اخبار مکه (فاکهی)
اخبار مکه فاکهی کتابی کهن در تاریخ محلی مکه، نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی. از این کتاب با نامهای « کتاب مکة و اخبارها فی الجاهلیة و الاسلام»، «اخبار مکه»، «کتاب مکه» و « اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه» یاد کرده‌اند. محققان اعتبار این کتاب را بیشتر از اخبار مکه ازرقی دانسته‌اند. ترتیب ارائه مباحث در این کتاب، بسیار شبیه به کتاب ازرقی است و درهرحال استفاده فاکهی از ازرقی در نگارش این کتاب را نباید نادیده انگاشت. بخش اول این کتاب از بین رفته است. تنها نسخه خطی کتاب، بخش دوم آن را در بر دارد و در کتابخانه لیدن هلند نگهداری می‌شود.
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی |
| به کوشش | عبدالملک بن عبدالله بن دهیش |
| تاریخ نگارش | سده سوم قمری |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ مکه |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | شش |
| ناشر | مکتبة و مطبعة النهضة الحدیثه |
| محل نشر | مکه مکرم |
| تاریخ نشر | ۱۹۸۶ میلادی |
درباره نویسنده
تولد و وفات
نویسنده از محدّثان، سیره‌نویسان و تاریخنگاران شافعی سده سوم ق. است که در مکه سکونت داشته است. تولد او را میان سال‌های ۲۱۵ تا ۲۲۰ق.[۱] و وفاتش را میان سال‌های ۲۷۲ تا ۲۷۹ق. تخمین زده‌اند.[۲] شرح‌‌حال‌نگاران، از زندگی او ننوشته‌اند[۳] و تنها در رجال سند روایت‌ها از او یاد کرده یا هنگام شرح حال آنان، او را در شمار شاگردان یا استادان آورده‌اند.[۴] بسیاری از دانسته‌ها درباره فاکهی، برگرفته از آگاهی‌ها و نشانه‌های موجود در تنها اثر در دسترس او اخبار مکه است. مصحح کتاب بر پایه همین نشانه‌ها، سال تولد و وفات او را تخمین زده است.[۵]
اعتبار علمی، اساتید و شاگردان
دانشوران اهل سنت درباره ثقه بودن فاکهی گفت‌وگو نکرده‌اند؛ ولی‌گونه برخورد آنان با او همانند افراد ثقه است و بسیار از او گزارش نموده‌اند. فاکهی در مکه زاده شد و رشد کرد و نزد دانشوران آن سرزمین و نیز عالمان دیگر که به قصد حج بدان جا رفت و آمد داشتند، حدیث شنید.[۶] بخشی از گزارش‌ها و وصف‌های کتاب که از خود او است، نشان می‌دهد که فاکهی در مکه از منزلت والای اجتماعی برخودار بوده و نزد دانشوران و حکمرانان آن سرزمین جایگاهی ویژه داشته است؛ زیرا دستیابی به چنین آگاهی‌هایی تنها از افراد صاحب نفوذ برمی‌آید.[۷] وی از ۲۳۱ تن روایت کرده که در میان آنان مشایخی سرشناس به چشم می‌خورند؛ همچون: محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حجاج، ابوحاتم رازی، ابوزرعه جرجانی، احمد بن حمید صیدلانی و ابراهیم بن یعقوب جوزجانی. مصحح کتاب او در این زمینه به تفصیل سخن گفته و نام این کسان را همراه خلاصه‌ای از شرح حال و آثارشان در مقدمه نگاشته است.[۸] برخی از این مشایخ ساکن مکه نبوده‌اند و فاکهی آنان را به مناسبتی در آن شهر دیده[۹] یا برای استماع حدیث به سرزمین آنان رفته است. برای نمونه در بغداد از احمد بن عبدالجبار عطاردی[۱۰]، در کوفه از اسماعیل بن محمد احمسی[۱۱]، در صنعا از محمد بن علی نجار و ابراهیم بن احمد یمانی[۱۲] و در حرَض یمن از احمد بن صالح و علی بن منذر[۱۳] حدیث شنیده است. گروهی از دانشوران مکه نزد فاکهی دانش آموخته‌اند. از جمله آن‌ها فرزندش ابومحمد عبدالله (درگذشت در ۳۵۰ق.) است که از مشایخ حدیث شافعیان به شمار می‌رفته و در منابع روایی اهل سنت، از او فراوان یاد و گزارش کرده‌اند.[۱۴]
درباره کتاب
نامهای کتاب
ابن ندیم از این کتاب با عنوان کتاب مکه و اخبارها فی الجاهلیة و الاسلام یاد کرده است.[۱۵] اما بیشتر منابع نام کتاب را به اخبار مکه[۱۶] و کتاب مکه[۱۷] خلاصه کرده‌اند. نسخه چاپی کتاب، عنوان اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه را بر خود دارد.
