اهل‌بیت
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Kamran در تاریخ ۲۱ آبان ۱۴۰۲ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
اهل بیت(ع)، به خاندان معصوم پیامبر اسلام(ص) اطلاق می‌گردد. در منابع اسلامی اهل بیت پیامبر(ص) به شش معنای، پنج تن، پنج تن به همراه نه تن از فرزندان امام حسین(ع)، همسران پیامبر، پنج تن و همسران پیامبر، خویشاوندان نسبی پیامبر و پیروان راستین پیامبر و امامان به کار رفته است. بر اساس دیدگاه شیعیان دوازده امامی به استناد برخی از روایات، اهل بیت علاوه بر پنج تن، شامل نه تن دیگر از نوادگان پیامبر(ص) از نسل امام حسین(ع) نیز می‌باشد. به باور بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت آیات زیادی از قرآن کریم درباره اهل بیت نازل شده است. همچنین در سیره و روایات پیامبر(ص) نیز جایگاه ویژه‌ای برای اهل بیت وجود دارد.
| نام کامل | اهل بیت پیامبر(ص) |
|---|---|
| نسب | اهل بیت پیامبر اسلام |
| اشخاص مهم | پیامبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام عسکری(ع)، امام زمان(عج) |
به باور شیعه اهل بیت پیامبر(ع) دارای خصوصیاتی از جمله: عصمت، علم و امامت هستند. البته پشتوانه این دیدگاه پاره‌ای از دلایل عقلی آمیخته با دلایل روایی و قرآنی است. در قرآن و روایات اسلامی بر لزوم معرفت اهل بیت و ابراز محبت به ایشان تأکید فراوان شده اشت.
حرمین شریفین نزد اهل بیت(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند بطوری که ایشان اشتیاق فراوان به زندگی در مکه و مدینه داشتند و نیز برای مراسم حج اهتمام ویژه‌ای قائل بودند به طوری که تعداد دفعات شرکت اهل بیت در مراسم حج خیلی زیاد است. به عنوان مثال آورده‌اند که امام حسن مجتبی(ع) بیست یا بیست و پنج مرتبه به حج رفتند. ایشان علاوه بر انجام مناسک حج از ایام حج برای هدایت مردم، دستگیری نیازمندان، مقابله با فرقه‌های انحرافی، اعلان حقانیت خویش و... بهره می‌بردند.
مکان‌های زیادی از حرمین شریفین مرتبط با اهل بیت پیامبر(ص) در منابع تاریخی آمده است که بسیاری از آن اماکن به دست آل سعود به خاطر دشمنی با اهل بیت(ع) ویران شده است.
واژه‌شناسی
ترکیب «اهل بیت» به معنای ساکنان خانه[۱] است. اهل بیت ترکیبی اضافی از «اهل» و «بیت» است. «اهل» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای وابستگی، اختصاص،[۲] انس و پیوند[۳] و قرابت[۴] با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. این واژه به گروهی اطلاق می‌شود که از لحاظ نسب یا دین به یک فرد بازگردند.[۵] «بیت» به خانه و محل سکونت گفته می‌شود.[۶]
در قرآن
اهل بیت در دو آیه مکی، یک بار به صورت «اهل البیت» بر اهل خانه ابراهیم(ع)[۷] و همسرش[۸] اطلاق شده است: رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الْبَیْت (سوره هود، آیه 73) بار دیگر به صورت «اهل بیتٍ» در اشاره مبهم خواهر موسی(ع) به خانواده خویش هنگام گفت‌وگو با فرعونیان: وَحَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ اَدُلُّکُمْ عَلی اَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُم (سوره قصص، آیه 12) به کار رفته است. افزون بر این، در پاره‌ای آیات، تعبیر «اهلَِک» به خانواده یا پیروان برخی پیامبران (سوره هود، آیه40 و 46؛ سوره مؤمنون، آیه27؛ سوره عنکبوت، آیه33)[۹] و اهل خانه یا پیروان پیامبر در دوره مکی (سوره طه، آیه132)[۱۰] اشاره می‌کند.
واژگان هم‌معنا
از اهل بیت به ویژه در معنای خاندان معصوم پیامبر(ص) گاه با تعابیری دیگر مانند «آل البیت»،[۱۱] «آل محمد»،[۱۲] «آل الله»،[۱۳] «ذَوِی القُربَی» و «عترت»[۱۴] نیز یاد می‌شود.
مصداق‌شناسی اهل بیت
در نوشته های مسلمانان، درباره اینکه اهل بیت پیامبر(ص) چه کسانی هستند اختلاف نظر وجود دارد. برخی اهل بیت را پنج‌تن اصحاب کساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) می‌دانند.[۱۵] و گروهی دیگر همه دوازده امام شیعه، پیامبر و حضرت فاطمه را اهل بیت می‌دانند.[۱۶] همچنین همسران پیامبر،[۱۷]پنج تن و همسران پیامبر[۱۸]، خویشاوندان نسبی پیامبر که صدقه بر آنان حرام شده است،[۱۹]پیروان راستین پیامبر و امامان[۲۰] نیز به نظر بخشی از مسلمانان مصداق اهل بیت پیامبر(ص) هستند.
پنج تن
شیعیان[۲۱] و برخی اهل سنت[۲۲] به پشتوانه روایت‌های فراوان از منابع شیعه[۲۳] و اهل سنت،[۲۴] مصداق‌های اهل بیت را تنها پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) دانسته و همسران پیامبر را از شمول آن بیرون شمرده‌اند. روایت‌ها با وجود اختلاف در جزئیات، همگی بر این نکته اتفاق نظر دارند که پیامبر(ص) افراد یاد شده را گردآورد و عبارت اِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً را تلاوت فرمود. تنها بر پایه یک روایت، ام سلمه نیز اجازه یافت در پی دعای پیامبر درباره افراد یاد شده «اللَّهم اهلُ بَیتِی اذهِب عَنهم الرِّجسَ وَطَهِّرهم تَطهِیراً» به عنوان یکی از اهل بیت زیر عبا قرار گیرد.[۲۵]
روایاتی بیانگر آنند که پیامبر(ص) تا مدتی که از یک تا هفده ماه گزارش شده، این آیه را برابر خانه علی(ع) تلاوت می‌کرد.[۲۶] در برابر، بیشتر اهل سنت سیاق آیه را دلیل بر آن می‌دانند که اهل بیت پیامبر(ص) دست کم شامل همسران ایشان می‌شود.[۲۷] از برخی صحابه نقل شده که مصداق‌های آیه را فقط همسران پیامبر می‌دانند.[۲۸][۲۹][۳۰]
دوازده امام
شیعیان دوازده امامی بر پایه احادیثی، اهل بیت را افزون بر پنج تن، شامل نه تن دیگر از نوادگان پیامبر(ص) از نسل امام حسین(ع) می‌دانند؛ یعنی امامان علی بن الحسین سجاد (95ق.)، محمد بن علی باقر (114ق.)، جعفر بن محمد صادق (148ق.)، موسی بن جعفر کاظم (183ق.)، علی بن موسی الرضا (203ق.)، محمد بن علی الجواد (220ق.)، علی بن محمد‌هادی (254ق.)، حسن بن علی عسکری (260ق.) و محمد بن حسن المهدی که به باور آنان دارای عصمت و دانش ویژه‌اند. بدین ترتیب، شیعیان در مجموع شمار اهل بیت را چهارده تن شمرده‌اند.[۳۱]
فضیلت‌های اهل بیت
در قرآن
در منابع روایی و تفسیری برخی از آیات قرآن درباره اهل بیت دانسته شده‌اند.[۳۲][۳۳] از جمله می‌توان به آیه مباهله (61 سوره آل عمران)،[۳۴][۳۵] آیات اطعام (آیه 5 تا 22 سوره انسان)،[۳۶] [۳۷]واژه قربی در آیه 23 سوره شوری[۳۸] [۳۹] و واژه اولوا الامر در آیه 59 سوره نساء[۴۰] اشاره کرد.
در کلام پیامبر
بر پایه روایت‌های فراوان از منابع شیعه و اهل سنت، اهل بیت در سخنان پیامبر و سیره ایشان جایگاهی ویژه دارند. حدیث ثقلین که برخی آن را با اسناد بسیار به سی و چهار صحابه رسانده‌اند،[۴۱] در هر دو گزارش شیعی[۴۲] و سنی[۴۳] آن، اهل بیت را به عنوان میراث پیامبر(ص) و در ردیف قرآن می‌شمارد. در حدیث امان، بر پایه برخی نقل‌ها، پیامبر(ص) اهل بیتش را امان امت اسلام[۴۴] می‌شمرد. در حدیث سفینه، آنان همچون کشتی نوح خوانده شده‌اند که سوار شدگان برآن نجات می‌یابند و دیگران در دریای گمراهی غرق خواهند شد.[۴۵]
ویژگی‌های اهل بیت
شیعیان که اهل بیت را بر‌ترین انسان‌ها می‌دانند،[۴۶] بر این ویژگی‌ها برای ایشان تاکید می‌کنند:
عصمت
امامیه اهل بیت را معصوم از گناه، اشتباه و عیب می‌شمارند.[۴۷] مهم‌ترین پشتوانه نقلی شیعه برای اثبات عصمت از گناه، آیه تطهیر (سوره احزاب، آیه 33) است.[۴۸] متکلمان شیعی از تحلیل‌های عقلی برای اثبات عصمت بهره می‌گیرند. برای نمونه، آنان استدلال می‌کنند که امکان خطای عامه مردم در مقام بیان و اجرای شریعت[۴۹] مقتضی وجوب نصب امامی معصوم از خطا است تا دیگران را از خطا بازدارد.[۵۰]
علم
متکلمان شیعه متاثر از دو گونه روایات، درباره دانش اهل بیت دو دیدگاه بیان کرده‌اند. گروهی ایشان را عالم به همه احکام و معارف کلی می‌دانند؛ اما دانش به امور جزئی مانند دانستن هنگام مرگ افراد را ضروری نمی‌دانند.[۵۱] در برابر، دسته‌ای دانش امام را شامل همه احکام و امور کلی و جزئی می‌دانند.[۵۲] با وجود این، آنان در دانش امام به همه احکام و معارف اتفاق نظر دارند و منشا آن را نقل از پیامبر[۵۳] یا الهام،[۵۴] کلام فرشته، رؤیای صادق و مانند آن[۵۵] و اندکی نیز قیاس و استنباط معصومانه[۵۶] دانسته‌اند.
