ابن کثیر مکی
عبدالله بن کثیر مکی (۴۵-۱۲۰ق)، از قُرّاء هفت‌گانه، امام جماعت مسجدالحرام و ایرانی‌تبار. ابن کثیر متولد مکه بود و همانجا از دنیا رفت. وی را به همراه حمید بن قیس مهم‌ترین قاریان مکه دانسته و با القابی چون قاری و مکی از او یاد کرده‌اند. او همچنین از قاضیان مکه بود. گفته‌اند قرائت ابن کثیر انحصاری بوده و از طریق مجاهد بن جبر و عبدالله بن عباس و ابی‌ابن کعب به پیامبر اسلام(ص) می‌رسیده است. آراء او در تفسیر و شأن نزول آیات نیز مورد توجه علما شیعه و سنی قرار گرفته است.
نام و نسب
ابومعبد عبدالله بن کثیر (۴۵-۱۲۰ق)، ایرانی تبار[۱] ، متولد مکه[۲] و فرزند عمرو بن عبدالله بن زاذان بن فیروزان بن هرمز[۳] از نسل ایرانیانی بود که انوشیروان، پادشاه ایران، آنان را مأمور عقب راندن حبشیان کرد.[۴] وی به سال ۴۵ق. در مکه زاده شد[۵] و بدان سبب که از موالی عمرو بن علقمه کنانی بود[۶] ، برخی از او با عنوان ابومعبد کنانی یاد کرده‌اند.[۷]
به‌جز ابومعبد[۸] ، ابوسعید، ابوبکر،[۹] ابوعباد،[۱۰] ابومحمد و ابوصلت[۱۱] هم کنیه‌های او هستند. وی از تابعین شمرده می‌شود.[۱۲]
در منابع تاریخی با القابی چون قاری، مکی، داری[۱۳] و دارانی[۱۴] از او یاد می‌شود. عنوان «داری» ابهام‌هایی را درباره وی پدید آورده است. برخی این عنوان را نشان انتساب وی به قبیله بنی‌عبدالدار[۱۵] یا نسبت ولاء (پیمانی که بر پایه آن، شخصی در حمایت قبیله‌ای دیگر قرار می‌گیرد) او با این قبیله[۱۶] و گروهی نشان شغل و حرفه وی در مکه، یعنی عطاری، دانسته‌اند؛ زیرا مکیان، عطار را داری می‌نامیدند.[۱۷] برای این نسبت احتمال‌های دیگر نیز آورده‌اند: انتساب به محلی نزدیک دریا که از آن‌جا عطر آورده می‌شد،[۱۸] نشان سرمایه‌داری، چرا که برای تأمین مخارج زندگی نیازمند بیرون رفتن از خانه نبود،[۱۹] و نشانه زهد، زیرا غالبا در خانه مشغول عبادت بود.[۲۰]
اوصاف ظاهری و اخلاقی
ابن کثیر بلند قامت، تنومند، سفید موی و دارای چشمانی میشی رنگ بود و محاسنش را به رنگ زرد یا حنایی خضاب می‌کرد.[۲۱] وی را با وقار و فصیح و اندرزگوی وصف کرده‌اند.[۲۲] در وصف زهد و تقوای او گفته‌اند بارها همه اموالش را در راه خدا انفاق کرد و شغلی جز عبادت نداشت.[۲۳]
منصب
او از قاضیان مکه بود[۲۴] و امامت نمازهای پنج‌گانه مسجدالحرام را تا پایان عمر بر عهده داشت.[۲۵] مایه شهرت وی در تاریخ و علوم قرآنی، قرار گرفتنش در زمره قُرّاء هفت‌گانه[۲۶] و طبقات نخستین قاریان[۲۷] و مقبولیت قرائت وی در مکه و حجاز است. قرائت وی مشهورترین قرائت مکه در سده دوم بود.[۲۸] از او با عنوان فصیح در قرائت[۲۹] و امام مکیان در قرائت و ضبط قرآن یاد شده است.[۳۰] او و حمید بن قیس (م.۱۳۰ق.) را مهم‌ترین قاریان مکه دانسته‌اند.[۳۱] انحصاری بودن قرائت وی و انتساب قرائتش از طریق مجاهد بن جبر (م.۱۰۴ق) و عبدالله بن عباس (م.۶۸ق) و ابی‌ابن کعب (م.۲۲ق.) به پیامبر اسلام(ص)[۳۲] را از امتیازات قرائت او دانسته‌اند.
