امام صادق(ع)
امام صادق(ع)، جعفر بن محمد، فرزند امام باقر(ع) و از نوادگان امام علی(ع)، ششمیـن امام شیعیان، یکی از چهار امام مدفون در قبرستان بقیع در شهر مدینه است. مجموعه سخنان و احادیث آن حضرت در امور فقهی و اخلاقی مرتبط به حج، بنیاد دانش فقهی حج نزد شیعیان را فراهم آورده است.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن جعفر |
| کنیه | ابو عبدالله |
| لقب | صادق |
| نسب | بنی‌هاشم |
| زادروز | ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ قمری |
| زادگاه | مدینه |
| فرزندان | امام کاظم(ع) |
| خویشان سرشناس | نواده امام علی(ع) |
| تاریخ درگذشت | ۲۵ شوال سال ۱۴۵ قمری |
| محل درگذشت | مدینه |
| درگذشت/شهادت | مسمومیت به فرمان منصور عباسی |
| آرامگاه | مدینه، قبرستان بقیع |
| مشخصات دینی | |
| نقش‌های برجسته | امام ششم شیعیان |
| حج و زیارت | |
| مقام علمی | بنیانگذار فقه جعفری |
امام صادق(ع)از نظر علمی چهره‌ای برجسته نزد مسلمانان اعم از شیعه و سنی بوده است. احادیث نقل شده از آن حضرت بیش از سایر امامان شیعه است و آن حضرت به سبب تاثیر گسترده‌ای که در آموزش شیعیان و شکل‌گیری فقه شیعی داشته، با عنوان رییس مذهب شیعه و بنیانگذار مذهب فقهی جعفری شناخته می‌شود. امام صادق بیشتر عمر خود را در شهر مدینه زندگی کرد.
زندگی‌نامه
ابوعبدالله جعفر بن محمد بن علی بن الحسین امام صادق(ص) بنا بر قول مشهور نزد شیعه، در سال 83[۱] و به نقل اهل سنت سال ۸۰ هجری در مدینه[۲] متولد شد.[۳] مادرش فاطمه ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابوبکر، و جده مادری‌اش اسماء بنت عبدالرحمن بن ابی‌بکر بود.[۴] معروف‌ترین کنیه آن حضرت ابوعبدالله (به اعتبار فرزندش عبدالله افطح) است.[۵]
لقب صادق از سوی شماری از شاگردان امام، مانند مالک بن انس[۶] و نیز در منابع اهل سنت، مانند «مسند احمد» در سده سوم، دیده می‌شود[۷] بنابر روایاتی رسول خدا(ص)، ضمن پیشگویی تولد آن حضرت، سفارش کرده بود او را صادق بنامند.[۸]
امامت
امام صادق(ع)، به عنوان فرزند ارشد امام باقر(ع)، امامت را، به نص جلی در سال ۱۱۴ق. عهده‌دار شد. امام باقر(ع) از امام صادق(ع) با تعبیر: «هذا خیر البریه بعدی» و«هذا و الله قائم آل محمد» یاد کرده است.[۹] امام باقر(ع) همچنین هنگام شهادت و در حضور چند نفر، به عنوان شهود، وصایت امام صادق(ع) را ابلاغ و مکتوب کرد.[۱۰]
امام صادق، به سبب عمر طولانی نسبت به دیگر امامان، به شیخ الائمه نامبردار شده است.[۱۱] قول مشهور، سن امام را ۶۵ سال،[۱۲] و برخی اقوال دیگر ۶۷ و ۶۸ سال دانسته‌اند.[۱۳] دوران امامتش از سال ۱۱۴ تا سال ۱۴۸ق.، به مدت ۳۴ سال ادامه یافت.[۱۴]
بنا بر قول مشهور شیعه، آن حضرت در سال ۱۴۸ق. در ۲۵ شوال یا نیمه آن ماه، در ۶۵ سالگی درگذشت. بنابر برخی منابع آن حضرت به سبب مسمومیت به دستور منصور عباسی، در مدینه به شهادت رسید.[۱۵] برخی منابع نیز رحلت امام(ع) را طبیعی دانسته‌اند.[۱۶]
جایگاه علمی
امام صادق افزون بر جایگاه محوری میان شیعیان امامیه، نزد اهل سنت نیز مقامی رفیع داشت؛ به گونه‌ای که چهره‌های شاخص آنان، امام صادق(ع) را از برترین سادات اهل بیت در دانش و فضل دانسته[۱۷] و با تعبیر بزرگ علویان و شیخ بنی‌هاشم[۱۸] یاد کرده‌اند.