اعتبار علمی و میزان اهمیت
اخبار مکه فاکهی همواره از منابع مهم تاریخنگاران و سیره‌نویسان بوده است و به لحاظ قدمت پس از اخبار مکه ابوالولید ازرقی (درگذشت در حدود۲۵۰ق.) جای دارد. پیش از ازرقی و فاکهی، کسانی دیگر نیز آثاری درباره مکه نگاشته‌اند؛ اما آثارشان از میان رفته است.[۱۸]
در اخبار مکه نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی، ادبی، معماری و عمرانی مردم مکه از آغاز تا روزگار زندگانی نویسنده آمده است. بسیاری از منابع مکتوب تاریخی و نیز روایی، تفسیری و فقهی وامدار این کتاب هستند. نویسندگان این آثار، به گزارش‌های فاکهی استناد جسته یا بخش‌هایی از کتاب او را گزارش کرده‌اند. شماری از این آثار عبارتند از: الاستیعاب نوشته ابوعمر بن عبدالبرّ القرطبی(درگذشت در ۴۶۳ق.)، معجم ما استعجم نوشته ابوعبید بکری(درگذشت در ۴۸۷ق.)، معجم البلدان نوشته یاقوت حموی(درگذشت در ۶۲۶ق.)، العقد الثمین و نیز شفاءالغرام بأخبار البلد الحرام نوشته تقی‌الدین محمد بن احمد فأسی[۱۹] (درگذشت در ۸۳۲ق.)، فتح الباری، الاصابه، تهذیب التهذیب و تغلیق التعلیق نوشته ابن حجر عسقلانی(درگذشت در ۸۵۲ق.)، الدر المنثور، تاریخ الخلفاء و الجامع الکبیر نوشته جلال الدین سیوطی[۲۰](درگذشت در ۹۱۱ق.).
آن چه امروز از اخبار مکه فاکهی در دست است، تنها نیمه دوم آن است. همین نیمه موجود به ۴۲۵ موضوع و مسئله می‌پردازد و نزدیک به ۳۰۰۰ گزارش دارد.[۲۱] برخی منابع مکتوبِ کتاب فاکهی، اکنون در دسترس نیستند و بخش عمده آن‌ها تنها به واسطه گزارش‌های او محفوظ مانده است. مصحح در مقدمه کتاب، از این منابع و موضوع آن‌ها یاد کرده و اخباری را نشان داده که تنها فاکهی گزارش نموده و بدین طریق آن‌ها را از نابودی رهانیده است. از آن جمله است برخی منابع در موضوع مکه؛ همانند آثاری از محمد بن عمر واقدی(۱۳۰ـ۲۰۷ق.) و زبیر بن بکار (۱۷۲ـ۲۵۶ق.) و نیز منابعی در حدیث و سیره و شعر و ادب.[۲۲]
مقایسه با اخبار مکه ازرقی
کتاب فاکهی در مقایسه با کتاب ازرقی که هم‌روزگار او بوده است، مباحث و موضوعات و جزئیات دقیق بیشتری دارد؛[۲۳] محمد بن احمد فأسی و برخی دیگر این کتاب را بسیار مفید و برتر از اخبار مکه ازرقی و کفایت‌بخش از آن خوانده و به درستی بر این باورند که در این اثر مطالب بسیار هست که در کتاب ازرقی نیست.[۲۴] کتاب فاکهی به لحاظ فقهی نیز غنای بیشتری دارد و به گونه‌ای گسترده‌تر به فقه حج پرداخته است.[۲۵] روایت‌های کتاب فاکهی نیز همانند کتاب ازرقی با سلسله سند همراه است. البته اسناد فاکهی تنوع و فراوانی بیشتر دارد؛ زیرا بسیاری از اسناد کتاب ازرقی به جدش می‌رسد و تنها از یک طریق است، اما طرق و مشایخ روایت‌های فاکهی پرشمارند. به نظر می‌رسد فاکهی ظرافت‌های دانش حدیث را بیشتر مراعات کرده است. او چگونگی دریافت حدیث را نیز به دقت برشمرده است. برای مثال اگر حدیث را از جایی شنیده یا برگرفته و به شیخ حدیث عرضه کرده، خواننده را از آن آگاه نموده[۲۶] و اگر خود، حدیث را شنیده، به آن تصریح کرده است.[۲۷] گاه جای شنیدن حدیث را معرفی کرده[۲۸] و گاه تصحیفی را که به سند یا متن حدیث راه یافته، بازشناخته و به خواننده یادآور گشته است.[۲۹] او روایت‌ها را به ترتیب میزان اعتبار صاحبان آن‌ها چیده و معمولا حدیث پیامبر(ص) را پیش از دیگر روایت‌ها جای داده است.