ویژگی‌های قرائت
ابن کثیرو و نافع (م.۹۹ق) را در میان قراء «حرمیان» و همراه ابن عامر «ابنان» می‌نامند.[۳۳] وی از مُصحَف مکه پیروی کرده است.[۳۴] برخی از ویژگی‌های قرائت وی عبارتند از: ضمه‌دادن میم جمع و اضافه‌کردن واو به آن (سمعهم= سمعهمو)، اشباع مدّ در حروف مدّ و لین هنگامی که در کنار همزه قرار گیرند و قرائت همزه مکسور پس از همزه مفتوح به صورت یاء در مثل «اَ اِله مع الله»؛[۳۵] اما برخی او را در تمام ویژگی‌های قرائت پیرو مجاهد می‌دانند.[۳۶]
اساتید قرائت
اساتید قرائت ابن کثیر عبارتند از: مجاهد بن جبر، درباس مولی ابن عباس و عبدالله بن سائب (م.۷۳ق).[۳۷] برخی سلسله مشایخ وی را پس از مجاهد و ابن عباس به علی بن ابی‌طالب[۳۸] و گروهی به ابی بن کعب[۳۹] می‌رسانند. ناقلان قرائت وی نیز از این قرارند: ابوعمرو بن علاء (م.۱۵۴ق.) معروف به ابن مشکان (م.۱۶۵ق)، اسماعیل بن عبدلله بن قسطنطین (م.۱۹۰ق.)، خلیل بن احمد (م.۱۷۰ق)، حماد بن سلمه (م.۱۶۷ق) و شبل بن عباد (م.۱۴۸ق).[۴۰] گسترش دهندگان قرائت او در دوره‌های بعد، محمد بن عبدالرحمن معروف به قنبل (م.۲۹۱ق.) و یک ایرانی به نام احمد بن محمد بزی (م.۲۵۰ق.) بوده‌اند.[۴۱]
تفسیر
افزون بر سبک قرائت ابن کثیر، آرای او در تفسیر و شأن نزول آیات نیز مورد توجه علما شیعه و سنی قرار گرفته است.[۴۲] روایت‌های او که به اعتقاد ابن سعد (م.۲۳۰ق.) و ابن حجر (م.۸۵۲ق.) موثق‌اند[۴۳] ، افزون بر یافته‌های قرآنی مشتمل بر دسته‌ای از گزارش‌های تاریخی هستند. وی در شأن نزول آیه ۱۰۳ سوره نحل به اتهام مشرکان به پیامبر اسلام(ص) در زمینه ارتباط با غلامی مسیحی به نام «جبر» در کوه مروه و فراگیری آیات قرآن از او اشاره کرده و این آیات را پاسخی به این اتهام دانسته است.[۴۴] نیز ابن جریج به نقل از وی در شأن نزول آیه ۱۵۳ سوره آل عمران می‌گوید: در جنگ اُحد، ابوسفیان پس از توقف در شعب، ندا داد: «أُعْلُ هُبَل، یومٌ بیوم بدر و حنظلة بحنظله». به دستور پیامبر مسلمانان پاسخ دادند: «الله أعلی و أجلّ... لایستوی أصحاب النار و أصحاب الجنة».[۴۵]
او همچنین در شأن نزول آیه ۱۱ سوره مائده به توطئه یهود برای قتل پیامبر(ص) اشاره کرده است.[۴۶] همچنین در روایت‌هایش به شیوه نماز پیامبر در سفر[۴۷] و سفارش وی به صحابه در چگونگی بیان خطبه و اقامه نماز جماعت[۴۸] پرداخته و از رخدادهایی چون پریشان‌حالی همسران شهیدان غَزوه اُحُد[۴۹] سخن به میان آورده است. وی از برخی رخدادهای روزگار خود همچون کیفیت خطبه و نماز جمعه عمر بن عبدالعزیز در مسجدالحرام گزارش داده است.[۵۰]
نقل حدیث
روایت‌های ابن کثیر بیانگر برخی سنت‌ها و گزارش‌ها در موضوع حج نیز هستند. ابن جریج به نقل از ابن کثیر در شأن نزول آیه ۲۰۰ سوره بقره {فَإِذا قَضَیتُم مَناسِککم فَاذکرُوا اللهَ کذِکرِکم آباءَکم...} می‌گوید: رسم عرب این بود که پس از فراغت از قربانی در روز دهم ذی‌حجه، به فخرفروشی درباره کارهای پدران خود می‌پرداختند. خداوند در این آیه آنان را به یاد خداوند فرامی‌خواند.[۵۱] نیز وی در روایتی روز دهم ذی‌حجه را روز حج اکبر از منظر پیامبر(ص) دانسته است.[۵۲] او در انجام مناسک حج به سنت پیامبر اهتمامی خاص داشت و با استناد به سیره او هنگامی که در طواف به روبروی خانه یعلی بن منبه می‌رسید، رو به کعبه دعا می‌کرد.[۵۳]
