اربعین

اربعین حسینی، چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) است که هر ساله در بیستم ماه صفر، با بر پایی آیین‌های گوناگون سوگواری از سوی شیعیان، بزرگ‌ داشته می‌شود. پیاده‌روی اربعین از آیین‌های مرتبط به این روز است که همه‌ ساله از روزهای نزدیک به اربعین آغاز می‌شود در مسیر‌های منتهی به بارگاه امام حسین(ع) در کربلا برگزار می‌شود.

زیارت امام حسین در روز اربعین در منابع کهن شیعه سفارش شده است. حدیثی از امام حسن عسکری(ع) دلالت بر اهمیت زیارت اربعین دارد و همچنین برای این روز زیارتنامه‌ای از امام صادق(ع) روایت شده است.

درباره ریشه تاریخی آیین اربعین اختلاف‌نظرهایی بین پژوهشگران وجود داشته است. برخی بر آنند که کاروان اسرای اهل بیت(ع) که بعد از واقعه کربلا از دمشق به مدینه راهی بودند، دوباره از کربلا گذشتند و در نخستین اربعین یعنی بیستم صفر سال ۶۱ به کربلا رسیدند و سر امام حسین را نیز همراه پیکر مطهرش به خاک سپردند و همین نخستین زیارت اهل بیت از قبر امام حسین است که منشاء و مبنای بزرگداشت روز اربعین است. این گزارش در منابع تاریخی کهن وجود ندارد و مورد تردید پاره‌ای از پژوهشگران قرار گرفته است.

مبنای روایی آیین اربعین حسینی

زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین، آیینی کهن نزد شیعیان است. در پاره‌ای از منابع کهن شیعه که راهنمای زیارت و آیین‌های شیعیان هستند نیز زیارت اربعین سفارش شده است.

برای استناد به استحباب این آیین، معمولا به دو روایت از امامان شیعه استناد می‌شود:

روایت امام حسن عسکری(ع):

روایت نخست روایتی از امام حسن عسکری(ع) که در آن فرموده‌اند:

« علامات المومنین خمس: صلاة الخمسین و زیارة الاربعین و التختم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم. »

در این روایت امام حسن عسکری، پنج علامت مومنان را برشمرده که یکی از آن‌ها زیارت اربعین است. اینکه بیشتر علمای شیعه در آثار خود این روایت را در تایید استحباب زیارت امام حسین(ع) به کار برده‌اند نشان می‌دهد که همین معنای رایج یعنی زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را از آن می‌فهمیده‌اند. برخی با اشاره به اینکه در این روایت، زیارت اربعین همراه با نماز ذکر شده است، به اهمیت زیارت اربعین از نظر امام(ع) تاکید کرده‌اند.

این روایت از دیدگاه فقهی، به دلیل مرسل بودن، ضعیف است اما گاه در رفع ضعف آن به شواهدی مانند شهرت روایت یا قاعده تسماح در ادله سنن استناد شده است.

زیارت‌نامه اربعین از امام صادق(ع):

نوشتار اصلی: زیارت اربعین افزون بر حدیث نقل شده از امام حسن عسکری، زیارتنامه ای از قول امام صادق برای این روز نقل شده است.

زیارت جابر بن عبدالله در نخستین اربعین

بر اساس گزارشی که در منابع کهن شیعه ذکر شده است، در نخستین اربعین امام حسین(ع)، یعنی چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) که برابر با بیستم صفر سال ۶۱ هجرت است، جابر بن عبدالله انصاری که پیشتر از مدینه به سوی مکه راهی شده بود، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد. و این نخستین زیارت از قبر آن حضرت بود. همچنین این روز یعنی روز ۲۰ صفر سال ۶۱، روز بازگشت کاروان اهل بیت کربلا به مدینه نیز دانسته شده است. برخی پژوهشگران بر آنند که مبنای تاریخی بزرگداشت این روز همین دو واقعه است.

بازگشت اسرای عاشورا به کربلا

گزارش دیگری که نزد شیعیان مشهور است، حاکی از آن است که در روز بیستم صفر سال ۶۱ یعنی چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع)، کاروان اسرای اهل بیت که از شام به سوی مدینه می‌رفت، به کربلا رسید و قبر امام حسین را زیارت کرد.