محتوا و ترتیب مباحث در کتاب فاکهی بسیار همانند اخبار مکه ازرقی است. با وجود این، فاکهی از آن کتاب یاد نکرده است. وی سال‌ها پس از ازرقی زنده بوده و کتاب ازرقی در آن روزگار در مکه شهرت داشته است. بدین روی، نمی‌توان اقتباس فاکهی از کتاب ازرقی را نادیده انگاشت.[۳۰] البته او از جدّ ابوالولید ازرقی، احمد بن محمد ازرقی[۳۱] (درگذشت در حدود۲۱۷/۲۲۲ق.)[۳۲] که بر پایه یک دیدگاه، صاحب اصلی کتاب اخبار مکه ازرقی است[۳۳]، با واسطه کسانی جز نواده‌اش روایت کرده است. (نک: ج۱، ص۳۵۹؛ ج۳، ص۲۷۷؛ ج۴، ص۱۲۷) مصحّح اخبار مکه فاکهی با ادله‌ای احتمال می‌دهد فاکهی و ابوالولید ازرقی، هر دو، از منبع یا منابعی مشترک بهره و الگو گرفته‌اند. همچنین وی بر این باور است که فاکهی از آن رو که کتاب ازرقی را ناقص می‌دانسته، به تألیف کتاب خود دست زده است. (ج۱، ص۵۱ـ۵۴) وستنفلد، نخستین مصحّح کتاب، بر آن است که فاکهی از کتاب ازرقی بسیار گزارش نموده، گر چه از او یاد نکرده است.[۳۴]
گزارش محتوا
بنای کتاب فاکهی بر گزارش اخبار و آثار است. او ادله دیدگاه‌ها را برمی‌شمرد و گزینش و داوری را بر عهده خواننده میگذارد. این ویژگی به ویژه در مباحث فقهی حج، از قبیل احرام، طواف، سعی و وقوف در عرفات آشکار است.
از محتوای کتاب برمی‌آید که فاکهی برای گرد آوردن آگاهی‌هایش رنج بسیار برده است. او پاره‌ای از این آگاهی‌ها را خود فراهم کرده است. مثلاً مساحت برخی جاها و اندازه بعضی از چیزها را خود به دست آورده است. برای نمونه، بارها حجرالاسود را وجب کرده یا فاصله میان حَجَر و زمین را با دست خود اندازه گرفته و روز و ساعت این کار را ثبت کرده است. نیز برخی فواصل میان جای‌های مکه و مسجدالحرام را با پای خود محاسبه کرده است. (ج۱، ص۱۳۵ ۱۳۶) اندازه‌گیری‌ها و آگاهی‌های دقیق و سودمند فاکهی در وصف مسجدالحرام، کعبه، صفا و مروه، عرفات، مزدلفه، و فاصله میان آن‌ها و آگاهی‌های ارزشمند همانند آن، مصحح کتاب را به این پندار واداشته که این‌گونه آگاهی‌ها با همت و سرمایه حکومت وقت تهیه و در دفاتری ثبت شده است و فاکهی و ازرقی از این دفاتر برای کتاب خود سود برده‌اند، بی‌آن که به منبع خویش اشاره کنند. (ج۱، ص۵۴)
با نگاه به منابعی که از نیمه گمشده این کتاب گزارش کرده‌اند، می‌توان حدس زد که این اثر درباره تاریخ و نسب‌شناسی قبایل و طوایف مکه و سیره نبوی بوده است. نمایی از فصل‌های نیمه موجود کتاب بدین قرار است:
۱. حجرالاسود و ویژگی‌های ظاهری، گذشته، و آداب زیارت و استلام آن. (ج۱، ص۸۱ـ۱۶۰)
۲. مُلْتَزَم، جایگاه معنوی آن و چگونگی دعا و تضرع در این مکان مقدس. (ج۱، ص۱۶۰ـ۱۸۶)
۳. کعبه، پیشینه آن، طواف، فضیلت طواف، برخی احکام فقهی طواف بر پایه مذهب نویسنده و آداب طواف در روزگاران پیش از اسلام. (ج۱، ص۱۸۶ـ۳۶۸)
