدی، ماوردی (درگذشت 450ق) در الاحکام السلطانیه (ص282ـ283) این مطلب را یاد نموده و به پشتوانه نظر استادش محمد بن علان و او نیز با اتکا به استاد خود محمد حجاز شعراوی (درگذشت 1035ق.) این سخن را رد کرده است. بر پایه دیدگاه آنان که دلیلی برای آن نیاورده‌اند، عبدالله بن زبیر همه ارکان، جز رکن حجر را بازسازی کرده است. (ص140ـ141)
در برخی گفتارهای کتاب، نکته‌هایی با عنوان «فائده» و «فرع» به مسائل فقهی (ص59، 164ـ166) و کلامی (ص63) و توضیح معنای روایت‌ها (ص67) اختصاص یافته است. (برای نمونه: ص62ـ63، 164، 166)
چاپ‌ها
حافظ غلام مصطفی، نخستین بار اخبار الکرام را با استفاده از دو نسخه خطی تصحیح کرده و به سال 1985م. در انتشارات دار الصحوه قاهره در قطع جیبی و 266 صفحه به چاپ رسانده است. او در مقدمه، با آوردن زندگی‌نامه‌ای از نویسنده، مزایای کتاب را بازگفته و نسخه‌های خطی یادشده را معرفی کرده است.
پانویس
- ↑ نک: خلاصة الاثر، ج1، ص325؛ المختصر، ص72-73؛ معجم المؤلفین، ج2، ص81.
- ↑ نک: ایضاح المکنون، ج1، ص15، 82، 100، 107، 114، 128، 189، 247، 388؛ التاریخ و المورخون، ص314ـ330.
- ↑ خلاصة الاثر، ج4، ص33.
- ↑ نک: معجم المؤلفین، ج2، ص81؛ هدیة العارفین، ج1، ص160.
- ↑ نک: التاریخ و المورخون، ص334-335.
- ↑ نک: افادة الانام، ج1، ص139.
- ↑ نک: التاریخ و المورخون، ص321.
- ↑ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص205-206؛ اخبار مکه، فاکهی، ج1، ص358؛ شفاء الغرام، ج1، ص100-101.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار الکرام.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، 1407ق.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
- ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، 1994م.
- خلاصة الاثر: محمد امین المحبی (درگذشت 1111ق.)، بیروت، دار صادر.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999م.
- المختصر من کتاب نشر النور و الزهر: عبدالله مراد ابوالخیر (درگذشت 1343ق.)، به کوشش محمد سعید و احمد علی، جده، عالم المعرفه، 1406ق.
- معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی.
- هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (درگذشت 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.