قدیم‌ترین گزارش از بازگشت کاروان اسرا به کربلا، در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی آمده است. او به بازگشت حرم امام حسین به کربلا در این روز تصریح کرده است. به نوشته ابوریحان در این روز سر امام حسین به بدنش ملحق و در همان مکان دفن شد. نقل‌های دیگری در منابع وجود دارد که نشان می‌دهد این باور در نزد شیعیان رواج داشته است. از جمله قرطبی(م.۶۷۸ق) در کتاب تذکره و مناوی(م.۱۰۳۱ق.) در فیض القدیر به این عقیده شیعیان اشاره کرده‌اند.شیخ بهایی نیز در توضیح المقاصد این گزارش را پذیرفته است.

سید بن طاووس(م۶۶۴ق.) در کتاب ملهوف، گزارشی از این واقعه بیان کرده است که بر اساس آن وقتی خانواده امام از شام بازگشتند از کربلا گذشتند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و عده ای از بنی هاشم و خاندان پیامبر را دیدند که برای زیارت امام حسین آمده بودند و با هم عزاداری کردند.

نقد‌ها به این روایت

درباره درستی این گزارش تردیدهایی ابراز شده است:

سید طاووس که در یکی از کتاب‌های خود به نام لهوف ماجرای بازگشت اسرا به کربلا در اربعین را نقل کرده است، در کتاب دیگرش با عنوان الاقبال بالاعمال الحسنه، بازگشت اسرا به عراق در مدت چهل روز را بعید دانسته است. برخی دیگر از جمله علامه مجلسی، محدث نوری،، شیخ عباس قمی، محمد ابراهیم آیتی و مرتضی مطهری در صحت چنین گزارشی تردید کرده‌اند. این نویسندگان یا اصل بازگشت کاروان و زیارت اهل بیت از قبر امام را انکار کرده اند یا زمان آن را زمانی غیر از اربعین سال نخست شهادت امام حسین دانسته اند.

در برخی پژوهش‌های جدید‌تر نیز بازگشت اسرا به کربلا در روز اربعین را ناممکن دانسته شده‌ است.مهم‌ترین انتقادی که درباره بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در نخستین اربعین مطرح شده است، امکان نداشتن پیمودن مسیر کوفه تا شام و بازگشت به کربلا در مدت ۴۰ روز است.

سکوت منابع معتبر تاریخی از دیگر دلایل تضعیف گزارش بازگشت کاروان اسرای کربلا از شام به کربلا در اربعین است.

موافقان بازگشت اسرا به کربلا

مهم‌ترین پژوهش در اثبات امکان حضور کاروان در کربلا در روز اربعین، کتاب تحقیقی درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا نوشته سید محمد علی قاضی طباطبایی (م۱۳۵۸ش.) است.

آثار جدیدتر نیز تحت تاثیر این کتاب بازگشت تاریخی کاروان اهل بیت به کربلا در اربعین را پذیرفته اند. همچنین مقالاتی در تایید امکان بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا نوشته شده است.

عدد چهل

برخی نویسندگان، در تحلیل اهمیت اربعین حسینی نزد شیعیان، به اهمیت عدد چهل در متون دینی و حدیثی و آیین‌های عبادی اشاره کرده اند و این زمینه را در شکل‌گیری اربعین امام حسین(ع) نیز موثر دانسته اند.

پیاده‌روی اربعین

نوشتار اصلی: پیاده‌روی اربعین

منابع

• مصباح المتهجد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، موسسه فقه الشیعه
• کتاب المزار، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، امین شیرازی، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۳
• اربعین در فرهنگ اهل بیت، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳
• زیارت اربعین از دیدگاه فقه، رضا عندلیبی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۹۵
• اربعین در فرهنگ اسلامی، سید رضا تقوی دامغانی، فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳
• نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان، حسین محمودی، فصلنامه اشارت، شماره۴.
• زمان ورود کاروان حسینی به کربلا، محمد امین پورامینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳
• الآثار الباقیه عن قرون الخالیه، ابوریحان بیرونی، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب،
• مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح مهدی نجف، قم، الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، سید بن طاووس، تصحیح مصطفی صادقی کاشانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