امامت
امامت در تعریف مسلمانان به معنای ریاست عام در امور دین و دنیا است.[۵۷] [۵۸] شیعیان تنها اهل بیت را به سبب داشتن دانش و عصمت، شایسته این مقام و مرجع دینی (بعد از پیامبر) می‌دانند.[۵۹] متکلمان امامیه به ضرورت وجود جانشینی برای پیامبر در همه زمان‌ها برای حفظ شریعت باور دارند.[۶۰]
تکریم اهل بیت
روایت‌های اسلامی بر جنبه‌هایی از گرامیداشت اهل بیت تاکید می‌کنند:
آیه 23 سوره شوری بر پایه روایات[۶۱] و به گفته مفسران[۶۲] بر وجوب مودت اهل بیت به عنوان پاداش رسالت پیامبر(ص) دلالت می‌کند. روایات، مودت اهل بیت را پایه اسلام[۶۳] و از مواردی دانسته‌اند که پذیرش اعمال به آن وابسته شده است.[۶۴] در روز قیامت از مودت اهل بیت سؤال می‌شود[۶۵] و بهره‌مندی از شفاعت و ورود به بهشت بدان مشروط شده است.[۶۶]
صلوات بر اهل بیت
صلوات و درود فرستادن بر اهل بیت از جلوه‌های تکریم ایشان به شمار می‌آید. بر پایه دسته‌ای از روایت‌های منقول از پیامبر(ص)، ایشان در آموزش شیوه صلوات، در کنار نام خود، درود بر خاندان خویش را نیز یاد کرده: «اللهم صل علی محمد وعلی آل محمد کما صلیت علی آل ابراهیم....»[۶۷] و صلوات بدون نام بردن از آنان را ناقص شمرده‌اند.[۶۸] در عموم روایت‌های امامان معصوم درباره صلوات نیز درود بر خاندان و اهل بیت پیامبر کنار درود بر ایشان آمده: «اللهم صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّد.» گر چه گاه عبارتی در انتهای آن افزوده شده است.[۶۹]
حج‌گزاری اهل بیت
روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی گویای اهتمام فراوان اهل بیت به حج‌گزاری است. افزون بر روایاتی که درباره تعداد حج پیامبر نقل شده است،[۷۰][۷۱] گزارش‌هایی از حج‌های متعدد امام حسن مجتبی[۷۲] و امام حسین[۷۳] و امام سجاد[۷۴] نیز موجود است. از حضور دیگر امامان شیعه نیز در حج گزارش‌های متعدد وجود دارد.[۷۵] تنها درباره امام حسن عسکری چنین گزارشی در دست نیست.[۷۶]
آداب و ویژگی‌های حج اهل بیت
منابع روایی و تاریخی، گزارش‌های فراوان از جزئیات حج اهل بیت و برخی ویژگی‌های آن آورده‌اند که منشاء استنباط بخش عمده‌ای از احکام حج نزد مسلمانان و شیعیان است. همچنین این روایات بخشی از اخلاق سفر و آداب حج را منعکس می‌کند. از جمله روایاتی که به رسیدگی امامان به نیازمندان در طول سفر[۷۷] و قطع کردن طواف برای رسیدگی به حاجت مومنان نقل شده است.[۷۸] همچنین گزارش‌های متعدد درباره عبادت و مناجات امامان در زمان‌های مختلف مناسک حج و سفر حج به دست ما رسیده است.[۷۹] [۸۰]
اهل بیت و حرمین
زندگی در حرمین
از میان اهل بیت، پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در مکه و بقیه جز امام مهدی(ع) در مدینه یا پیرامون آن زاده شدند و افزون بر پیامبر(ص) و فاطمه(س) که در مدینه مدفون هستند، چهار تن از امامان، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز در قبرستان بقیع مدینه دفن شده‌اند.[۸۱] اهل بیت جز امام عسکری(ع) و امام مهدی(ع) بیشتر دوران زندگی خویش را در مدینه گذرانده‌اند.
جایگاه سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت در حرمین
از میان اهل‌بیت جز پیامبر(ص) که موسس حکومت اسلامی در مدینه بود، امام علی(ع) و امام حسن(ع) نیز مدتی حکومت جامعه اسلامی را بر عهده داشتند هرچند مقر حکومت ایشان در حرمین نبود. افزون بر آن اهل بیت به دلیل جایگاه بلندی که در جامعه اسلامی داشتند، طرف مشورت خلفا بودند[۸۲] و در برخی از وقایع سیاسی در حرمین و سایر نقاط جامعه اسلامی تاثیر مستقیم داشتند. بعد از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کانون توجه مردم مدینه بودند و چهره برتر و شایسته خلافت شمرده می‌شدند.[۸۳] به همین رو، هنگامی که معاویه با هدفِ گرفتن بیعت برای یزید به مدینه آمد، پیش از همه با امام حسین(ع) به گفت‌وگو نشست و کوشید تا ایشان را قانع کند.[۸۴]
جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین
جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین(ع) نیز محفوظ ماند و سفارش یزید و دیگر خلفای اموی به والیان خود برای نیک رفتاری با امام سجاد(ع)[۸۵] را می‌توان شاهدی بر این مدعا دانست.[۸۶] افزون بر این، به سبب جایگاه یاد شده، مروان بن حکم در حمله یزید به مدینه به سال 63ق. (رخداد حرّه) از بیم تعرض مردم مدینه به خانواده‌اش، آنان را به امام سجاد(ع) سپرد و امام نیز آن‌ها را همراه خانواده خویش به ینبع فرستاد.[۸۷] روش امام سجاد(ع) در بیعت صوری با یزید و همکاری نکردن با شورشیان مدینه در رخداد حره[۸۸] را از علل مصون ماندن ایشان و خانواده‌شان از پیامدهای ناگوار حمله به مدینه دانسته‌اند.[۸۹]
ماجرای بازماندن هشام بن عبدالملک از استلام حجرالاسود به سبب ازدحام جمعیت و احترام مردم به امام سجاد(ع) و کنار رفتنشان برای حرکت امام که به شگفتی هشام و سرودن قصیده معروف فرزدق انجامید[۹۰] و نیز برخی گزارش‌ها درباره بیرون نرفتن قاریان مدینه از شهر به سوی مکه پیش از بیرون آمدن امام سجاد(ع)[۹۱] نشانه‌هایی دیگر از ارجمندی ایشان نزد عموم مردم و دانشوران است.
برخی گزارش‌ها گویای آن است که امامان شیعه دست‌کم تا هنگام امام صادق(ع)[۹۲]و امام کاظم(ع)[۹۳] از سوی برخی سنیان خلیفه قانونی و مشروع حکومت اسلامی شناخته می‌شدند و حاکمان نیز به جایگاه معنوی و پیشوایی آنان باور داشتند.[۹۴] امامان پسین نیز محبوب توده مردم و دارای پایگاه اجتماعی نزد آنان بودند. نمونه‌ای از محبوبیت یاد شده را می‌توان از گزارش یحیی بن هرثمه، مامور متوکل، برای انتقال امام هادی(ع) از مدینه به سامرا دریافت. وی برآشفتن و اندوه مردم در پی آگاهی از قصد متوکل برای تبعید امام به سامرا را بی‌سابقه دانسته است.[۹۵] این جایگاه مردمی سبب می‌شد تا حاکمان دست‌کم در ظاهر به امامان احترام گذارند.[۹۶] در نمونه‌ای، متوکل امام جمعه مدینه را که به امام هادی(ع) بی‌احترامی کرده بود، برکنار کرد.[۹۷] با این همه، سیاست خلفای اموی و عباسی در برابر اهل بیت همواره بر پایه احترام و مدارا نبود و گاه با لعن،[۹۸] سختگیری،[۹۹] تبعید و زندانی[۱۰۰] همراه بوده است که همگی را می‌توان در مسیر تاثیر‌گذاری فراوان اهل بیت در مدینه و تلاش مخالفان در دور ساختن شیعیان از ایشان دانست.[۱۰۱]
جایگاه و نقش علمی ـ فرهنگی
در مکه و مدینه گویا به سبب ضعف فرهنگ مکتوب عرب[۱۰۲] و منع کتابت حدیث تا دوران تدوین[۱۰۳] و نیز فشارهای سیاسی امویان،[۱۰۴] از امام حسن(ع) 148[۱۰۵] و از امام حسین(ع) 165 حدیث فقهی[۱۰۶] بیشتر به جا نمانده است. اما با برطرف شدن موانع یاد شده، در دوره تضعیف حکومت اموی تا تثبیت عباسیان، زمینه‌های گسترش معارف اهل بیت فراهم شد و بازماندگان صحابه، تابعان، رؤسای مذاهب و دانشوران دیگر مناطق اسلامی مانند خراسان که به حج می‌آمدند،[۱۰۷] امامان شیعه را به دانش و تقوا شناخته،[۱۰۸] از دانش ایشان به ویژه برای فرا‌گیری مناسک حج بهره می‌گرفتند.[۱۰۹]
پاره‌ای گزارش‌ها که گویای ناآگاهی مسلمانان از برخی احکام دینی است،[۱۱۰] نقش امامان به ویژه امام سجاد(ع) را در آموزش شیوه درست مناسک و احکام روشن‌تر می‌سازد. به دلیل‌های سیاسی، امام سجاد(ع) در میان فقیهان هفت‌گانه حجاز نبود؛ اما از آنان، سعید بن مسیب مخزومی (94ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع)[۱۱۱] و قاسم بن محمد بن ابی‌بکر (107 یا 108ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع) و باقر(ع)[۱۱۲] شمرده‌اند. مجموعه صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) را که شامل 54 دعا در موضوعات گوناگون، می‌توان نمایانگر نقش معنوی ایشان در جامعه خویش دانست. ایشان همچنین در مسجد پیامبر(ص)، مردم و به ویژه یاران خویش را موعظه می‌نمودند و معارف اسلامی را برایشان بیان می‌کردند.[۱۱۳]
امامان پس از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز احکام شریعت به ویژه مناسک حج را به عموم مردم و پیروان خویش آموزش می‌دادند و از فرصت حج برای این منظور بهره می‌بردند.[۱۱۴] از هنگام امام جواد(ع) به سبب مراقبت‌های سیاسی حاکمان، ارتباط با امامان محدودتر شد و شمار روایت‌های ایشان رفته رفته کاهش یافت[۱۱۵]؛ اما ارتباط با شیعیان بیش از گذشته در قالب نامه ادامه پیدا کرد.[۱۱۶]
افزون بر شیعه که علوم خود را وامدار اهل بیت پیامبر(ص) است، فقیهان بزرگ مذاهب چهارگانه اهل سنت، مستقیم یا با واسطه، از مکتب آنان بهره گرفته‌اند. ابوحنیفه (150ق.) و مالک بن انس (179ق.) بی‌واسطه از امام صادق(ع) بهره علمی برده‌اند.[۱۱۷] ابوحنیفه به گونه‌ای مرجع برخی فقیهان دیگر همچون شافعی (204ق.) و احمد بن حنبل (241ق.) است.[۱۱۸]
بسیاری از دانشوران حدیث و فقه مکه و مدینه مانند ابن‌شهاب زهری (124ق.)،[۱۱۹] عمرو بن دینار (126ق.)،[۱۲۰] ربیعة بن عبدالرحمن (136ق.)،[۱۲۱] عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج (149 یا 150ق.)[۱۲۲] و سفیان بن عیینه (198ق.)[۱۲۳] را نیز از اصحاب حدیثی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شمرده‌اند.[۱۲۴]
دیگر اهل سنت نیز روایاتی را از برخی امامان اهل بیت گزارش کرده‌اند.[۱۲۵] افزون بر این، بزرگان اهل سنت مقام علمی و معنوی امامان اهل بیت از جمله امام سجاد(ع)[۱۲۶] و امام باقر(ع)[۱۲۷] و امام صادق(ع)[۱۲۸] را ستوده‌اند. در گزارش‌هایی، ابوحنیفه امام صادق(ع) را دانا‌ترین مردم زمان خویش دانسته[۱۲۹] و به نقش محوری ایشان در آموزش مناسک حج به مردم اعتراف کرده است.[۱۳۰]
مالک بن انس نیز دانش و عبادت و پرهیزگاری امام صادق(ع) را ستوده و ایشان را بی‌نظیر دانسته است.[۱۳۱] گویا به سبب همین جایگاه و بهره‌رسانی علمی است که برخی پژوهشگران، امامان به ویژه امام صادق(ع) را دارای حلقه درس در مسجد نبوی دانسته‌اند.[۱۳۲] شواهد و گزارش‌های دیگر، گویای برتری علمی دیگر امامان شیعه و آگاهی حاکمان وقت و مردم از آن است.[۱۳۳] شهرت امام کاظم(ع) به «عالم» را می‌توان نمونه‌ای روشن از این حقیقت دانست.[۱۳۴] برخی تندروان اهل سنت، مانند ابن تیمیه، امامان اهل بیت را در ردیف دیگر دانشوران می‌شمارند؛ اما آنان نیز به دانش و زهد امامان اعتراف کرده‌اند.[۱۳۵]
برخی بنیان‌گذاری دانش‌های اسلامی مانند فقه، تفسیر، کلام و ادبیات را به شاگردان مستقیم یا با واسطه اهل بیت به ویژه امام علی(ع)[۱۳۶] و امام باقر(ع) و امام صادق(ع)[۱۳۷] نسبت داده‌اند.