فقه شیعه عمدتاً بر روایات به‌جای مانده از امام صادق(ع) مبتنی‌است؛ به همین جهت مکتب فقهی شیعیان دوازده امامی را مذهب جعفری نیز می‌نامند. تعداد راویان از امام، به اختلاف تا ۴۰۰۰ نفر دانسته شده است.[۱۹]
امام صادق در مکه و مدینه
محل تولد امام
در این که زادگاه امام صادق مدینه بوده اختلاف نیست. مطابق قولی تأیید نشده، زادگاه حضرت در مکه، در خانه‌ای معروف به دار ابی سعید، نزدیک دارالعجله (سمت صفا و مروه) بوده است. تقی‌الدین فاسی ، تاریخ‌نگار مکه در سده نهم، کتیبه‌ای در این خانه دیده که بر آن نوشته شده بود: «هذا مَولدُ جَعفر الصّادق علیه السلام و دَخَلَهُ النَّبی صلی الله علیه و آله». این خانه در سال ۶۲۳ق. در امارت اشراف حسنی تعمیر گردید. بنابر قولی این خانه زادگاه جعفر طیار بوده است.[۲۰] پس از تسلط آل سعود بر مکه، همراه دارالعجله، تخریب شد.[۲۱]
زندگی در مدینه
امام صادق(ص) بیشتر زندگی خود را در مدینه سپری کرد. امام صادق(ع) با حاکمان انتصابی اموی و عباسی متعددی در مدینه هم‌عصر بود. در عصر عباسیان امام با امیرانی هم‌عصر بود که یکی از آن‌ها، داوود بن علی، عموی سفاح و منصور عباسی بود.[۲۲] در زمان او بود که معلی بن خنیس، یکی از صحابه امام صادق، به دست رئیس شرطه مدینه کشته شد.[۲۳]
خانه امام صادق در مدینه
آن حضرت در مدینه نیز منزلی داشت که فاطمیان مصر، در حکومت الحاکم، آن را که در حال ویرانی و متروک بود، گشودند و مصحف، شمشیر، کساء، و برخی دیگر از اشیای آن را به مصر منتقل کردند.[۲۴] همچنین برای آن حضرت باغ و مزرعه‌ای پیرامون مدینه ثبت شده است.[۲۵]
مزار امام در بقیع
مدفن امام صادق(ع) در بقیع و کنار قبر پدر و جدشان امام حسن(ع) واقع شده است.[۲۶] گزارش‌ها نشان می‌دهد، از سده ششم و حتی پیش‌تر، گنبد و ضریحی برای ائمه بقیع از جمله امام صادق(ع)، ساخته شده بود[۲۷] که در سال ۱۳۴۴ قمری، پس از سلطه آل سعود بر حرمین، تخریب شد.[۲۸]
توصیف حرمین در سخن امام
امام صادق(ع) در روایتی، مکه را دوست‌داشتنی‌ترین زمین نزد خداوند دانسته که خاک، سنگ، درخت، کوه و آبی محبوب‌تر از آن‌ها نیست.[۲۹] آن حضرت وجه تسمیه کعبه و مربع بودن آن را بدان جهت دانسته که کعبه در مقابل بیت‌المعمور، که به شکل مربع است، استقرار گرفته و غرض خدا بر اذکار: «سبحان الله، الحمد لله و لا اله الا الله»، استوار است.[۳۰]در سخنی از امام صادق(ع) رکن یمانی دری از درهای بهشت است که از هنگام گشوده شدنش، بسته نشده است.[۳۱]امام صادق(ع) مسعی را جایی معرفی کرده که روی زمین دوست‌داشتنی‌تر از آن نبوده و فلسفه آن را تحقیر زورگویان در آن‌جا دانسته است.[۳۲] در روایتی از امام صادق نامگذاری عرفات از این رو بوده که جبرئیل، در ظهر عرفه، به ابراهیم ابلاغ کرد تا به گناهان خود اعتراف کرده و مناسک را بشناسد.[۳۳]
امام صادق(ع) و مناسک و آداب حج
گرچه منابع شمار دفعات حج‌گزاری امام صادق(ع) را گزارش نکرده‌اند، اما زندگی کردن آن حضرت در مدینه و حضور مستمر و مداوم ایشان در موسم حج[۳۴] گویای اهتمام ویژه آن حضرت به حج و عمره است. حتی به نقلی امام، در دوران نوجوانی، سفر حج داشته است.[۳۵]
روایات پرشماری از امام صادق(ع) درباره آداب و مناسک حج نقل شده است. نقش آن حضرت در تبیین مسائل حج به حدی است که به نقل از ابوحنیفه، اگر جعفر بن محمد نبود، مردم مناسک حج خود را نمی‌دانستند.[۳۶] منابع روایی بابی را به حج اختصاص داده‌اند که روایات آن غالباً از امام صادق(ع)است. برخی محققان، این روایات را به صورت مستقل جمع‌آوری کرده‌اند.[۳۷]
امام درباره اهمیت و لزوم فراگیری احکام و مناسک حج، که قبولی آن در انجام درست اعمال است، به زراره (از اصحاب امام) -که گفته بود حدود چهل سال است که از شما درباره حج می‌پرسم و شما فتوا می‌دهید- یادآور شد: «خانه‌ای که بیش از دو هزار سال پیش از پیدایش آدم حج گزارده می‌شد، در ۴۰ سال مسائل آن پایان نمی‌پذیرد».[۳۸]
جستار وابسته
پانویس
- ↑ الکافی، ج1، ص472؛ الارشاد، ج2، ص179؛ وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ دلائل الامامه، ص245
- ↑ تاریخ الکبیر، ج2، ص198؛ مشاهیر علماء الامصار، ص206،
- ↑ وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ روضة الواعظین، ج1، ص212
- ↑ الطبقات الکبری، ج5، ص320؛ الارشاد، ج2، ص176
- ↑ مطالب السوول، ص284؛ الاتحاف بحب الاشراف، ص293
- ↑ الامام الصادق، ج1، ص77، 239؛ بحار الانوار، ج96، ص182؛ حلیة الابرار، ج4، ص15 ،
- ↑ مسند الامام احمد بن حنبل، ج5، ص122.
- ↑ کمال الدین، ص319؛ علل الشرائع، ج1، ص234
- ↑ الارشاد، ج2، ص181؛ اعلام الوری، ج1، ص517-519؛ الفصول المهمه، ج2، ص909.
- ↑ الکافی، ج1، ص307؛ الارشاد، ج2، ص181؛ المستجاد، ص175-176
- ↑ سیری در سیره ائمه، ص36؛ مناقب و مراثی اهل بیت، ص192.
- ↑ الکافی، ج1، ص472، 475؛ الارشاد، ج2، ص180.
- ↑ دلائل الامامه، ص246
- ↑ الکافی، ج1، ص475؛ الارشاد، ج2، ص180؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص399
- ↑ دلائل الامامه، ص ۲۴۶
- ↑ الارشاد، ج2، ص193.
- ↑ وفیات الاعیان، ج1، ص327؛ مطالب السوول، ص283
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج6، ص255
- ↑ الارشاد، ج2، ص179؛ الامام الصادق و مذاهب الاربعه، ج2، ص61
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص360؛ تاریخ مکة المشرفه، ص186
- ↑ العقد الثمین، ج1، ص263؛ الجامع اللطیف، ص288؛تحصیل المرام، ج1، ص545
- ↑ انساب الاشراف، ج3، ص83؛ تاریخ الطبری، ج7، ص458
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص333؛ رجال الکشی، ص379-380؛ مسند الامام الصادق، ج4، ص533
- ↑ المنتظم، ج15، ص71؛ البدایة و النهایه، ج11، ص342
- ↑ وسائل الشیعه، ج17، ص39؛ بحار الانوار، ج47، ص57
- ↑ الارشاد، ج2، ص180؛ دلائل الامامه، ص246؛ الفصول المهمه، ج2، ص1093
- ↑ پنجاه سفرنامه، ج2، ص441، 587؛ ج3، ص99، 440-441
- ↑ کشف الارتیاب، ص55، 287
- ↑ الکافی، ج2، ص243.
- ↑ علل الشرائع، ج۲، ص۳۹۸
- ↑ علل الشرائع، ج4، ص409
- ↑ الکافی، ج4، ص434
- ↑ الکافی، ج4، ص436
- ↑ حج الانبیاء و الائمه، ص341-343.
- ↑ الکافی، ج2، ص86
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص519
- ↑ الانبیاء و الائمه، ص386
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص519
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل امام صادق.
- الاتحاف بحبّ الاشراف: عبدالله بن محمد الشبراوي، به کوشش سامي، دار الکتاب الاسلامي، 1423ق؛
- احقاق الحق: قاضي نور الله شوشتري (م.1019ق.)، قم، انتشارات کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، 1409ق؛
- اعلام الوري باعلام الهدي: الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، تصحيح مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1417ق؛
- الامام الصادق: محمد حسن المظفر، بيروت، دار الزهرا، 1397ق؛
- انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417ق؛
- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمدباقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمدمهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق؛
- البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، دار الفکر، 1407ق؛
- تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛
- التاريخ الکبير: محمد بن اسماعيل البخاري (م.256ق.)، بيروت، دار الفکر، 1407ق؛
- تاريخ مکة المشرفه و المسجدالحرام و المدينة الشريف: محمد بن احمد الملکي الحنفي (م.854ق.) تحقيق علا ابراهيم الازهري و ايمن نصرالله الازهري، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق؛
- تاريخ اليعقوبي: احمد بن محمد بن واضح اليعقوبي، تحقيق، خليل منصور، دار الکتب، بيروت، 1419ق؛
- تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1424ق؛
- تشيع در مسير تاريخ: حسين محمد جعفري، ترجمه محمد تقي آيت‌اللهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1382ش؛
- تفسير ابن کثير (تفسير القرآن العظيم): اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش يوسف عبدالرحمن مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1409ق؛
- تهذيب الاحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش؛
- تهذيب الکمال في اسماء الرجال: يوسف بن عبدالرحمن المزي (م.742ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م؛
- الثاقب في المناقب: محمد بن علي بن حمزه (م.560ق.)، به کوشش علوان، قم، انتشارات انصاريان، 1412ق؛
- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، قم، شريف رضي، 1368ش؛
- الجامع اللطيف في فضل مکة و اهلها و بناء البيت الشريف: محمد بن ظهيره (م.986ق.) مصحح علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛
- حج الانبياء و الائمه: تحقيق معاونت آموزش و پژوهش حوزه نمايندگي ولي فقيه، اخراج حيدر الخزرجي، تهران، مشعر، 1416ق؛
- الحج و العمرفة في الکتاب و السنه: محمد محمدي ري‌شهري، قم، دار الحديث؛
- حج و عمره در قرآن و حديث: محمد محمدي ري‌شهري، تهران، مشعر، 1386ش؛
- حياة الامام محمد الباقر: باقر شريف قرشي، بيروت، دار البلاغه، 1413ق؛
- حيات فکري و سياسي امامان شيعه: رسول جعفريان، قم، انصاريان، 1381ش.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامي: کاظم موسوي بجنوردي، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، تهران، ١٣۶٩ش؛
- الدر النظيم في مناقب الائمّه اللهاميم: ابن حاتم العالمي (م.646ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1420ق؛
- دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضايا و الاحکام: نعمان بن محمد المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغر فيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق؛
- دلايل الامامه: محمد بن جرير الطبري شيعي (قرن4ق.)، تهران، بنياد بعثت، 1413ق؛
- رجال الکشي (اختيار معرفة الرجال): محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، تحقيق حسن مصطفوي، دانشگاه مشهد، 1348ش؛
- روضة الواعظين: ابن الفتال نيشابوري (م.508ق.)، قم، الرضي، 1375ق؛
- سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه: محمدرضا جباري، قم، مؤسسه امام خميني=، 1382ش؛
- السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي: محمد بن احمد ابن ادريس (م.598ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق؛
- سير اعلام النبلاء: شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي (م.748ق.)، تحقيق حسين الاسد، الرساله، بيروت، 1406ق؛
- سيري در سيره ائمه اطهار: مرتضي مطهري (م.1358ش.) قم، صدرا، 1383ش؛
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد بن احمد التقي الفاسي، تحقيق گروهي از علما، بيروت، دار الکتب العلميه، 1421ق؛
- الطبقات الکبري: محمد بن سعد (م.230ق.)، بيروت، دار الصادر، 1409ق؛
- العقد الثمين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.)، تصحيح محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1419ق؛
- العقد الفريد: احمد بن محمد ابن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1404ق؛
- علل الشرائع و الاحکام: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سيد محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحيدريه، 1385ق؛
- عيون اخبار الرضا: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1404ق؛
- الغيبه: ابوجعفر محمد بن حسن طوسي (م.460ق.)، تحقيق عبادالله الطهراني و علي احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلاميه، 1425ق؛
- الفصول المهمة في معرفة الائمه: علي ابن محمد بن صباغ مالکي، (م.855ق.)، تحقيق دارالحديث، قم، دار الحديث، 1422ق؛
- الکافي: محمد بن يعقوب کليني (م.329ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، اسوه، 1418ق؛
- کشف الارتياب: سيد محسن الامين (م.1371ق.)، به کوشش سيد حسن امين، قم، مکتبة الحرمين، 1382ق؛
- کشف الغمه في معرفة الائمه: علي بن ابي‌الفتح الاربلي، دار الاضواء، بيروت؛
- کمال‌الدين و تمام النعمه: محمد ابن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1405ق؛
- المحاسن: محمد بن خالد البرقي، تصحيح محدث ارموي، تهران، 1370ق؛
- مروج الذهب و معادن الجوهر: علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، هجرت، 1409ق؛
- المستجاد من الارشاد: ابومنصور حسن بن ابويوسف حلي (م.726ق.)، قم، انتشارات کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، 1406ق؛
- مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا؛ مسند الامام الصادق: عزيز الله عطاردي، تهران، عطارد، 1384ش؛
- مشاهير عملاء الامصار: محمد بن حبان (م.354ق.)، تحقيق علي ابراهيم، المنصور، دار الوفاء، 1411ق؛
- مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه: المنسوب للامام الصادق7 (م.148ق.)، بيروت، الاعلمي، 1400ق؛
- مصباح المتهجد و سلاح المتعبد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، تصحيح اسماعيل انصاري زنجاني، اعداد علي اصغر مرواريد، بيروت، مؤسسه فقه الشيعه، 1411ق؛
- مطالب السوول في مناقب آل الرسول: محمد بن طلحة الشافعي (م.652ق.) اشراف عبدالعزيز الطباطبايي، بيروت، البلاغ، 1419ق؛
- مقاتل الطالبيين: ابوالفرج اصفهاني (م.356ق.)، تحقيق سيد احمد صقر، بيروت، دار المعرفه؛
- الملل و النحل: ابوالفتح محمد بن عبدالکريم شهرستاني (م.548ق.)، تحقيق محمد سيد گيلاني، بيروت، دار المعرفه؛
- مکارم الاخلاق: الفضل بن الحسن الطبرسي (قرن6ق.)، قم، شريف رضي، 1392ق؛
- من لايحضره الفقيه: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق؛
- مناقب آل ابوطالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، عده‌اي از اساتيد، نجف، مکتبة الحيدريه، 1376ق؛
- مناقب و مراثي اهل بيت: احمد احمدي بيرجندي (م.1377ش.)، مشهد، آستان قدس رضوي، 1384ش؛
- المنتظم في تاريخ الملوک و الامم: عبدالرحمن بن علي ابن الجوزي (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق؛
- وسائل الشيعه (تفصيل وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعه): محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق؛
- وفيات الاعيان و انباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبتة العِيان: احمد بن محمد بن خلکان (م.681ق.)، به کوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر، 1414ق؛
- ينابيع الموده لذوي القربي: سليمان بن ابراهيم القندوزي (م.1294ق.)، به کوشش سيد علي جمال اشرف الحسيني، قم، دار الاسوه، 1416ق.