۴. اهمیت و فضیلت حج، شرایط استطاعت، جایگاه معنوی حاجیان در پیشگاه الهی و برخی احکام اخلاقی و فقهی حج. (ج۱، ص۳۶۸ـ۴۳۸)
۵. مقام ابراهیم(ع) و جایگاه معنوی، ویژگی‌ها و تغییرات ظاهری‌اش در دوره‌های تاریخی، تفسیر و‌شان نزول برخی آیات و روایتی درباره حضرت مهدی[. (ج۱، ص۴۴۰ـ۴۸۳)
۶. چاه زمزم، فضیلت، نام‌ها، اوصاف، پیشینه تاریخی و نقش آن، و سقایت حج‌گزاران در ساختار سیاسی و اجتماعی و نظام قبیله‌ای. (ج۲، ص۵ـ۸۶)
۷. مسجدالحرام، فضیلت، حدود و ویژگی‌های آن، اشیای موجود در آن، تغییرات این ساختمان در طول تاریخ، و مهم‌ترین احکام فقهی نماز‌گزاران، زائران و حاجیان.(ج۲، ص۸۶ـ۲۰۹)
۸. صفا و مروه و مساحت دقیق آن‌ها، سعی، تاریخ صفا و مروه، و برخی آداب و اندیشه‌های روزگار جاهلیت. (ج۲، ص۲۰۹ـ۲۴۶)
۹. حرم، حدود و نشانه‌ها و پیشینه تاریخی آن، نامهای مکه، حکمرانان مکه، صحابیان درگذشته در آن سرزمین و بزرگان ساکن در آن دیار، رویدادهای سیاسی مکه، رخدادهای دیگر مکه در روزگاران گذشته، سروده‌های شاعران در وصف مکه، متن خطبه‌های برخی بزرگان در مکه، و آداب و رسوم مکیان. (ج۲، ص۲۴۶ـ۳۸۷؛ ج۳، ص۱ـ۱۵۶)
۱۰. چگونگی اداره مکه در جاهلیت و اسلام، حکمرانان وفات یافته در آن سرزمین و برخی کارهای آنان، قاضیان مکه، قبیله ثقیف، و این روایت از پیامبر اکرم(ص) : «هرکس مرا پس از مرگم زیارت کند، گویی در روزگار زندگانی‌ام دیدارم کرده است.» (روایت۱۹۱۸، ج۳، ص۱۵۷ـ۲۰۸)
۱۱. «نخستین»های مکه، مثلاً نخستین کسی که بر منبر رفت. (ج۳، ص۲۰۸ـ۲۴۳)
۱۲. احکام مالی و قضایی حرم و مکه همانند حکم خرید و فروش خانه‌های مکه و کسانی که نباید در مکه سکنا گزینند. (ج۳، ص۲۴۳ـ۲۵۹)
۱۳. محله‌های مکه، جای زندگی قبیله‌ها، نام خانه‌ها و رویدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها. (ج۳، ص۲۰۳ـ۲۶۳)
۱۴. حدود حرم از منظر قضایی و جزایی و احکامی از قبیل اخراج فرد مسلمان از مکه، حکم قاتلی که به حرم پناه می‌برد، و قطع درختان حرم و شکار و جز آن. (ج۳، ص۳۵۳ـ۳۹۲)
۱۵. مکان‌هایی که نماز گزاردن در آن‌ها مستحب است، مساجد مقدس آغاز اسلام، وادی محَصّب، گورستان‌ها، و روایت‌هایی از پیامبر اکرم(ص) درباره استحباب زیارت اهل قبور. (ج۴، ص۵ـ۹۴)
۱۶. چاه‌ها، چشمه‌ها و آبگیرهای مکه، و جایگاه آب در وضعیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مکیان قدیم. (ج۴، ص۹۶ـ۱۲۸)
۱۷. راه‌ها، خیابان‌ها، دره‌ها و پستی و بلندی‌های مکه و حرم، و مکان‌های تاریخی و رویدادهای مهم آن‌ها. (ج۴، ص۱۲۹ـ۲۴۶)
۱۸. سرزمین منا، اشیا و احکام مربوط به آن، مساحت دقیق منا، و مسجد منا. (ج۴، ص۲۴۶ـ۳۱۱)
۱۹. مشعر الحرام و وجه نامیدن آن به مُزْدَلَفه، فضیلت و احکام و راه‌های آن، و مسجد مشعر الحرام و فاصله دقیق آن تا عرفات. (ج۴، ص۳۱۱ـ۳۲۹)
۲۰. عرفات و جایگاه معنوی و حدود و احکام آن، مسجد عرفات، فضیلت دعا و روزه در عرفه، و وقوف پیامبر اکرم(ص) در آن. (ج۵، ص۵ـ۵۶)