تبیین مناسک حج در ایام حج
جنبه‌ای دیگر از نقش علمی و فرهنگی اهل بیت در پاسخ به پرسش‌های حضوری اصحاب[۱۳۸] و مردم و دانشمندان دیگر شهرها[۱۳۹] و فرقه‌های گوناگون[۱۴۰] و نامه‌های فراوان پیروان خویش درباره موضوعات گوناگون[۱۴۱] از احکام حج[۱۴۲] نمود یافته است. به طور خاص، اهل بیت از موسم حج برای دیدار با افراد و پاسخ به پرسش‌های آنان بهره برده، سیره[۱۴۳] و دیدگاه[۱۴۴] رسول خدا(ص) در مناسک حج را تبیین می‌نمودند و گاه اختلاف‌های موجود میان شیعیان را برطرف می‌کردند.[۱۴۵] آنان برخی از کج‌روی‌های دانشوران دیگر فرقه‌ها[۱۴۶] و پیروانشان[۱۴۷] درباره حج را گوشزد[۱۴۸] و گاه نیز برداشت برخی اصحاب خویش از احکام حج را تصحیح می‌فرمودند.[۱۴۹]
اهل بیت همچنین در برابر فرقه‌های منحرف مانند غلات،[۱۵۰] مرجئه،[۱۵۱] خوارج،[۱۵۲] هاشمیه (گروهی از کیسانیه)،[۱۵۳] صوفیه[۱۵۴] و دیگر مخالفان[۱۵۵] به هدایت، روشنگری و اصلاح فکری و علمی می‌پرداختند.
مجموعه دستاوردهای حرکت علمی امامان که در آغاز به شکل اصول اربعمائه و سپس در کتاب‌های چهارگانه (الکافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الاحکام) و دیگر منابع روایی شیعه گردآوری شد، بعدها دستمایه فقهیان شیعه برای استنباط احکام شرعی قرار گرفت.
مقابله با جعل حدیث
بخشی دیگر از تلاش فرهنگی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به رویارویی با کارهای تازه مسلمانانی اختصاص داشت که متاثر از کیش سابق خویش، روایاتی دروغین درباره پیامبران و سیره پیامبر(ص) و شعائر اسلامی گزارش می‌کردند.[۱۵۶]
در نمونه‌ای، امام باقر(ع) سخن کعب الاحبار درباره سجده هر روز کعبه در برابر بیت المقدس را دروغ شمرده و کعبه را محبوب‌ترین مکان روی زمین نزد خداوند دانسته است.[۱۵۷]
امامان اهل بیت در مسیر ایفای نقش فرهنگی و علمی خود، شاگردانی را برای مناظره با پیروان دیگر مذاهب پرورش می‌دادند.[۱۵۸] شماری از منابع، بسیاری از یاران اهل بیت[۱۵۹] به ویژه امام باقر(ع)[۱۶۰] و امام صادق(ع)[۱۶۱] را یاد کرده‌اند. اهل بیت همچنین از فرصت حج[۱۶۲] و زیارت پیامبر(ص)[۱۶۳] برای اعلان حقانیت خویش در برابر مخالفان بهره می‌گرفتند و نیز با آنان درباره مسائل گوناگون از جمله احکام مربوط به حج و حرمین، به احتجاج علمی می‌پرداختند.[۱۶۴]
جنبه دیگر تلاش امامان به سعی ایشان به ویژه در ایام حج برای برطرف ساختن شک شیعیان درباره وفات امام پیشین و اعتقاد آن‌ها به غیبت وی و نیز بیان امامت خود برمی‌گردد[۱۶۵] که به سبب پاره‌ای سختگیری‌های سیاسی حکومت برای گروه‌هایی از شیعیان پدید می‌آمد.
منابع به نقش مشورتی برخی از اهل بیت در گسترش و بازسازی مسجدالحرام نیز اشاره کرده‌اند. بر پایه روایات، امام سجاد(ع) در پی تخریب کعبه در دوران حجاج بن یوسف، در بازسازی آن و نصب حجرالاسود نقش داشت[۱۶۶] و امام کاظم(ع) برای تخریب خانه‌های پیرامون مسجدالحرام به منظور گسترش آن در دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) به وی مشاوره داد.[۱۶۷]
افزون بر این، پاره‌ای روایت‌ها به تاثیر معنوی اهل بیت بر حج و حج‌گزاران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان دعا در موسم حج برای بارش باران و استجابت آن،[۱۶۸] مهربانی و خوش‌رفتاری با مخالفان خویش،[۱۶۹] پند دادن به برخی افراد[۱۷۰] و ایجاد تحول باطنی در آنان[۱۷۱] را برشمرد.
بر پایه روایت‌های امامیه و شماری از منابع اهل سنت، امام دوازدهم(ع) روز عاشورا[۱۷۲] در مسجدالحرام[۱۷۳] ظهور خواهد کرد و بیش از 300 نفر[۱۷۴] از مردم مصر، شام و عراق میان رکن و مقام[۱۷۵] با ایشان بیعت می‌کنند. برخی روایت‌ها نیز بر ظهور ایشان در مدینه و آن گاه حرکت به سوی مکه دلالت دارند.[۱۷۶]
آثار اهل بیت در مکه
بر پایه گزارش مشهور پذیرفته شده میان شیعه، امام علی(ع) در کعبه زاده شد.[۱۷۷] زادگاه پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) در مکه بنایی مشخص داشت؛ اما با تسلط پیروان محمد بن عبدالوهاب بر مکه، به سال 1343ق. ویران گشت.[۱۷۸] باب علی(ع) از درهای جنوب دیوار شرقی مسجدالحرام است که گفته می‌شود ایشان از این در برای نماز به مسجد وارد می‌شد.[۱۷۹] نزدیک دار العجله، سمت صفا و مروه، خانه‌ای معروف به دار ابی سعید قرار داشته که به نقلی زادگاه امام صادق(ع) بوده و به سال 623ق. به اهتمام برخی همسایگان بازسازی[۱۸۰] و در دوران سعودی ویران گشت.[۱۸۱]
آثار اهل بیت در مدینه
منابع تاریخی از آثار فراوان اهل بیت در مدینه و پیرامون آن یاد کرده‌اند. افزون بر حرم پیامبر اسلام، آرامگاه چهار تن از امامان معصوم، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع)[۱۸۲] در مدینه و سمت غرب بقیع[۱۸۳] در شرق مسجدالنبی[۱۸۴] قرار گرفته است. سفرنامه‌ها از وجود گنبد و ضریحی چوبی برای ایشان در بقیع یاد کرده‌اند[۱۸۵] که در حدود سال 1344ق. ویران شد.[۱۸۶] در سخنی غیر مشهور آمده که بدن امام علی(ع)[۱۸۷] و نیز سر امام حسین(ع)[۱۸۸] در بقیع دفن شده است.
