مقام ابراهیم(ع)

مقام ابراهیم(ع) سنگی است در مسجدالحرام و نزدیک کعبه که می‌گویند حضرت ابراهیم(ع) بر روی آن ایستاد و کعبه را ساخت. همچنین گفته‌اند او روی این سنگ، مردم را به حج فراخواند. به‌گفته تاریخ‌نگاران مسلمان، سنگ به قدرت خدا نرم شد و جای دو پای حضرت ابراهیم(ع) در آن باقی ماند.

مقام ابراهیم(ع)

اطلاعات اوليه
کاربری	زیارت
مکان	مسجدالحرام
وقایع مرتبط	طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم
مشخصات
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	تعمیر در زمان خلافت مهدی عباسی و متوکل عباسی

مقام ابراهیم هم‌اکنون در محفظه طلایی‌رنگ در کنار کعبه قرار گرفته و با شاذَروان یازده متر فاصله دارد.

قرآن از مقام ابراهیم به عنوان یکی از نشانه‌های روشن خدا یاد کرده و به مسلمانان سفارش کرده است که در این جایگاه نماز بخوانند. در روایات هم مقام ابراهیم سنگی بهشتی دانسته شده است.

به فتوای برخی فقیهان، واجب است طواف واجب در محدوده بین کعبه و مقام ابراهیم انجام شود و در فقه اسلامی واجب است نماز طواف پشت مقام ابراهیم خوانده شود. برپایه روایات دعاخواندن نزد مقام ابراهیم مستحب است.

مقام ابراهیم، سنگی در مسجدالحرام

«مقام ابراهیم» نام سنگی است در مسجدالحرام کنار کعبه و هم‌اکنون در محفظه طلایی‌رنگ جای گرفته است.

در خصوص علت نام‌گذاری این سنگ به مقام ابراهیم دیدگاه‌های متفاوتی هست: برخی علتش را آن دانسته‌اند که حضرت ابراهیم(ع) هنگام ساخت کعبه بر آن می‌ایستاد و دیوارهای کعبه را بالا می‌برد. گروهی گفته‌اند ابراهیم پس از ساخت کعبه روی این سنگ رفت و مردم را به برگزاری حج فراخواند.

اهمیت

در قرآن دوبار نام مقام ابراهیم آمده: یک‌بار در آیه ۱۲۵ سوره بقره که در آن توصیه شده است مقام ابراهیم جایگاهی برای نمازخواندن باشد. بار دیگر در آیه ۹۷ سوره آل عمران که از مقام ابراهیم به‌عنوان یکی از نشانه‌های روشن خدا یاد می‌کند.

در روایات شیعه و اهل‌سنت، مقام ابراهیم از سنگ‌های بهشتی شمرده شده است. طبق روایتی از پیامبر(ص)، محل بین رکن (حجرالاسود) و مقام ابراهیم، باغی از باغ‌های بهشت است و نماز گزاردن در آن گناهان را پاک می‌کند. همچنین گفته‌اند قبور بسیاری از پیامبران میان رکن و مقام ابراهیم واقع شده است.

برپایه روایات دعاخواندن نزد مقام ابراهیم مستحب است و دعاهایی از حضرت آدم و پیامبر(ص) نزد مقام ابراهیم نقل شده است.

فرورفتگی روی سنگ

جای پای حضرت ابراهیم(ع) بر روی سنگ مقام ابراهیم

بنا بر روایات هنگامی که ابراهیم(ع) روی سنگ ایستاد، سنگ نرم شد و پاهای ابراهیم را در خود فرو برد و جای پای ابراهیم روی آن باقی ماند.

از اَنَس بن مالک، صحابی پیامبر، نقل کرده‌اند که هنگامی که مقام ابراهیم را دیده، جای انگشتان و بلندی کف پاهای ابراهیم روی آن آشکار بوده است؛ البته برخی از قسمت‌های آن به علت دست‌کشیدن مردم ساییده شده و برخی از نشانه‌های آن از بین رفته است.

محمدطاهر کردی، تاریخ‌نگار مکه در قرن چهاردهم قمری، پس از بازکردن محفظه، مقام را از نزدیک دیده، گزارش کرده که هیچ اثری از انگشتان پای ابراهیم، روی سنگ ندیده است؛ چرا که به‌جهت مرور زمان و دست‌کشیدن مردم از بین رفته است؛ بااین‌همه جای دو پاشنه پاهای ابراهیم برای کسی که با دقت در آن نظر کند، معلوم است.