۲۱. مکان‌های نام‌آور پیرامون مکه مانند مساجد تنعیم و جَعرانه و حدیبیه، جاهایی که پیامبر اکرم(ص) و اصحاب به قصد نبرد بدان جا رفته‌اند، و عمره‌های آن حضرت. (ج۵، ص۵۶ـ۱۰۹)
چاپ‌ها
تنها نسخه خطی کتاب، بخش دوم را در بر دارد و در کتابخانه لیدن هلند نگهداری می‌شود. فردینال وستنفلد (H.F.Wustenfeld) خاورشناس آلمانی (۱۸۰۸ـ۱۸۹۸م.) گزیده‌ای از کتاب را از روی همین نسخه نخستین بار به سال ۱۸۵۸م. در مجموعه‌ای ویژه تاریخ مکه با عنوان Die chroniken der stadt Mekka در لایپزیک به چاپ رساند. این چاپ چند بار در لبنان افست شده است.[۳۵]
چاپ دیگر کتاب رهاورد کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش است که با بهره جستن از نسخه کتابخانه لیدن و گزارش‌های منابع معتبر دیگر از این اثر، آن را تصحیح و به سال ۱۹۸۶م. در مکه مکرمه، مکتبة و مطبعة النهضة الحدیثه چاپ کرده و مقدمه‌ای مفصل درباره فاکهی و کتاب او و نیز تصاویری از نسخه خطی کتاب بدان افزوده است. وی در پانوشت‌ها نیز توضیحاتی پردامنه نگاشته است. برای مثال، به میزان اعتبار سندی یکایک روایت‌های کتاب اشاره کرده، معنای واژگان دشواریاب متن کتاب را نوشته و برخی تصحیف و تحریف‌ها را که به باور او به کتاب راه یافته، نشان داده است.
نسخه چاپی، سه بخش افزوده دارد که مصحح فراهم آورده است. در بخش نخست کوشیده است به قدر امکان، نیمه گمشده را از منابع دیگر پس از کتاب فاکهی که از آن گزارش کرده‌اند، بازشناسد و گزارش‌ها را به ترتیبی که در کتابهای همانند به چشم می‌آید، کنار هم نهد. رهاورد مصحح بازیابی ۲۳۳ روایت است که بیشترین آن‌ها را از کتاب شفاءالغرام و العقد الثمین فأسی و سپس آثار ابن حجر همچون الاصابه یافته است. بخش نخست با روایتی از امام صادق(ع) درباره ساخت کعبه به فرمان خدا آغاز می‌شود و آن‌گاه به مباحثی از این دست می‌پردازد: ماجرای ابراهیم و اسماعیل و هاجر(ع) در سرزمین مکه، پدید آمدن زمزم، بازسازی و تغییرات کعبه در دوره‌های گوناگون تاریخ، پوشش کعبه، نسب‌شناسی مهم‌ترین قبایل و طوایف ساکن مکه و آداب و رسوم آن‌ها، برخی نبرد‌های نام‌آور، حکمرانان مکه، آداب پای نهادن به کعبه، و برخی مباحث تاریخی مهم مانند فتح مکه. (ج۵، ص۱۱۹ـ۲۳۹)
بخش افزوده دوم، تصویرهایی است که مصحح از مکان‌ها و جای‌های مهم مکه در روزگار کنونی فراهم آورده و با توضیحاتی مختصر همراه کرده است. وی در بخش افزوده سوم کوشیده است با بهره جستن از آگاهی‌های فاکهی، دو نقشه ترسیم کند. در نقشه نخست، راه‌ها و پستی و بلندی‌های منطقه مکه را در سده سوم نشان داده و در نقشه دوم، جای زندگی قبایل و طوایف را در مکه و پیرامون آن و نیز در‌های مسجدالحرام را ترسیم کرده است. (ج۵، ص۲۳۹ به بعد)
این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده و جلد ششم حاوی فهرست‌های مصحح است.