قبر حضرت فاطمه(س) در مدینه قرار دارد؛ اما در تعیین محل دقیق آن اختلاف نظر است و آن را در بقیع[۱۸۹] یا روضه میان منبر و قبر پیامبر(ص)[۱۹۰] دانسته‌اند. خانه پیامبر(ص) که در آغاز سمت چپ قبله و همراه با مسجد ایشان در یک حیاط قرار داشت و یک در از آن به مسجد باز می‌شد، به تدریج از فضای مسجد جدا گشت و اتاق‌های کوچکی ویژه همسران پیامبر(ص) ساخته شد. از دوران بنی‌امیه، خانه پیامبر(ص) و خانه‌های پیرامون رفته رفته به مسجد اضافه گشتند.[۱۹۱]
خانه‌های اهل بیت
خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پشت حجره پیامبر، در شرق مسجد و حجره عایشه قرار داشت و دارای محراب[۱۹۲] و نیز دری به سوی غرب در داخل مسجد بود.[۱۹۳] در دیوار آن، روزنه‌ای به خانه پیامبر(ص) باز شده بود که ایشان از آن‌جا با اهل بیت سخن می‌گفت و از حال آنان آگاه می‌شد. پس از چندی این روزنه به خواسته فاطمه(س) مسدود گشت.[۱۹۴] به گفته برخی، روزنه یاد شده مکانی است که پیامبر(ص) مدتی در پی نزول آیه تطهیر، آن را تلاوت و اهل بیت را برای نماز فرامی‌خواند.[۱۹۵] بیت الاحزان یا مسجد فاطمه(س)[۱۹۶] که به دست علی(ع) و بر پایه سخن مشهور در بقیع و سمت شمال قبرهای امامان شیعه،[۱۹۷] ساخته شد و محل عزاداری حضرت زهرا(س) در پی رحلت پیامبر(ص) به شمار می‌رفت، به سال 1344ق. در دوران آل سعود ویران گشت.[۱۹۸]
خانه‌های امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در فضای سنگفرش شده امروزی میان درِ اصلی بقیع و حرم رسول خدا(ص) قرار داشت که در فاصله سال‌های 1360-1366ق. ویران و به محل عبور زائران تبدیل گشت.[۱۹۹] شماری از منابع شیعی نماز خواندن در دو خانه یاد شده را مستحب دانسته‌اند.[۲۰۰] به گفته برخی، تا سده نهم ق. که شیخ حرم نبوی، شجاعی شاهین جمالی، در محل خانه امام صادق(ع) خانه‌ای برای خود ساخت، اثر محراب خانه امام در آن باقی بود.[۲۰۱] برخی نیز از منزلی متعلق به امام رضا(ع) در خاخ، نزدیک حمراء‌الاسد در مدینه یاد کرده‌اند.[۲۰۲]
مساجد مربوط به اهل بیت
منابع از مساجدی در مدینه یاد کرده‌اند که با رویدادهایی در آغاز اسلام و یک یا چند تن از اهل بیت ارتباط دارند: مسجد مباهله در شرق حرم پیامبر[۲۰۳]؛ مسجد فضیخ (رد الشمس) در جنوب شرقی مدینه و حدود یک کیلومتری شرق مسجد قبا[۲۰۴] ه به باور شیعه، محل رد الشمس برای علی(ع) بوده است[۲۰۵]؛ مسجد غدیر خم در مسیر حاجیان نزدیک جحفه[۲۰۶]؛ مسجد امام علی(ع) در دارالشفا که بر پایه روایتی، ایشان در آن‌جا نماز عید خواند[۲۰۷] و در پی گسترش و بازسازی به سال 1411ق. امروزه کنار خیابان و سمت چپ کسی قرار می‌گیرد که از جنوب غربی صحن مسجدالنبی بیرون می‌رود.[۲۰۸]
افزون بر این، برخی آثار موجود در مسجدالنبی به طور ویژه با یکی از اهل بیت ارتباط یافته است. محراب فاطمه(س) در جنوب محراب تهجد و درون مقصوره حرم و متصل به ستونی کنار صندوق حضرت زهرا(س) قرار دارد.[۲۰۹] در قسمت شرقی حرم و در سمت حجره نبوی نیز دری است به نام باب السیدة الزهراء که محل ورود و خروج خادمان است.[۲۱۰]
برخی دری را که سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه فاطمه مشهور است، همان دری می‌دانند که به سوی کوچه باز می‌شده است.[۲۱۱] در همان سمت، دری است موسوم به باب علی(ع) که به سبب نزدیکی به خانه علی(ع) بدین نام خوانده شده است.[۲۱۲] این در ضمن بازسازی دیوار شرقی برداشته شد[۲۱۳]؛ اما به سال 1413ق. دری به همین نام ساختند.[۲۱۴] استوانه حَرس یا استوانة علی بن ابی طالب(ع) نیز جایگاه عبادت علی(ع) بود و ایشان کنار آن می‌نشست و از پیامبر نگهبانی می‌کرد.[۲۱۵]
منابع تاریخی از آبادی‌ها، باغ‌ها، چشمه‌ها و چاه‌هایی متعلق به اهل بیت: یاد کرده‌اند؛ از جمله باغ فدک که در 130 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد.[۲۱۶]
به باور شیعه، این باغ از سوی پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) بخشیده شد[۲۱۷] و در پی فوت پیامبر(ص)، کشمکش تاریخی میان ایشان و خلیفه اول بر سر آن درگرفت.[۲۱۸]
صدقات اهل بیت در مدینه
برخی از چشمه‌ای به نام عین فاطمه نزدیک زَباله یاد کرده‌اند که آجر مسجد پیامبر در آن‌جا ساخته می‌شد.[۲۱۹] قریه ام العِیال در جنوب شرقی مدینه و در مسیر مکه را نیز صدقه فاطمه دانسته‌اند.[۲۲۰] مهم‌ترین املاک و صدقات امام علی(ع) در ینبع قرار داشت[۲۲۱] و بیشتر شامل چشمه‌هایی بود که آن‌ها را وقف نمود. مجموعه چشمه‌های موسوم به «بُغَیبِغه» و نیز «عین ابونیزر» از آن شمار هستند[۲۲۲] که آن‌ها را برای فقیران مدینه و در راه ماندگان وقف کرد و به حسنین(ع) اجازه داد هر گونه صلاح می‌دانند در آن تصرف کنند.[۲۲۳] بعدها امام حسین(ع) اولی را به عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بخشید.[۲۲۴] آبار علی نخلستانی با مجموعه‌ای از چاه‌ها در جنوب مدینه قرار دارد[۲۲۵] که برخی معتقدند امام علی(ع) آن‌ها را حفر کرده است.[۲۲۶]
از املاک و چشمه‌هایی متعلق به امام علی(ع) در مناطق دیگر از جمله عین موات و عین ناقه در وادی القری، باغی به نام «فُقَیرین» در منطقه عالیه،[۲۲۷] بئر قیس و شجره،[۲۲۸] صدقه وادی ترعه میان مدینه و خیبر[۲۲۹] و چشمه سُوَیقه نزدیک سَیاله[۲۳۰] نیز یاد کرده‌اند.
به گفته برخی، حفیاء از زمین‌های وقفی امام حسن(ع)[۲۳۱] و مرتج از زمین‌های نزدیک مدینه متعلق به ایشان بوده است.[۲۳۲] همچنین چشمه یحَنِّس در مدینه را از اموال امام حسین(ع) دانسته‌اند که بعدها امام سجاد(ع) آن را برای گزاردن دَین پدر، به ولید بن عتبه فروخت.[۲۳۳] منابع تاریخی از صدقاتی دیگر نیز برای اهل بیت یاد کرده‌اند.[۲۳۴]
توجه مسلمانان به اهل بیت در حرمین
مسلمانان و حج‌گزاران در طول تاریخ به آثار و قبور اهل بیت در حرمین توجهی ویژه داشته‌اند. در روایت‌ها بر زیارت پیامبر(ص) و دیگر معصومان بسیار تاکید شده است.[۲۳۵] نمونه‌هایی از آمدن دوستان و پیروان اهل بیت از سرزمین‌های دور خراسان[۲۳۶] به مدینه نزد ایشان در پی مراسم حج در منابع گزارش شده که با انگیزه‌هایی همچون زیارت، پرسش و پرداخت خمس همراه بوده است.[۲۳۷] شماری از منابع تاریخ محلی[۲۳۸] و سفرنامه‌ها گزارش‌هایی از توجه زائران به قبور اهل بیت بقیع و زیارت ایشان داده‌اند.[۲۳۹]
گونه‌هایی دیگر از توجه و ابراز محبت به اهل بیت در قالب وقف به نام ایشان و نیز ثبت کتیبه‌هایی شامل نام‌هایشان از گذشته دور تا کنون در بخش‌هایی از حرمین گزارش شده است. در دوره‌ای کوتاه که حسین بن حسن افطسی از نوادگان امام حسن(ع) بر مکه استیلا یافت (200ق.)، روی پرده کعبه سلام بر پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان نوشته شد.[۲۴۰] به گفته سباعی، شیخ مغربی در اواخر سده یازدهم ق. در مسعی تکیه‌هایی در محل خانه خدیجه و تولد حضرت فاطمه(س) برای فقیران ساخت که به تکیه سیده فاطمه(س) شناخته می‌شد.[۲۴۱] غازی (1365ق.) یک درِ آن تکیه‌ها را به سوی زقاق الحجر و در دیگر را در سمت مسعی وصف کرده و سازنده‌اش را محمد حسیب پاشا (حک: 1264-1266ق.) دانسته است.[۲۴۲] کردی (1400ق.) از ساختن مدرسه حفظ قرآن در محل آن در دوران خویش یاد می‌کند.[۲۴۳]
برخی گزارش‌ها از نوشتن این بیت شعر در بالای درِ بقعه بقیع، پیش از ویرانی آن یاد کرده‌اند: «لی خمسة اطفی بهم حرّ الجحیم الحاطمة/ المصطفی و المرتضی وابناهما و الفاطمة».[۲۴۴]
در پیرامون دیوارهای صحن نبوی، اسامی چهارده معصوم، صحابه و شماری دیگر از بزرگان اسلام نوشته شده است.[۲۴۵]
برخی به پشتوانه روایت‌های شفاهی از علویان ترکیه، نوشتن نام چهارده معصوم بر دیوارهای یاد شده و نیز سروده‌هایی در مدح اهل بیت به ویژه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) گرداگرد حجره پیامبر و خانه فاطمه(س) و صُفّه را به مهندسی عثمانی از علویان ترکیه نسبت داده‌اند که به دوره بازسازی حرم نبوی در آستانه سده 14ق. بازمی‌گردد. بعدها آثار یاد شده جز اسامی معصومان تا حد فراوان محو شدند.[۲۴۶] [۲۴۷]
حج و حرمین در روایت‌های اهل بیت
دیدگاه اهل بیت درباره موضوعات گوناگون مرتبط با حج و حرمین در منابع روایی شیعه به ویژه کتاب‌های چهارگانه بازتاب یافته است.