تشابه اسمی ابن کثیر
وجود شخصی دیگر به نام عبدالله بن کثیر بن مطلب سهمی در همان روزگار، اختلاف‌ها و ابهام‌هایی را در منابع تاریخی و حدیثی پدید آورده است. برخی تنها به ابن کثیر سهمی و گروهی تنها به ابن کثیر قاری اشاره کرده‌اند. ذهبی در تفصیلی که گویا جمع‌کننده سخنان دیگران است، عقیده دارد که ابن کثیر داری از رجال مشهور مکه است و ابن کثیر سهمی که از او با عنوان «قرشی» نیز یاد می‌شود، تنها با روایت یک حدیث در صحیح مسلم شناخته می‌شود.[۵۴] ابن حجر (م.۸۵۲ق) پس از پذیرش این تفصیل، هر دو را ثقه و ابن کثیر قاری را ارجح دانسته است.[۵۵] البته در برابر، ذهبی کسی را نیافته که ابن کثیر سهمی را ثقه شمرده باشد.[۵۶] از پیامدهای ناصواب اختلاط میان این دو شخصیت، می‌توان انتساب قرائت مکیان به ابن کثیر سهمی را به قلم برخی از مورخان برشمرد.[۵۷] گروهی نیز وی را از قصه‌خوانان مکه دانسته‌اند.[۵۸] با توجه به عهده‌داری مناصبی چون قضاوت مکه و امامت مسجدالحرام و جایگاه ویژه وی در قرائت قرآن، شاید بتوان منشأ این نظر را قصه‌گو بودن شخصی همنام وی[۵۹] دانست.
راویان از ابن کثیر و اساتید حدیث او
با توجه به سخن ذهبی که ابن کثیر سهمی را تنها دارای یک روایت در صحیح مسلم می‌داند، می‌توان راویان اخبار ابن کثیر داری را چنین برشمرد: اسماعیل بن امیه (م.۱۴۴ق.)، ایوب سختیانی (م.۱۳۱ق)، جریر بن حازم (م.۱۷۰ق)، حسین بن واقد مروزی (م.۱۵۹ق)، زمعة بن صالح، سفیان بن عیینه (م.۱۹۸ق)، عبدالله بن عثمان (م.۱۳۲ق)، عبدالله بن ابونجیح (م.۱۳۱ق)، عبدالملک بن جریج، عمر بن حبیب مکی (م.۲۰۷ق) و لیث بن ابوسلیم (م.۱۵۸ق).[۶۰] مشایخ (اساتید) حدیث او عبارتند از: عبدالله بن زبیر (م.۷۳ق)، عبدالرحمن بن مطعم، عکرمه مولی ابن عباس (م.۱۰۸ق)[۶۱] و بدیح بن سدره.[۶۲]
درگذشت
محل وفات ابن کثیر قاری را همگان مکه دانسته‌اند.[۶۳] اما سال درگذشت وی را ۱۲۰ق[۶۴] و نیز ۱۲۲ق[۶۵] یاد کرده‌اند. گروهی به سبب تشابه اسمی، به هر دو تاریخ اشاره نموده‌اند.[۶۶] ابن خلکان با استناد به این که عبدالله بن ادریس (متولد ۱۱۵ق) از ابن کثیر قاری نقل قرائت کرده است، ابن کثیر قاری را درگذشتهٔ پس از سال ۱۲۰ق دانسته و عبدالله بن کثیر سهمی را وفات یافته در همین سال شمرده است.[۶۷]
مطالعه بیشتر
- مفردة قراءة ابن کثیر المکی، نویسنده ابوموسی جعفر بن مکی الموصلی، تحقیق وتعلیق خالد أحمد المشهدانی، دار سعد الدین، ۲۰۰۷م
پانویس
- ↑ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵؛ المنتظم، ج۷، ص۲۰۳.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ المنتظم، ج۷، ص۲۰۳؛ تاریخ الاسلام، ج۷، ص۴۰۴.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.
- ↑ الاستیعاب، ج۳، ص۹۱۵.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶.
- ↑ الفهرست، ص۳۱.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵.
- ↑ التیسیر، ج۱، ص۳؛ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۲؛ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۹.
- ↑ الفهرست، ص۳۱.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۸-۴۶۹.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۲.
- ↑ الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶؛ الفهرست، ص۳۱.