پانویس
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ص۱۱.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ص۳۲؛ مجلة العرب، ج۸، ص۸۰۱-۸۱۵، «مکه و اخبارها».
- ↑ نک: العقد الثمین، ج۱، ص۴۱۰-۴۱۱.
- ↑ نک: الانساب، ج۴، ص۲۳۵؛ الاکمال، ج۶، ص۳۶۰؛ ج۷، ص۲۴۴؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۸.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۲.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۱-۱۲.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷۶-۴۷۷.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۴.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۲۸۳.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴-۱۳۵؛ ج۴، ص۲۸۳.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۸-۳۶۰، ۳۷۰.
- ↑ نک: السنن الکبری، ج۱، ص۲۸، ۳۹۸، ۴۰۹، ۴۳۱، ۴۳۸؛ سنن الدارقطنی، ج۱، ص۳۷؛ معرفة علوم الحدیث، ص۸۷، ۱۸۶.
- ↑ نک: الفهرست، ص۱۲۲.
- ↑ العقد الثمین، ج۱، ص۴۱۰-۴۱۱؛ الاصابه، ج۱، ص۱۷۸، ۲۶۵؛ ج۲، ص۴۷۸؛ ج۵، ص۲۸۵؛ ج۸، ص۴۸۰؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ المنمق، ص۲۵۸؛ تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۵۴؛ ج۷، ص۱۳۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۲۹۸، ۳۰۲.
- ↑ نک: الفهرست، ص۱۲۴-۱۲۵؛ اخبار مکه، ازرقی، ص۱۰؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۳۷، «ازرقی».
- ↑ نک: شفاء الغرام، ج۱، ص۲۳؛ العقد الثمین، ج۱، ص۱۸-۱۹.
- ↑ نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵-۳۹.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۳.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴-۳۵، ۵۰.
- ↑ نک: العقد الثمین، ج۱، ص۴۱۱؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۱.
- ↑ العقد الثمین، ج۱، ص۴۱۱؛ مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷-۴۸.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۶۰.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۴؛ ج۴، ص۳۰.
- ↑ مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
- ↑ نک: الاکمال، ج۱، ص۱۵۲؛ التاریخ الصغیر، ج۲، ص۲۹۷.
- ↑ نک: العقد الثمین، ج۳، ص۱۷۷.
- ↑ نک: اخبار مکه، ازرقی، ص۱۶؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۲.
- ↑ Die chonien der stadt Mekka, vol 2, p ⅺ.
- ↑ معجم المطبوعات العربیه، ج۲، ص۱۹۱۸؛ التاریخ و المورخون، ص۲۲-۲۳.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت در ۲۴۸ق.)، بیروت، دار الاندلس، ۱۴۱۶ق
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت در ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت در ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
- الاکمال: علی بن هبة الله بن ماکولا (درگذشت در ۴۷۵ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت در ۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق
- التاریخ الصغیر: البخاری (درگذشت در ۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
- التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (درگذشت در ۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش
- سنن الدارقطنی: الدارقطنی (درگذشت در ۳۸۵ق.)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
- السنن الکبری: البیهقی (درگذشت در ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر
- شفاء الغرام: محمد الفأسی (درگذشت در ۸۳۲ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفأسی (درگذشت در ۸۳۲ق.)، به کوشش محمد حامد، بیروت، الرساله، ۱۴۰۶ق
- الفهرست: ابن الندیم (درگذشت در ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (درگذشت در ۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق
- مجلة العرب (ماهنامه): ریاض
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت در ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- معجم المطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس (درگذشت در ۱۳۵۱ق.)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق
- معرفة علوم الحدیث: الحاکم النیشابوری (درگذشت در ۴۰۵ق.)، به کوشش سید معظم حسین و دیگران، بیروت، دار الآفاق الحدیث، ۱۴۰۰ق
- المنمق: ابن حبیب (درگذشت در ۲۴۵ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
- Die chroniken der stadt Mekka Heinrich Ferdinand Wuestenfeld, II, Auszuge aus alـFakihi, lipzig 1859.