بسیاری از روایت‌های اهل بیت به موضوعاتی مانند پیشینه کعبه،[۲۴۸] حرمت و امنیت حرم،[۲۴۹] حج‌گزاری پیامبران پیشین،[۲۵۰] پاره‌ای رخدادهای تاریخی مکه مانند ذبح اسماعیل و اصحاب فیل،[۲۵۱] جنبه معنوی حج[۲۵۲] و آثار آن،[۲۵۳] علت وجوب حج،[۲۵۴] انواع آن (تمتع، قِران و اِفراد) و شرایط و چگونگی هر یک،[۲۵۵] جزئیات[۲۵۶] و حکمت برخی مناسک آن،[۲۵۷] فضیلت برخی کارها مانند ختم قرآن، نماز، دعا، مجاورت مکه،[۲۵۸] نگریستن به کعبه،[۲۵۹] تبرک جستن به پرده آن،[۲۶۰] فضیلت شریک ساختن دیگران در ثواب حج،[۲۶۱] ب ه جا آوردن حج به نیابت از دیگران[۲۶۲] به ویژه اهل بیت،[۲۶۳] فضیلت و مناسک و آداب منبر و روضه و مقام پیامبر(ص) و مسجد ایشان،[۲۶۴] تعیین حدود حرم مدینه[۲۶۵] و بسیاری از احکام مربوط به حج و حرمین پرداخته‌اند. بخشی از روایت‌های اهل بیت گویای اختلاف‌نظر ایشان با دیدگاه فقهی دیگر مذاهب اسلامی است.[۲۶۶] برای نمونه، بر خلاف نظر ابوحنیفه[۲۶۷] و شافعی،[۲۶۸] احرام پیش از میقات را جایز نمی‌دانند و معتقدند بدین سان، جز در هنگام ضرورت، احرام منعقد نمی‌شود.[۲۶۹] نیز شیعیان بر خلاف دیگر مذاهب فقهی[۲۷۰] بر پایه روایتی از اهل بیت:[۲۷۱] طواف نساء را برای بیرون آمدن از احرام شرط می‌دانند.[۲۷۲] بر پایه برخی روایت‌های اهل بیت، وقوف در مزدلفه از ارکان حج شمرده می‌شود و ترک آن سبب بطلان حج می‌گردد.[۲۷۳]
بخشی دیگر از روایت‌های اهل بیت
بیانگر تفسیر ایشان از آیات مرتبط با حج است که افزون بر کتاب‌های چهارگانه،[۲۷۴] در تفاسیر روایی شیعه ذیل آیات مربوط به حج آورده شده است. روایاتی نیز برخی آیات مربوط به حج را به مقام معنوی اهل بیت تاویل کرده‌اند.[۲۷۵]
افزون بر گزارش‌های فراوان از اهتمام گسترده ایشان به انجام حج در روایاتی نیز ایشان بر وظیفه حاکمان برای واداشتن مردم به حج و زیارت پیامبر(ص) اشاره و تاکید کرده‌اند که لازم است در صورت فقدانِ توان مالی، هزینه سفر مردم از بیت المال پرداخت شود.[۲۷۶] آنان همچنین به پیروانشان دستور می‌دادند در پی مراسم حج، برای زیارت مرقد پیامبر(ص) به مدینه بروند[۲۷۷] و هواداری خویش از اهل بیت را اعلان کنند.[۲۷۸] افزون بر این، روایت‌های شیعه زیارتِ هر یک از امامان در دوره زندگانی یا پس از وفات را مستحب و به منزله زیارت پیامبر(ص) دانسته و به برخی آثار دنیوی و اخروی آن اشاره کرده‌اند.[۲۷۹] روایاتی نیز گویای استحباب نماز در برخی مکان‌های منسوب به اهل بیت مانند مسجد غدیر خم[۲۸۰] و خانه فاطمه هستند.[۲۸۱]
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ العین، ج4، ص89؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص150؛ لسان العرب، ج11، ص29، «اهل.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص150، «اهل.
- ↑ الصحاح، ج4، ص1629؛ التحقیق، ج1، ص169، «اهل.
- ↑ المصباح، ج2، ص28، «اهل.
- ↑ التحقیق، ج1، ص177-178؛ نک: الصحاح، ج4، ص1627، «اول.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص324-325؛ النهایه، ج1، ص170؛ المصباح، ج2، ص68، «بات.
- ↑ تفسیر بغوی، ج2، ص393؛ الکشاف، ج2، ص281؛ التحریر و التنویر، ج11، ص298.
- ↑ التحقیق، ج1، ص170، «اهل.
- ↑ نک: جامع البیان، ج12، ص26؛ تفسیر بیضاوی، ج4، ص86؛ التفسیر الکبیر، ج18، ص357.
- ↑ نک: مجمع البیان، ج7، ص59؛ تفسیر قرطبی، ج11، ص263؛ المیزان، ج14، ص239.
- ↑ نک: اوائل المقالات، ص216؛ المیزان، ج7، ص111؛ احقاق الحق، ج9، ص291؛ ج12، ص181.
- ↑ نک: عیون اخبار الرضا، ج1، ص60؛ التبیان، ج2، ص441؛ صحیح مسلم، نووی، ج6، ص72.
- ↑ نک: المناقب، ابن شهر آشوب، ج1، ص282؛ ج3، ص211؛ روح المعانی، ج3، ص189.
- ↑ نک: مطالب السؤول، ص22-28؛ مجمع البحرین، ج3، ص395، «عتر.
- ↑ المستدرک، ج3، ص146-148؛ فرائد السمطین، ج2، ص10-23.
- ↑ کمال الدین، ص264؛ شرح الاخبار، ج3، ص516؛ فرائد السمطین، ج1، ص315-316.
- ↑ تفسیر مقاتل، ج3، ص45؛ جامع البیان، ج22، ص7-8؛ المیزان، ج16، ص310.
- ↑ السنن الکبری، ج2، ص150؛ التفسیر الکبیر، ج25، ص168؛ تفسیر بیضاوی، ج4، ص231.
- ↑ مسند احمد، ج3، ص448؛ صحیح مسلم، ج3، ص118-119؛ تفسیر بغوی، ج3، ص529.
- ↑ بصائر الدرجات، ص37-38؛ المعجم الکبیر، ج2، ص292؛ تفسیر ثعلبی، ج8، ص44.
- ↑ المناقب، کوفی، ج1، ص132؛ الشافی، ج3، ص136؛ مجمع البیان، ج8، ص559-560.
- ↑ نک: جامع البیان، ج22، ص5-7؛ زاد المسیر، ج3، ص462؛ فتح القدیر، ج4، ص278-279.
- ↑ الکافی، ج1، ص287؛ البرهان، ج4، ص443؛ نک: المیزان، ج16، ص311.
- ↑ مسند احمد، ج3، ص285؛ جامع البیان، ج22، ص5-8؛ المستدرک، ج2، ص416؛ ج3، ص133، 146-148.
- ↑ مسند احمد، ج6، ص298.
- ↑ نک: جامع البیان، ج22، ص6؛ المستدرک، ج3، ص158؛ مجمع الزوائد، ج9، ص169.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج4، ص231؛ تفسیر قرطبی، ج14، ص183؛ تفسیر ابن کثیر، ج6، ص364-370.
- ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج9، ص3132؛ الدر المنثور، ج5، ص198؛ روح المعانی، ج11، ص194.
- ↑ تفسیر بغوی، ج3، ص528؛ الدر المنثور، ج5، ص198.
- ↑ البحر المحیط، ج8، ص479.
- ↑ الکافی، ج1، ص525-534؛ کمال الدین، ج1، ص274؛ فرائد السمطین، ج1، ص315-316.
- ↑ برای نمونه نک: الکافی، ج1، ص143، 144، 186، 191، 205، 207، 210، 212، 217-218، 539؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص372؛ ج2، ص288، 311؛ ج3، ص171، 314، 443.
- ↑ نک: المیزان، ج1، ص42.
- ↑ التبیان، ج2، ص484؛ مجمع البیان، ج2، ص763-764؛ الصافی، ج1، ص343-344.
- ↑ جامع البیان، ج3، ص211؛ تفسیر بغوی، ج1، ص450-451؛ روح المعانی، ج2، ص180-182.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص520-529؛ التبیان، ج10، ص211؛ مجمع البیان، ج10، ص616.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج10، ص98-102؛ الکشاف، ج4، ص670؛ روح المعانی، ج15، ص173-174.
- ↑ مجمع البیان، ج9، ص43؛ روض الجنان، ج17، ص122-123؛ الصافی، ج4، ص373-374.
- ↑ الکشاف، ج4، ص219-220؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص80؛ نک: روح المعانی، ج13، ص31-33.
- ↑ التبیان، ج3، ص236؛ مجمع البیان، ج3، ص101.
- ↑ عبقات الانوار، ج20، ص327.
- ↑ نک: الکافی، ج1، ص294؛ ج2، ص415؛ الامالی، ص616؛ کمال الدین، ص234-240.
- ↑ نک: مسند احمد، ج3، ص14، 17، 26، 59؛ سنن الدارمی، ج2، ص433؛ المستدرک، ج3، ص148.
- ↑ مجمع الزوائد، ج9، ص174؛ نظم درر السمطین، ص234.
- ↑ دعائم الاسلام، ج1، ص80؛ کمال الدین، ص239؛ المستدرک، ج3، ص151.
- ↑ الشافی، ج2، ص7؛ ج3، ص173؛ کشف المراد، ص495.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص19؛ نهج الحق، ص164.
- ↑ نک: الشافی، ج3، ص133-137؛ تقریب المعارف، ص336-337؛ العمده، ص45-46.
- ↑ الشافی، ج1، ص43.
- ↑ النکت الاعتقادیه، ص40؛ رسائل المرتضی، ج1، ص395-398؛ کشف المراد، ص492-494.
- ↑ الکافی، ج1، ص256-257؛ نک: اوائل المقالات، ص46، 67؛ رسائل المرتضی، ج1، ص394-395؛ ج3، ص130-131.
- ↑ الکافی، ج1، ص260-262؛ نک: علم الامام، ص18 به بعد.
- ↑ الایضاح، ص459-468؛ الارشاد، ج2، ص186-187؛ منهاج الکرامه، ص37.
- ↑ الارشاد، ج2، ص186؛ عقائد الامامیه، ص67-69.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص89-90.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص90.
- ↑ الشافی، ج1، ص5؛ النکت الاعتقادیه، ص39-40؛ النجاة فی القیامه، ص41، 66.
- ↑ المواقف، ج3، ص574؛ شرح المقاصد، ج2، ص272؛ نک: الشافی، ج1، ص5-8.
- ↑ الشافی، ج3، ص163؛ منهاج الکرامه، ص37؛ مرجعیة اهل البیت، ص32.
- ↑ الشافی، ج1، ص179-180؛ تقریب المعارف، ص171؛ قواعد المرام، ص175-177.
- ↑ الکافی، ج8، ص93؛ دعائم الاسلام، ج1، ص68؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص211-213.
- ↑ مجمع البیان، ج9، ص43؛ الکشاف، ج4، ص219-220.
- ↑ الکافی، ج2، ص46؛ الامالی، ص341؛ کنز العمال، ج11، ص539.
- ↑ شواهد التنزیل، ج1، ص554.
- ↑ عیون اخبار الرضا، ج2، ص67، 110-111.
- ↑ مجمع الزوائد، ج9، ص172.
- ↑ صحیح البخاری، ج6، ص27؛ صحیح مسلم، ج2، ص16؛ قس: الامالی، ص470.
- ↑ الصواعق المحرقه، ص146؛ وسائل الشیعه، ج4، ص1222؛ الصلاة علی محمد و آله، ص20-21.
- ↑ قرب الاسناد، ص310؛ الکافی، ج2، ص495؛ الامالی، ص484.
- ↑ الکافی، ج4، ص245، 251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص237-238؛ علل الشرایع، ج2، ص450.
- ↑ الکافی، ج4، ص244؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.
- ↑ المستدرک، ج3، ص169؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص260؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
- ↑ اسد الغابه، ج2، ص20؛ تهذیب الکمال، ج6، ص406؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص287.
- ↑ المحاسن، ج2، ص635؛ الخصال، ص517-518.
- ↑ نک: حج الانبیاء و الائمه، ص341-571.
- ↑ نک: حج الانبیاء و الائمه، ص466-467.
- ↑ مطالب السؤول، ص415؛ صفوة الصفوه، ج2، ص96.