- ↑ الانساب، ج۲، ص۴۴۳.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۰.
- ↑ الانساب، ج۲، ص۴۴۳.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.
- ↑ الانساب، ج۲، ص۴۴۳-۴۴۴.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.
- ↑ الانساب، ج۲، ص۴۴۳-۴۴۴.
- ↑ المنتظم، ج۷، ص۲۰۳؛ البرهان، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶؛ الفهرست، ص۳۱.
- ↑ فتح الباری، ج۹، ص۲۸؛ مفتاح الکرامه، ج۷، ص۲۱۴.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۷۰.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۷۰.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ العنوان، ج۱، ص۱.
- ↑ ابراز المعانی، ج۱، ص۲۷.
- ↑ العنوان، ج۱، ص۴۰.
- ↑ السبعة فی القراءات، ص۶۴.
- ↑ التیسیر، ج۱، ص۵.
- ↑ القرآن فی الاسلام، ص۱۴۶، «پاورقی».
- ↑ تفسیر بغوی، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ السبعة فی القراءات، ص۶۵؛ امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.
- ↑ الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۱؛ البیان، ص۱۲۸.
- ↑ سنن ابی داود، ج۲، ص۲۴۸؛ المحرر الوجیز، ج۱، ص۳۵۰، ۴۵۵؛ التبیان، ج۳، ص۷۵؛ ج۴، ص۲۹۰، ۴۲۷؛ منتهی المطلب، ج۱، ص۶۲.
- ↑ الطبقات، ابن سعد، ج۵، ص۴۸۴؛ فتح الباری، ج۴، ص۳۵۵.
- ↑ جامع البیان، ج۱۴، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ جامع البیان، ج۴، ص۱۸۴.
- ↑ جامع البیان، ج۶، ص۱۹۸.
- ↑ المصنف، صنعانی، ج۲، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ التمهید، ج۱۰، ص۱۹.
- ↑ کنز العمال، ج۹، ص۶۹۴.
- ↑ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۴، ص۳۳۶.
- ↑ جامع البیان، ج۲، ص۴۰۶.
- ↑ مسند الشامیین، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ المصنف، صنعانی، ج۵، ص۷۷-۷۸.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۲۱.
- ↑ فتح الباری، ج۴، ص۳۵۵.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۲، ص۴۷۴.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۲۲.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۹.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.
- ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۶۲۳-۶۲۴.
- ↑ الفهرست، ص۳۱؛ البرهان، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ الانساب، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۷، ص۴۰۴.
- ↑ البرهان، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابن کثیر مکی.
- ابراز المعانی من حرز الامانی (شرح الشاطبیه): عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه (م.۶۶۵ق.)، به کوشش ابراهیم عطوه، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
- اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)،
- بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (م.۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق؛
- البرهان فی علوم القرآن: الزرکشی (م.۷۹۴ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق؛
- البیان فی تفسیر القرآن: الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، انوار الهدی، ۱۴۰۱ق؛
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
- التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق؛
- تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م.۵۱۰ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه؛
- تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛
- التمهید: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق؛
- تهذیب الاسماء و اللغات: النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۶م؛
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛
- تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق؛
- التیسیر فی القراءات السبع: عثمان بن سعید (م.۴۴۴ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۶ق؛
- جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
- حجة القراءات: ابوزرعه عبدالرحمن بن محمد بن زنجله (م.۴۰۳ق.)، به کوشش الافغانی، بیروت، الرساله، ۱۴۰۲ق؛
- السبعة فی القراءات: ابن مجاهد (م.۲۴۵ق.)، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، دار المعارف، ۱۴۰۰ق؛
- سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛
- الطبقات: خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
- العنوان فی القراءات السبع: اسماعیل بن خلف المقری (م.۴۵۵ق.)، به کوشش زهیر زاهد و عطیه، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۶ق؛
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
- الفهرست: ابن الندیم (م.۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد؛ القرآن فی الاسلام: سید محمد حسین الطباطبایی (م.۱۴۱۲ق.)، ترجمه: الحسینی؛
- کنز العمال: المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
- اللباب فی تهذیب الانساب: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر؛
- المحرر الوجیز: ابن عطیة الاندلسی (م.۵۴۶ق.)، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛
- مسند الشامیین: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی، بیروت، الرساله، ۱۴۱۷ق؛
- المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م.۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛
- المنتظم: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
- میزان الاعتدال فی نقد الرجال: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق؛
- الوافی بالوفیات: الصفدی (م.۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛
- وفیات الاعیان: ابن خلکان (م.۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.