اندازه سنگ مقام ابراهیم

محمدطاهر کردی که در سال ۱۳۶۷ق سنگ مقام را از نزدیک دیده‌، ارتفاع آن را ۲۰ سانتی‌متر و طول سه ضلع آن را از جهت سطح ٣٣ سانتی‌متر و طول ضلع چهارم را ٣٨ سانتی‌متر اندازه گرفته است. به‌گزارش وی سنگ روی پایۀ کوچکی از سنگ مرمر قرار گرفته که ارتفاعش آن ١٣ سانتی‌متر است.

عمق و فرورفتگی پاها در یکی ١٠ سانتی‌متر و در دیگری ٩ سانتی‌متر و طول هریک از پاها از روی سنگ ٢٧ سانتی‌متر و عرض آنها ۱۴ سانتی‌متر است. طول هر یک از دو قدم در قسمت پایین داخل فرورفتگی، ۲۲ سانتی‌متر و عرض آنها ١١ سانتی‌متر اندازه دارد و فاصلۀ دو قدم با هم ۱ سانتی‌متر ست.او فاصلۀ بین شاذروان کعبه تا پنجرۀ مقام را یازده متر برشمرده است.

نماز پشت مقام ابراهیم

نماز طواف پشت مقام ابراهیم

یکی از واجبات عمره و حج، نماز طواف است و فقهای شیعه بر این باورند که واجب است حاجیان نماز طواف واجب را پشت مقام ابراهیم بخوانند. از جمله دلایل فقیهان بر این فتوا آیۀ ﴿وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ اِبْرٰاهِیمَ مُصَلًّی﴾ است. در حدیثی از امام صادق(ع) هم نیز با استناد به همین آیه آمده است: خواندن دو رکعت نماز طوافِ واجب، جز پشت مقام جایز نیست. جابر بن عبداللّٰه انصاری نقل کرده است که پیامبر(ص) پس از انجام‌دادن طواف، نزد مقام ابراهیم آمد و این آیه را خواند؛ آنگاه مقام را بین خود و کعبه قرار داد و دو رکعت نماز گزارد.

مذاهب اهل سنت برگزاری نماز طواف پشت مقام ابراهیم را واجب نمی‌دانند و آن را مستحب می‌دانند.

جابه‌جایی مقام ابراهیم

مورّخان درخصوص محل ابتدایی مقام ابراهیم و جابه‌جایی آن اختلاف‌نظر دارند. سه دیدگاه مشهور در این زمینه وجود دارد:

• مقام ابراهیم(ع) در طول تاریخ خود، درست در همین مکانی قرار داشته که امروز واقع شده است و تا زمان خلیفۀ اوّل و خلیفه دوم نیز به‌همین شکل باقی بوده است؛ تا آنکه در دوران خلیفه دوم سیل شدیدی در مکه جاری شد و مقام را از جای کند و تا پایین شهر مکه با خود برد. پس از فرونشستن سیل، خلیفه دوم بار دیگر آن را در همان مکان قبلی قرار داد.
• مقام ابراهیم به دیوار کعبه چسبیده بوده و عمر بن خطاب خلیفه دوم، آن را به‌مکان کنونی منتقل ساخته است.
• مقام ابراهیم به خانۀ کعبه چسبیده بود و پیامبر(ص) آن را در مکان کنونی قرار داد. ابن‌کثیر و ابن‌حجر این روایت را ضعیف دانسته‌اند.

بردن مقام نزد مهدی عباسی

به گفته تاریخ‌نگاران، مهدی خلیفۀ عباسی در سال ۱۶۰ق به حج آمد. نیمه‌شبی عبیداللّٰه بن عثمان بن ابراهیم حُجُبی مقام را برداشته، به محل اقامت خلیفه برد. مهدی با دیدن سنگ مقام روی آن دست کشید و کمی آب داخل جای پای ابراهیم ریخت و آن را نوشید. سپس مقام به جای اصلی آن منتقل شد.

نمایی قدیمی از مقام ابراهیم سال ۱۳۶۶ق

سرقت مقام ابراهیم

گفته شده مردی یهودی یا نصرانی به‌نام جریج، شبی مقام را دزید و تصمیم داشت آن را از مکه خارج کرده و در اختیار پادشاه روم قرار دهد؛ اما مقام را نزد او یافته، از او باز پس گرفتند. ابوطاهر قرمطی نیز تصمیم داشت مقام را در اختیار بگیرد، اما کلیدداران مسجدالحرام مقام را در یکی از دره‌های مکه پنهان کردند و پس از رفع خطر به مکان اصلی برگرداندند.