- ↑ تاریخ دمشق، ج13، ص248.
- ↑ الکافی، ج4، ص283-287.
- ↑ الکافی، ج4، ص467؛ التهذیب، ج5، ص179-183.
- ↑ نک: الارشاد؛ تاج الموالید؛ التاریخ الامین، ص300-304.
- ↑ اسد الغابه، ج4، ص22-23؛ تهذیب الکمال، ج20، ص485؛ الاصابه، ج4، ص467.
- ↑ التاریخ الشامل، ج1، ص334.
- ↑ الامامة و السیاسه، ج1، ص158؛ تاریخ طبری، ج4، ص225.
- ↑ تاریخ طبری، ج6، ص428؛ الطبقات، ج5، ص170؛ البدایة و النهایه، ج8، ص220.
- ↑ قس: التاریخ الشامل، ج1، ص391-392.
- ↑ تاریخ طبری، ج4، ص372.
- ↑ نک: اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص354؛ البدایة و النهایه، ج8، ص217-218.
- ↑ الارشاد، ص260؛ سیره پیشوایان، ص189.
- ↑ الارشاد، ج2، ص150-152؛ امالی، ج1، ص48-49؛ وفیات الاعیان، ج6، ص93-94.
- ↑ رجال کشی، ج1، ص333.
- ↑ تاریخ طبری، ج6، ص196-197؛ العقد الفرید، ج5، ص340-341.
- ↑ فرق الشیعه، ص97؛ المقالات و الفرق، ص94.
- ↑ الصواعق المحرقه، ص122-123؛ ینابیع الموده، ج3، ص120.
- ↑ مروج الذهب، ج4، ص84؛ تذکرة الخواص، ص322؛ الانوار البهیه، ص288.
- ↑ الکافی، ج1، ص501؛ الارشاد، ج2، ص309-310؛ قس: عیون المعجزات، ص119-120.
- ↑ الارشاد، ج2، ص309-310؛ کشف‌الغمه، ج3، ص175-176.
- ↑ نک: الرسائل السیاسیه، ص434-435؛ العقد الفرید، ج4، ص113-114؛ شرح الاخبار، ج1، ص171.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص396؛ رجال کشی، ج2، ص566؛ کشف الغمه، ج3، ص178.
- ↑ نک: الارشاد، ج2، ص239؛ المنتظم، ج8، ص90، 257.
- ↑ نک: اعیان الشیعه، ج1، ص101؛ التاریخ الامین، ص295-297.
- ↑ نک: المفصل، ج9، ص250-260.
- ↑ الحد الفاصل، ص553؛ جامع بیان العلم، ج2، ص120-121؛ تذکرة الحفاظ، ج1، ص7-8.
- ↑ نقش تقیه در استنباط، ص488.
- ↑ مسند الامام المجتبی، ص657-709.
- ↑ موسوعة کلمات الامام الحسین، ص680-738.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103، 652؛ سیره پیشوایان، ص353-355.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص381؛ الصواعق المحرقه، ص200-201.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103، 652؛ سیره پیشوایان، ص353-354.
- ↑ نک: صحیح البخاری، ج1، ص134؛ شرح الاخبار، ج3، ص292؛ تاریخ الخلفاء، ج1، ص197.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج1، ص376.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج1، ص489.
- ↑ الکافی، ج8، ص14-17، 72-76؛ الامالی، ص593-596.
- ↑ الکافی، ج4، ص475-479؛ شرح الاخبار، ج3، ص292؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص472-473.
- ↑ سیره پیشوایان، ص562؛ نک: مسند الامام الجواد.
- ↑ نک: التهذیب، ج5، ص171.
- ↑ نک: شرح الاخبار، ج3، ص291؛ المدینة فی العصر الاموی، ص373؛ الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج1، ص69.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج1، ص17-20؛ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص523-525.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج1، ص477.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج1، ص345-346؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج3، ص393.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج1، ص367-368؛ نک: تهذیب الکمال، ج18، ص338-339.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج2، ص244-246؛ نک: الطبقات، ج2، ص191؛ الکامل، ابن عدی، ج2، ص139.
- ↑ نک: الصواعق المحرقه، ص201؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص372؛ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103.
- ↑ نک: تاریخ بغداد، ج3، ص265-267؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص699-701.
- ↑ نک: حیاة الحیوان، ج1، ص201؛ تهذیب التهذیب، ج7، ص269؛ شذرات الذهب، ج1، ص105.
- ↑ وفیات الاعیان، ج4، ص174؛ تذکرة الحفاظ، ج1، ص124-125؛ حیاة الحیوان، ج1، ص213.
- ↑ تذکرة الخواص، ص307-311؛ حیاة الحیوان، ج2، ص142؛ وفیات الاعیان، ج1، ص327.
- ↑ تذکرة الحفاظ، ج1، ص166؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص378-379.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص519.
- ↑ شرح الاخبار، ج3، ص291-292؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص372.
- ↑ المدینة فی العصر الاموی، ص373؛ اعیان الشیعه، ج1، ص99-100.
- ↑ نک: تاریخ بغداد، ج12، ص56-57.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص100.
- ↑ نک: منهاج السنة النبویه.
- ↑ منهاج الکرامه، ص162-163؛ نهج الحق، ص238.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص103؛ تاسیس الشیعه، ص310، 318.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص233، 237؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص363 به بعد؛ التهذیب، ج5، ص353.
- ↑ معانی الاخبار، ص105؛ علل الشرایع، ج2، ص407.
- ↑ الکافی، ج4، ص187-188، 197-198، 488-489؛ ج6، ص429؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص30.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص536؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص399، 430-431؛ التهذیب، ج5، ص10، 171.
- ↑ التهذیب، ج5، ص334؛ وسائل الشیعه، ج9، ص247.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص332-339، 369؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص466، 489، 507؛ التهذیب، ج5، ص146، 193، 205، 275، 454-457.
- ↑ التهذیب، ج5، ص236.
- ↑ التهذیب، ج5، ص426-430.
- ↑ الکافی، ج4، ص352، 523.
- ↑ الکافی، ج4، ص519.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص466-467؛ التهذیب، ج5، ص85-86.
- ↑ التهذیب، ج5، ص53، 322.
- ↑ الکافی، ج1، ص502؛ علل الشرایع، ج1، ص227؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص219، 130-131.
- ↑ بصائر الدرجات، ص272؛ الکافی، ج2، ص40.
- ↑ قرب الاسناد، ص385؛ الکافی، ج1، ص97؛ الارشاد، ج2، ص164-165.
- ↑ شرح الاخبار، ج3، ص284؛ نک: فرق الشیعه، ص31، 51.
- ↑ الاحتجاج، ج2، ص43؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص166-172.
- ↑ الکافی، ج4، ص197-198، 240؛ الارشاد، ج2، ص199-201؛ التهذیب، ج6، ص148.
- ↑ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص302.
- ↑ الکافی، ج4، ص240؛ نک: تفسیر عیاشی، ج2، ص88.
- ↑ الارشاد، ج2، ص194-195؛ رجال کشی، ص331-332.
- ↑ رجال طوسی، ص55-403.
- ↑ رجال طوسی، ص121-151.
- ↑ رجال طوسی، ص153-328.
- ↑ الکافی، ج4، ص466؛ الامان من اخطار الاسفار، ص66؛ دلائل الامامه، ص233.
- ↑ الارشاد، ج2، ص234-235؛ الکامل، ابن اثیر، ج6، ص164.
- ↑ الکافی، ج4، ص350، 352، 492؛ ج5، ص23؛ الارشاد، ج2، ص235؛ الاحتجاج، ج2، ص118-119، 168، 262.
- ↑ الکافی، ج1، ص380؛ رجال کشی، ج2، ص773.
- ↑ الکافی، ج4، ص222؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص247؛ علل الشرایع، ج2، ص448.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج1، ص185-186.
- ↑ الاحتجاج، ج2، ص47-48؛ بحار الانوار، ج46، ص50.
- ↑ رجال کشی، ج2، ص769.
- ↑ الاحتجاج، ج2، ص43.
- ↑ دلائل الامامه، ص317-319؛ مدینة المعاجز، ج6، ص194.
- ↑ الغیبه، نعمانی، ص291؛ الغیبه، طوسی، ص453.
- ↑ تفسیر قمی، ج2، ص205؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص56-57؛ نک: الغیبه، نعمانی، ص329.
- ↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج8، ص609؛ الغیبه، طوسی، ص477.
- ↑ نک: المصنف، صنعانی، ج11، ص371؛ الاختصاص، ص208؛ الغیبه، طوسی، ص477.
- ↑ معجم احادیث الامام المهدی، ج1، ص444، 501.
- ↑ خصائص الائمه، ص39؛ روضة الواعظین، ص81؛ الفصول المهمه، ج1، ص172.
- ↑ کشف الارتیاب، ص55؛ نک: پنجاه سفرنامه، ج3، ص821.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص127؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص90.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص360.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص191؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص127.
- ↑ نک: معالم مکة و المدینه، ص429-433.
- ↑ رسائل فی تاریخ المدینه، ص11؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص60-62.
- ↑ التاریخ الامین، ص356.
- ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج2، ص441، 587؛ ج3، ص99، 440-441، 476، 590-591.
- ↑ کشف الارتیاب، ص55، 287.
- ↑ تاریخ بغداد، ج1، ص148؛ البدایة و النهایه، ج7، ص329-330؛ ج8، ص14؛ وفاء الوفاء، ج3، ص95.
- ↑ الطبقات، ج5، ص184؛ وفاء الوفاء، ج3، ص95.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص105-107؛ وفاء الوفاء، ج3، ص89.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص107؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص572؛ آثار اسلامی، ص219، 340.
- ↑ الطبقات، ج1، ص387-388؛ معالم مکة و المدینه، ص326.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص59.
- ↑ نک: وفاء الوفاء، ج2، ص63-67.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص57.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص203.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص94؛ تاریخ الخمیس، ج2، ص176.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص101-102؛ التاریخ الامین، ص343، 396-397؛ تخریب و بازسازی بقیع، ص39؛ قس: الخصال، ج1، ص273.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص41، 52.
- ↑ آثار اسلامی، ص410-411؛ گل‌واژه‌های حج و عمره، ص489؛ نک: معالم مکة و المدینه، ص404-405.
- ↑ المزار الکبیر، ص102؛ بحار الانوار، ج97، ص225.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص246؛ نک: آثار المدینه، ص32؛ تاریخ معالم المدینه، ص170.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص335.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص369-370؛ التاریخ الامین، ص343.
- ↑ المدینة المنورة معالم و احداث، ص64؛ آثار اسلامی، ص325-329.
