التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیة (کتاب)
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Masoud67 در تاریخ ۲۹ آبان ۱۳۹۷ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
سفرنامه ی التحفة الایقاظیة نوشته ی سلیمان فیضی یک نویسنده ی عراقی است که به خاطر ویژگی های شخصیتی نویسنده اش به حج نگاهی عبادی-سیاسی داشته و در بخش هایی از آن نیز نویسنده قدم فراتر گذاشته و به شرح موقعیت اجتماعی و جغرافیایی شهرهای مسیر حج نیز پرداخته و به شرح برخی وقایع سیاسی نیز پرداخته گفتنی که این سفرنامه فقط شامل توصیف مسیر رفت به مکه است و مسیر برگشت در آن توصیف نشده است.این سفرنامه به همراه دو اثر دیگر نویسنده در کتابی به مولفات مختاره نیز چاپ شده است.
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | سلیمان فیضی |
| محتوا | |
| موضوع | سفرنامه ی حج |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 1 |
| ناشر | انتشارات محموديه |
| محل نشر | بصره |
| تاریخ نشر | (1331ق/1913م) |
اين سفرنامه به نام التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه، آگاهي‌هايي از وضعيت اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، عمراني و اقتصاديمکه و مدينه در (1328ق./1910م). را به دست مي‌دهد. راه دريايي حج جنوبايران و عراق و وضعيت امنيتي راه‌هاي حرمين شريفين نيز در اين سفرنامه شرح داده شده است. نويسنده نگرشي سياسي- عبادي به حج دارد و حج را داراي ابعاد و کارکردهاي سياسي و اجتماعي مي‌داند.
معرفی نویسنده
سليمان فيضي، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال (ولادت 1302ق./1885م.) در موصل عراق زاده شد. به سال (1911م.) از دانشکده حقوق استانبول فارغ التحصيل شد و سپس به وکالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه عثماني بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستان بود. وي با سلطه حکومت عثماني بر عراق مبارزه مي‌کرد و با اين هدف، نخستين نشريه عرب‌زبان بصره را به سال (1909م.) با نام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال (1913م.) به وکالت از مردم بصره، به مجلس نوّاب عثماني راه يافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاه بغداد تدريس کرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال ( درگذشت 1370ق./1951م. )در شهر بغداد درگذشت. [۱] او جز اين کتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد. [۲]
محتوای کتاب
التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به ضرورتبيداري مسلمانان، کتاب را ناميده است. [۳] برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين کتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. [۴] کتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده که از برخي مکان‌هاي مذهبي مکه و مدينه و وضعيت حج‌گزاران در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، از جمله آداب و رسم‌هاي اغوات(خادمان حرم)هنگام زيارت قبر پيامبر(ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج ومناسک آن، از ديگر وجوه اهميت کتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروي، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه کمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي جامعه اسلامي است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به حج‌گزاران گوشزد کنند که افزون بر گزاردن مناسک مناسک ديني، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافي بيابند. [۵]
آغاز سفر
فيضي در ششم شوال (1328ق.) با يک کشتي روسي، از بصره، تنگه فاو، خرمشهر، آبادان، بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس، تنگه هرمز، اقيانوس هند وعدنگذشته و بهدرياي سرخ و جده رسيده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدينه و سپس با قطار به شام رفته و از حلب به بغداد بازگشته است. سفر او در (22 محرم 1329ق.) پايان پذيرفته است. کتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حکومتي، عمراني، اقليمي، جمعيتي و اقتصادي را شرح کرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسي کرده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتيازنفتاشاره کرده است. [۶]
موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه جده تا مکه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. [۷]کاروان فيضي در ميان راه مکه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و يک تن از همراهان او زخمي گشت. [۸] او سفر به تنهايي در اين مسير را بسيار خطرناک شمرده است. [۹]وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي شهداي احد و مسجد قبا و ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود. [۱۰]
در اين سفرنامه، قرنطينه از مشکلات حاجيان شمرده شده است. مأموران بهداشت در برخي از بنادري که کشتي فيضي و همراهانش لنگر انداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتي حبس کرده‌اند. [۱۱] در جده نيز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به جده جزيره ابوسعد روند و در آن جا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به کار گرفته نمي‌شده است. [۱۲]
ورود به مکه
سليمان فيضي روز دوم ذي القعده وارد شهر مکه شده و به خانه مطوّف شهر بصره رفته[۱۳] و با وساطت دو تن از اغوات حرم مکي که دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديک باب ابراهيماجاره کرده است.[۱۴] فيضي مکه را شهري با ساختمان‌هاي چند طبقه و خيابان‌هاي باريک و نامنظم و بازارهاي پر از کالاهاي گوناگون وصف کرده است. [۱۵] مکه حداقل100 هزار تن جمعيت داشته که يک چهارم آنان از مردم هندوستان، عراق، سوريه، مغرب، يمن وبخارا بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مکه را که بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌کرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. [۱۶]بخشي از گفتار او در باره مکه، به وصف مسجدالحرام، درهاي آن، کعبه، ارکان چهارگانه و ديگر آثار و مکان‌هاي حرم مکي اختصاص يافته است. [۱۷] معرفي پرده کعبه و تاريخ آن با بهره‌گيري ازسفرنامه بتنوني، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه پرده‌داري کعبه در آن زمانه آمده است. [۱۸] به گزارش اين سفرنامه، مِنا300 خانه دارد که درايام حج مسکوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است که اجناس حاجيان را تأمين مي‌کند.[۱۹] فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود در باره چشمه زبيده آورده که در تأمين آب آشاميدني مکه اهميتي بسزا داشته است. [۲۰]
تدريس دانش‌هاي ديني مانند حديث، تفسير قرآن و فقه در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌هاي نوغفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن جهان اسلام نيست. او گزارشي مختصر ازمدرسه صولتيه، بزرگ‌ترين مدرسه مکه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسيس شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از کمک‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. [۲۱] فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. [۲۲] او با چند تن از دانشمندان مکي و غيرمکي نيز ديدار داشته که شرح آن را نوشته است. [۲۳]
بخشي از مطالب مربوط به مکه، به معرفي مکه اميران آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص يافته که همگي از شرفاي مکه بوده و بهامام حسن(ع)نسب مي‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، حسين بن علي بن محمد و آغاز حکومت او (1327ق.) بوده است.[۲۴]
عزیمت به مدینه
سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مکه به سوي مدينه حرکت کرده است. [۲۵] در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌کم120 هزار تن جمعيت است. [۲۶] مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. [۲۷]بخشي از گزارش‌هاي کتاب به معرفي و وصف مکان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان مسجدالنبي(ص)، اشياي موجود در مسجد و حجره نبوي و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص يافته است. [۲۸] فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخاغوات مکه،احمد ابراهيم آغا، براي شيخ اغوات حرم مدني،ابراهيم آغا، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. [۲۹] فيضيقبرستان بقيع و مرقد بزرگان آغاز اسلام از جمله اهل بيت(ع)را زيارت کرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.[۳۰]
گزارشي کوتاه از مدارس ديني مدينه نيز در سفرنامه آمده که بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است. [۳۱]
چاپ های منتشر شده از این کتاب
التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال (1331ق./1913م.) در شهر بصره و در انتشارات محموديه چاپ شد. اين کتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه باسل سليمان فيضي، در انتشارات دارالساقي بيروت با دو کتاب ديگر از سليمان فيضي با نام‌هاي الرواية الإيقاظيه و البصرة العظمي در يک مجلد با نام مؤلفات مختاره در قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد که سفرنامه 163 صفحه از آن را در بر داشت.
پانویس
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص9-12
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، مقدمه، ص12-14
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ،ص17
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص18
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص108-109
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص45-49
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص76
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص139-140
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص136-137
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص155
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص63
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص69-70
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص74-78-80
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص82
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص84
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص92-93
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص85-94
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص87-90
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص113
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص94-95
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص95-97
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص98-101
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص111-112
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص103
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص123
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص149
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص154
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص151-153
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ،ص156-157
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ، ص148
- ↑ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین ،ص155
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه..
- الاعلام، الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛
- موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين، عمر محمد الطالب، دانشگاه موصل، 2008م.