تعمیر مقام

در زمان خلافت مهدی عباسی، شکاف‌هایی در سنگ مقام ایجاد شد که به‌جهت احتمال از هم گسستن آن، دستور داد مقام را از قسمت بالا و پایین با مِس بپوشانند. در زمان خلافت متوکل در سال ۲۳۶ق نیز روی پوشش قبلی را با طلا زیور دادند. در سال ۲۵۶ق به‌منظور تعمیر مقام، زیورهای مقام را کندند و به‌دستور علی بن حسن عباسی فرماندار مکه، دو طوق از طلا و یک طوق از نقره ساخته، مقام را با آن پوشانده و محکم کردند. از آن زمان تاکنون نیز برای حفظ و نگاهبانی از آن تلاش‌های فراوانی صورت گرفته است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر. بخش «قبر عقیل پس از تخریب بقیع »، ص140-165، است.

• اخبار مکه: الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، بیروت، دار الأندلس، ۱۴۱۶ق.
• اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت در ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق.
• الاساس فی التفسیر: سعید حوی، قاهره، دار السلام، 1424ق/ 2003م.
• الاستبصار فيما اختلف من الأخبار: محمد بن حسن شیخ طوسی، با تحقیق: حسن خرسان، تهران، دار الكتب الإسلامیة، 136۳ش.
• التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم: محمد طاهر کردی، ج5 مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، ۱۴۱۲ق.
• تحفة الالباب فی شرح الانساب: حماد بن الأمین المجلسی، ادارة إحیاء التراث الإسلامی، قطر، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۵م.
• تحفة المحتاج:ابن حجر الهیثمی (درگذشت در ۹۷۴ق.)، مصر، المیتبة التجاریة الکبری، ۱۳۷۵ق.
• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، ‌دار المعرفه، ۱۴۰۹ق.
• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.)، تهران، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
• تهذیب الاحکام: محمد بن حسن شیخ طوسی، با تحقیق: حسن خرسان، تهران، دار الكتب العلمية، چاپ چهارم، 1365ش.
• حج و عمره در آینه فقه مقارن، محمدعلی مقدادی، قم، مشعر، ۱۳۸۴
• جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
• درآمدی بر فقه مقارن، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، معاونت امور روحانیون بعثه مقام معظم رهبری، ۱۳۸۸ش.
• الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، ‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
• ديوان أبي طالب بن عبد المطلب: ابوطالب بن عبدالمطلب، گرد آورنده: عبدالله بن احمد ابوهفان مهزمی، محقق: محمدحسن آل یاسین، بيروت‌، بی‌نا، 2003م.
• روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق.
• سنن الترمذی: الترمذی (م.۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
• السنن الکبری: البیهقی (م. ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
• السیرة الحلبیه: الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
• شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م.
• صحیح ابن خزیمه: ابن خزیمه (م. ۳۱۱ق.)، به کوشش محمد مصطفی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
• صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
• صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر.
• فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه.
• فتح الباری: ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه.
• فضل الحجر الأسود و مقام إبراهیم علیه الصلاة والسلام: سائد بکداش، دار البشائر الإسلامیة، بیروت، ۱۴۲۹هـ.
• القاموس المحیط: الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ق.)، بیروت، دار العلم.
• کنز العمال: المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
• لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
• مثیر الغرام الساکن الی اشرف المساکن: أبوالفرج بن الجوزى.
• مجمع البحرین: الطریحی (م. ۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
• مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، صیدا، مطبعة العرفان، ۱۳۵۵ق.
• مساجد الکوفه: کامل سلمان جبوری، نجف، مطبعة النعمان، 1397ق/ 1977م.
• مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر.
• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م.۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
• مناسک الحج: سید روح‌الله خمینی.
• الموطّا: مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
• هدایة السالک: مبارک بن علی بن حمد التمیمی.
• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

پیوند به بیرون

• مقام ابراهیم و سیر تاریخی آن، مهدی پیشوایی و حسین گودرزی، مجله میقات حج، شماره ۷، بهار ۱۳۷۳.
• مقام ابراهیم نماد قیام الله، محمدتقی رهبر، مجله میقات حج، شماره ۳۶، تابستان ۱۳۸۰.
• مقام ابراهیم و جایگاه آن در فقه، مصطفی آخوندی، مجله میقات حج، شماره ۷۰، زمستان ۱۳۸۸.
• مقام ابراهیم و نقش آن در طواف و نماز، علی اکبر ذاکری، مجله میقات حج، شماره ۲۳، بهار ۱۳۷۷.
• نقش مقام ابراهیم در نماز طواف، مهدی درگاهی و رضا عندلیبی، مجله میقات حج، شماره ۹، تابستان ۱۳۹۵.