- ↑ التاریخ الامین، ص386-387؛ معالم مکة و المدینه، ص395-396؛ نک: وفاء الوفاء، ج3، ص32-33.
- ↑ الکافی، ج4، ص566-567؛ ذکری، ج3، ص117-118؛ وفاء الوفاء، ج3، ص170-171.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص259-260؛ وفاء الوفاء، ج3، ص43-44.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص259-260؛ قس: وفاء الوفاء، ج3، ص43-44؛ معالم مکة و المدینه، ص347، 357.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص292؛ المدینة المنورة معالم و احداث، ص24، 27.
- ↑ رسائل فی تاریخ المدینه، ص6؛ المدینة المنورة معالم و احداث، ص34.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص203.
- ↑ اخبار المدینه، ص105.
- ↑ اخبار المدینه، ص105.
- ↑ التعریف بتاریخ، ص433.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص45؛ معالم مکة و المدینه، ص292؛ مدینه‌شناسی، ج1، ص180.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص485.
- ↑ الکافی، ج1، ص543؛ الاختصاص، ص183-185؛ بحار الانوار، ج21، ص22.
- ↑ نک: تاریخ المدینه، ج1، ص193-217؛ وفاء الوفاء، ج3، ص155-159.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص132؛ ج4، ص122.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص254؛ وفاء الوفاء، ج4، ص15؛ حجاز در صدر اسلام، ص106.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-224؛ معجم ما استعجم، ج1، ص262؛ نک: الکافی، ج7، ص49.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-222؛ وفاء الوفاء، ج4، ص30-31؛ حجاز در صدر اسلام، ص98-99.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص176.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-222؛ وفاء الوفاء، ج4، ص30-31؛ حجاز در صدر اسلام، ص99.
- ↑ عمدة القاری، ج25، ص62؛ البحر الرائق، ج2، ص555.
- ↑ اعانة الطالبین، ج2، ص341؛ نک: چهارده نور پاک، ج12، ص1671-1672.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص223-229؛ وفاء الوفاء، ج3، ص153.
- ↑ فتوح البلدان، ص23؛ حجاز در صدر اسلام، ص351.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص225-226.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص95-96؛ حجاز در صدر اسلام، ص198.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص61.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص144.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص180.
- ↑ نک: حجاز در صدر اسلام، ص348-357.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565؛ المزار، ص183-189.
- ↑ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص409-411؛ الثاقب فی المناقب، ص339-344؛ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103، 652.
- ↑ الکافی، ج4، ص316-317؛ بحار الانوار، ج46، ص47؛ مصباح الحرمین، ص397-398.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص426.
- ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج3، ص213، 216-217؛ 823؛ ج8، ص45، 403، 453، 457.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص264؛ اتحاف الوری، ج2، ص265.
- ↑ تاریخ مکه، ص381؛ نک: افادة الانام، ج3، ص433.
- ↑ افادة الانام، ج5، ص261-262؛ التاریخ القویم، ج1، ص289-290.
- ↑ التاریخ القویم، ج1، ص289-290.
- ↑ پنجاه سفرنامه، ج3، ص737.
- ↑ پنجاه سفرنامه، ج3، ص202، 208، 512، 737، 824؛ ج4، ص150-151.
- ↑ میقات حج، ش20، ص104، «بازسازی مسجدالحرام.
- ↑ نک: با کاروان صفا در سال 82، ص251-252.
- ↑ الکافی، ج4، ص195-197، 204-207؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص230-235، 241-248.
- ↑ الکافی، ج4، ص226-228؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص253-265.
- ↑ الکافی، ج4، ص190-214؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص230-235.
- ↑ الکافی، ج4، ص209-218.
- ↑ مصباح الشریعه، ص47-50؛ بحار الانوار، ج24، ص124؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص157.
- ↑ عیون اخبار الرضا، ج1، ص97.
- ↑ الکافی، ج4، ص184؛ عیون اخبار الرضا، ج1، ص97.
- ↑ الکافی، ج4، ص291؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص312-317؛ التهذیب، ج5، ص24-46.
- ↑ نک: الکافی، ج4؛ نک: من لا یحضره الفقیه، ج2؛ نک: التهذیب، ج5.
- ↑ الکافی، ج4، ص188، 197-198؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص191-201؛ التهذیب، ج5، ص448-449.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص226-227.
- ↑ الکافی، ج4، ص239-241؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص207؛ الوافی، ج12، ص38.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص252-253.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص223.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص222؛ نک: ج2، ص426-427.
- ↑ الکافی، ج4، ص314؛ التهذیب، ج5، ص451.
- ↑ الکافی، ج4، ص553-555.
- ↑ الکافی، ج4، ص563-564.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص294؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص418-419.
- ↑ نک: الفتاوی‌الهندیه، ج1، ص221؛ المغنی، ج3، ص220-222.
- ↑ نک: الام، ج2، ص152؛ المجموع، ج7، ص200.
- ↑ الکافی، ج4، ص319؛ الخلاف، ج2، ص286.
- ↑ نک: الخلاف، ج2، ص348، 363.
- ↑ الکافی، ج4، ص191.
- ↑ المبسوط، ج1، ص310؛ النهایه، طوسی، ص206-207؛ المهذب، ج1، ص232.
- ↑ الاستبصار، ج2، ص305؛ التهذیب، ج5، ص292؛ قس: المغنی، ج3، ص441.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص84-85، 289، 337؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص484-485؛ الاستبصار، ج2، ص150، 160.
- ↑ نک: من لا یحضره الفقیه، ج2، ص484-485.
- ↑ الکافی، ج4، ص272؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص420-422.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص565.
- ↑ الکافی، ج4، ص549؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص577-578؛ المزار، ص183-189؛ مصباح المتهجد، ص713-714.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص559.
- ↑ الکافی، ج4، ص556
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اهل بیت.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش
- آثار المدینة المنوره: عبدالقدوس الانصاری، مدینه، مکتبة السلفیه، 1393ق
- الآحاد و المثانی: ابن ابی عاصم (م. 287ق.)، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، 1411ق
- آموزه‌های فقهی «الهیات و حقوق» (فصلنامه): مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق
- اثبات الهداة: الحر العاملی (م. 1104ق.)، بیروت، اعلمی، 1422ق
- الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق
- احقاق الحق: نورالله الحسینی الشوشتری (م. 1019ق.)، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق
- الاختصاص: المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اربعة کتب اسماعیلیه: به کوشش اشتروطمان، بغداد، مکتبة المثنی، 1281ق
- الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اساس البلاغه: الزمخشری (م. 538ق.)، به کوشش محمد باسل، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق
- الاستبصار: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش
- الاستنصار: محمد الکراجکی (م. 449ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق
- اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
- اصل الشیعة و اصولها: آل کاشف الغطاء (م. 1373ق.)، به کوشش علاء آل جعفر، قم، مؤسسه امام علی7، 1415ق
- اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. 1310ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق
- الاعتقادات: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش عصام عبدالسید، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف
- اقبال الاعمال: ابن طاوس (م. 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق
- الاقناع: الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار المعرفه
- الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق
- امالی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، 1403ق
- الامالی: الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق
- الامام الصادق و المذاهب الاربعه: اسد حیدر، بیروت، دار الکتاب العربی، 1390ق
- الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق
- الامامة و التبصره: علی ابن بابویه القمی (م. 329ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق
- الامان من اخطار الاسفار: ابن طاوس (م. 664ق.)، قم، آل البیت، 1409ق
- امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق
- الانتصار: السید المرتضی (م. 436ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1415ق
- الانوار البهیه: شیخ عباس القمی (م. 1359ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1417ق
- اوائل المقالات: المفید (م. 413ق.)، به کوشش الانصاری، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اهل بیت فی آیة التطهیر: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، مرکز الاسلامی للدراسات، 1382ش
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
- البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق
- بدایة المعارف: محسن خرازی، قم، النشر الاسلامی، 1418ق
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
- البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق
- بصائر الدرجات: الصفار (م. 290ق.)، به کوشش کوچه‌باغی، تهران، اعلمی، 1404ق
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش
- تاج الموالید: الطبرسی (م. 548ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- التاریخ الامین: عبدالعزیز المدنی، مدینه، مطبعة الامین، 1418ق
- تاریخ الخلفاء: السیوطی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، مصر، مطبعة السعاده، 1371ق
- تاریخ الخمیس: حسین الدیاربکری (م. 966ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، 1283ق
- التاریخ الشامل للمدینة المنوره: عبدالباسط بدر، مدینه، 1414ق
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق
- تاریخ امراء المدینه: عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان
- تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م. 463ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق
- تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد الصادق النجمی، ترجمه، المهری، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، 1429ق
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری
- تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق
- تاریخ معالم المدینه: احمد یاسین احمد الخیاری (م. 1380ق.)، به کوشش عبیدالله کردی، عربستان، دار العلم، 1412ق
- تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، نادی مکة الثقافی، 1404ق
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق
- تاسیس الشیعه: سید حسن الصدر، عراق، دار الکتب العراقیه، 1370ق
- تاویل الآیات الظاهره: سید شرف الدین علی الحسینی الاستر آبادی (م. 965ق.)، به کوشش استاد ولی، قم، نشر اسلامی، 1409ق
- التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- التحریر و التنویر: ابن‌عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ
- تحف العقول: حسن بن شعبة الحرانی (م. قرن4ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق
- التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش
- تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد: سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1386ش
- تذکرة الحفّاظ: الذهبی (م. 748ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.)، قم، الرضی، 1418ق
- تصحیح اعتقادات الامامیه: المفید (م. 413ق.)، به کوشش درگاهی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- التعریف بتاریخ و معالم المسجد النبوی الشریف: ضیاء بن محمد عطار، جده، کنوز المعرفه، 1432ق
- تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی حاتم (م. 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق
- تفسیر العیاشی: العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه
- تفسیر قمی: القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق
- تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. 510ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه
- تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق
- تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق
- تفسیر فرات الکوفی: الفرات الکوفی (م. 307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق
- تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.)، به کوشش احمد فرید، دار الکتب العلمیه، 1424ق
- تقریب المعارف: ابوصالح الحلبی (م. 555ق.)، به کوشش الحسون، محقق، 1417ق
- تنبیه الغافلین: المحسن ابن کرامه (م. 494ق.)، به کوشش آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر، 1420ق
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار الفکر، 1404ق
- تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق
- جامع بیان العلم و فضله: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1398ق
- جامع‌البیان: الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق
- الجرح و التعدیل: ابن ابی حاتم الرازی (م. 327ق.)، بیروت، دار الفکر، 1372ق
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- چهارده نور پاک: عقیقی بخشایشی، تهران، نوید اسلام، 1381ش
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق
- حج الانبیاء و الائمه: معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیة فی الحج، تهران، مشعر، 1416ق
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه، آیتی، مشعر، 1375ش
- الحد الفاصل بین الراوی و الداعی: الرامهرمزی (م. 360ق.)، به کوشش محمد الخطیب، بیروت، دار الفکر، 1404ق
- حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. 1301ق.) و العبادی (م. 994ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- حیاة الحیوان الکبری: الدمیری (م. 808ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق
- حیات فکری سیاسی امامان شیعه: رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1376ش
- الخراج و النظم المالیة للدولة الاسلامیه: محمد ضیاء الدین الریس، قاهره، الدارالتراث، 1985م
- الخصال: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق
- خصائص الائمه: الشریف الرضی (م. 406ق.)، به کوشش الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامی، 1406ق
- الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق
- الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق
- الدر النظیم: یوسف بن حاتم العاملی (م. 664ق.)، قم، النشر الاسلامی
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق
- دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق
- دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن 4)، قم، عثت، 1413ق
- الذریة الطاهره: محمد بن احمد الدولابی (م. 310ق.)، به کوشش الحسینی الجلالی، کویت، الدار السلفیه، 1407ق
- ذکری: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، آل البیت، 1419ق
- رجال طوسی: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق
- رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال): الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت، 1404ق
- رسالة ابن ابی زید: القیروانی (م. 389ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه
- الرسائل السیاسیه: الجاحظ (م. 255ق.)، بیروت، دار و مکتبة الهلال
- الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق
- رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق
- رسائل فی تاریخ المدینه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه
- روح المعانی: الآلوسی (م. 1270ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش
- روضة الواعظین: الفتال النیشابوری (م. 508ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی
- زاد المسیر: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق
- الزهد و الورع و العباده: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش حماد سلامه، محمد عویضه، اردن، مکتبة المنار، 1407ق
- سنن ابی داود: السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، دار الفکر
- سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق
- سنن الدارمی: الدارمی (م. 255ق.)، احیاء السنة النبویه
- السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق
- السیرة النبویه: ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق
- سیره پیشوایان: مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1379ش
- الشافی فی الامامه: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی، تهران، مؤسسة الصادق(ع)، 1410ق
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق
- شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق
- شیعه‌شناسی (فصلنامه): قم، موسسه شیعه‌شناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
- الصافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، بیروت، اعلمی، 1402ق
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق
- صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق
- صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر
- الصوارم المهرقه: سید نور الله التستری (م. 1019ق.)، به کوشش محدث، تهران، نهضت، 1367ش
- الصواعق المحرقه: احمد بن حجر الهیتمی (م. 974ق.)، به کوشش عبدالرحمن و کامل محمد، لبنان، الرساله، 1417ق
- ضعفاء العقیلی: محمد العقیلی (م. 322ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- عبقات الانوار: سید حامد حسین الکهنوی (م. 1306ق.)، اصفهان، کتابخانه امام علی(ع)، 1366ق
- عدة الداعی: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامی
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1420ق
- العصمه: السید علی الحسینی المیلانی، قم، مرکز الابحاث العقائدیه، 1421ق
- عقائد الامامیه: المظفر (م. 1381ق.)، قم، انصاریان
- العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق
- علم الامام: محمد حسین المظفر، بیروت، دار الزهراء، 1402ق
- عمدة القاری: العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. 600ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407ق
- العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق
- عیون اخبار الرضا(ع): الصدوق (م. 381ق.)، بیروت، اعلمی، 1404ق
- عیون المعجزات: حسین بن عبدالوهاب (م. قرن5ق.)، نجف، المطبعة الحیدریه، 1369ق
- الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش
- غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق
- الغیبه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق
- الغیبه: النعمانی (م. 380ق.)، به کوشش فارس حسون، قم، انوار الهدی، 1422ق
- الفائق فی غریب الحدیث: الزمخشری (م. 538ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417
- فتح القدیر: الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه
- فتح المعین: الملیباری الهندی (م. 987ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق
- فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. 936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م
- فرائد السمطین: ابراهیم جوینی خراسانی الحموینی (م. 730ق.)، بیروت، نشر محمودی، 1398ق
- فرق الشیعه: النوبختی (م. 310ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1404ق
- الفرقان: محمد صادقی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1365ش
- الفصول المهمه: ابن صباغ (م. 855ق.)، به کوشش الغریری، دار الحدیث، 1422ق
- فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی
- فیض القدیر: المناوی (م. 1031ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
- قرب الاسناد: الحمیری (م. قرن3ق.)، قم، آل البیت، 1413ق
- قواعد المرام: ابن میثم البحرانی (م. 699ق.)، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- کتاب الاربعین: ابوالفتوح الطائی الهمدانی (م. 555ق.)، به کوشش عبدالستار، لبنان، دار البشائر، 1420ق
- الکلیات معجم فی المصطلحات: ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. 1094ق.)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، 1419ق
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش
- کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م. 368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق
- الکامل فی ضعفاء الرجال: عبدالله بن عدی (م. 365ق.)، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق
- کتاب سلیم بن قیس: الهلالی (م. 76ق.)، به کوشش انصاری، قم، الهادی، 1420ق
- الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق
- کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق
- کشف الاسرار: میبدی (م. 520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش
- کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق
- کشف المراد: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، 1419ق
- کمال الدین: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق
- کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق
- گل‌واژه‌های حج و عمره: علیرضا بصیری، تهران، مشعر، 1387ش
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
- مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق
- مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
- مجمع الزوائد: الهیثمی (م. 807ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر
- المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش
- المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر
- المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق
- مدینه‌شناسی: سید محمد باقر نجفی، تهران، مشعر، 1387ش
- مدینة المعاجز: سید‌هاشم البحرانی (م. 1107ق.)، به کوشش مولایی، قم، المعارف الاسلامیه، 1413ق
- المدینة المنورة معالم و احداث: محیی الدین امام، به کوشش ابراهیم عوفین، 1420ق
- المدینة فی العصر الاموی: محمد حسن شراب، دمشق، علوم القرآن، 1404ق
- مرجعیت اهل البیت: ابراهیم امینی، مشعر
- المزار الکبیر: محمد بن المشهدی (م. 610ق.)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، 1419ق
- المزار: المفید (م. 413ق.)، به کوشش ابطحی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- مستدرکات علم رجال الحدیث: علی النمازی الشاهرودی، تهران، ابن مؤلف، 1414ق
- مستدرک سفینة البحار: علی نمازی شاهرودی (م. 1405ق.)، به کوشش نمازی، قم، نشر اسلامی، 1419ق
- المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر
- مسند الامام الجواد: عزیز الله عطاردی، قم، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، 1410ق
- مسند الامام المجتبی: عزیز الله عطاردی، قم، عطارد، 1372ش
- مصباح الحرمین: عبدالجبار الشکوئی (قرن 14)، به کوشش طباطبایی، مشعر، 1384ش
- مصباح الشریعه: امام جعفر الصادق(ع) (م. 148ق.)، بیروت، الاعلمی، 1400ق
- مصباح المتهجد: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق
- المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق
- المصنّف: ابن ابی شیبه (م. 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی
- مطالب السؤول: محمد بن طلحة الشافعی (م. 652ق.)، به کوشش العطیه، نجف، دار الکتب التجاریه
- المطالب العالیه: الفخر الرازی (م. 606ق.)، به کوشش سقا، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق
- معالم مکة و المدینه: یوسف رغد العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق
- معانی الاخبار: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1361ش
- معجم احادیث المهدی: علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق
- معجم الفروق اللغویه: ابوهلال العسکری (م. 395ق.)، قم، انتشارات اسلامی، 1412ق
- المعجم الکبیر: الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق
- معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق
- معین الحکام: علی ابن خلیل الطرابلسی (م. 844ق.)، مصر، دار الفکر
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه
- مفردات: الراغب (م. 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق
- المفصل: جواد علی، بیروت، دار الساقی، 1422ق
- المقالات و الفرق: سعد بن عبدالله الاشعری (م. 310ق.)، تهران، علمی فرهنگی، 1361ش
- المقنع: الصدوق (م. 381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، 1415ق
- مکارم الاخلاق: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، اعلمی، 1392ق
- مکتب در فرایند تکامل: حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه ایزدپناه، امارات، داروین، 1375ش
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق
- مناقب الامام امیرالمؤمنین(ع): محمد بن سلیمان الکوفی (م. 300ق.)، به کوشش محمودی، قم، احیاء الثقافة الاسلامیه، 1412ق
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق
- المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق
- منتهی السؤول: عبدالله بن سعید الشحاری، جده، دار المنهاج، 1426ق
- منهاج السنة النبویه: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش محمد رشاد، مؤسسة قرطبه، 1406ق
- منهاج الکرامه: علامه حلی (م. 726ق.)، به کوشش عبدالرحیم مبارک، مشهد، تاسوعا، 1379ش
- منهج الصادقین: فتح الله کاشانی (م. 988ق.)، تهران، کتابفروشی محمد علمی، 1336ش
- مواعظ الامام الشافعی: الشافعی (م. 204ق.)، به کوشش الشامی
- العبر فی خبر من غبر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه
- موسوعة طبقات الفقهاء: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1418ق
- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع): لجنة الحدیث فی معهد باقر العلوم(ع)، دار المعروف، 1416ق
- المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق
- المیزان: الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق
- میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
- الناقب فی المناقب: ابن حمزة الطوسی (م. 560ق.)، به کوشش نبیل رضا، قم، انصاریان، 1412ق
- النجاة فی القیامه: ابن میثم البحرانی (م. 679ق.)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق
- نزهة الناظر: الحسین الحلوانی (م. قرن5ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق
- نظم درر السمطین: الزرندی (م. 750ق.)، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1377ق
- نقش تقیه در استنباط: نعمت الله صفری، قم، بوستان کتاب، 1381ش
- نقض: عبدالجلیل قزوینی رازی (م. 585ق.)، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش
- النکت الاعتقادیه: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق
- النوادر: احمد بن عیسی الاشعری (م. قرن3ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی[، 1408ق
- النور المبین: محمد جمال الدین سرور، قاهره، دار الفکر العربی
- النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق
- النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش
- نهج الحق و کشف الصدق: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دار الهجره، 1407ق
- الوافی بالوفیات: الصفدی (م. 764ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق
- الوافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1406ق
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
- وسیلة الاسلام بالنبی(ص):احمدبن قنفذ (م. 810ق.)، به کوشش المحامی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1404ق
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م
- الهدایة الکبری: حسین بن حمدان الخصیبی (م. 334ق.)، بیروت، البلاغ، 1411ق
- ینابیع الموده: القندوزی (م. 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق