اربعین

اربعین حسینی چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) است که هر ساله در بیستم ماه صفر، با بر پایی آیین‌های سوگواری از سوی شیعیان، بزرگ‌ داشته می‌شود. پیاده‌روی اربعین از آیین‌های مرتبط به این روز است که همه‌ ساله از روزهای نزدیک به اربعین آغاز می‌شود و در مسیر‌های منتهی به بارگاه امام حسین(ع) در کربلا برگزار می‌شود.

زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین در منابع کهن شیعه سفارش شده است. حدیثی از امام حسن عسکری(ع) دلالت بر اهمیت زیارت اربعین دارد و همچنین برای این روز زیارتنامه‌ای از امام صادق(ع) روایت شده است.

درباره ریشه تاریخی آیین اربعین اختلاف‌نظرهایی بین پژوهشگران وجود داشته است. برخی بر آنند که کاروان اسرای اهل بیت(ع) که بعد از واقعه کربلا از دمشق به مدینه راهی بودند، دوباره از کربلا گذشتند و در نخستین اربعین یعنی بیستم صفر سال ۶۱ به کربلا رسیدند و سر امام حسین را نیز همراه پیکر مطهرش به خاک سپردند و همین نخستین زیارت اهل بیت از قبر امام حسین است که منشاء و مبنای بزرگداشت روز اربعین است. این گزارش مورد تردید پاره‌ای از علما و پژوهشگران قرار گرفته است.

تاریخ بزرگداشت اربعین

سفارش به زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین در منابع کهن شیعی آمده است. از جمله شیخ مفید(درگذشت 413ق.) در کتاب المزار به زیارت اربعین اشاره کرده و پس از او شیخ طوسی (درگذشت 460ق.) در کتاب مصباح المتهجد زیارت اربعین را مستحب دانسته است.

افزون بر شیخ مفید و شیخ صدوق که از زیارت اربعین سخن گفته اند، این آیین در منابع غیر شیعی قرن پنجم نیز بازتاب یافته است. گزارش ابوریحان بیرونی (درگذشت ۴۳۰) در کتاب آثار الباقیه درباره بزرگداشت بیستم صفر از سوی شیعیان، نشان می‌دهد که این آیین شیعیان از قرن پنجم هجری شناخته شده بوده است.

مبنای روایی آیین اربعین حسینی

زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین، آیینی کهن نزد شیعیان است. در پاره‌ای از منابع کهن شیعه که راهنمای زیارت و آیین‌های شیعیان هستند نیز، زیارت اربعین سفارش شده است.

برای استناد به استحباب این آیین، معمولا به دو روایت از امامان شیعه استناد می‌شود:

روایت امام حسن عسکری(ع)

روایت نخست روایتی از امام حسن عسکری(ع) که امام در آن پنج علامت مومنان را برشمرده که یکی از آن‌ها زیارت اربعین است. اینکه بیشتر علمای شیعه در آثار خود این روایت را در تایید استحباب زیارت امام حسین(ع) به کار برده‌اند نشان می‌دهد که همین معنای رایج یعنی زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را از آن می‌فهمیده‌اند. برخی با اشاره به اینکه در این روایت، زیارت اربعین همراه با نماز ذکر شده است، به اهمیت زیارت اربعین از نظر امام(ع) تاکید کرده‌اند.

این روایت از دیدگاه فقهی، به دلیل مرسل بودن، ضعیف است اما گاه در رفع ضعف آن به شواهدی مانند شهرت روایت یا قاعده تسماح در ادله سنن استناد شده است.

زیارت‌نامه اربعین از امام صادق(ع)

نوشتار اصلی: زیارت اربعین افزون بر حدیث نقل شده از امام حسن عسکری، زیارتنامه ای از قول امام صادق برای این روز نقل شده است.

برخی داوری‌ها درباره این روایات

برخی علمای شیعه مانند شیخ حر عاملی از این روایات رای به استحباب زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین داده اند. در برابر برخی مانند علامه مجلسی روایات موجود را برای اثبات استحباب زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین کافی ندانسته اند.

مبنای تاریخی زیارت اربعین

برای استحباب زیارت اربعین به دو واقعه تاریخی نیز استناد شده است: زیارت جابر بن عبدالله انصاری از قبر امام حسین در روز اربعین و بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا یا مدینه. شیخ طوسی که به استحباب زیارت اربعین تصریح کرده است، زیارت جابر و بازگشت کاروان به مدینه و روایت امام حسن عسکری و زیارت منقول از صفوان را نقل کرده است. برخی از دیگر علمای شیعه نیز زیارت جابر و بازگشت کاروان به مدینه را از مویدات استحباب زیارت اربعین آورده‌اند.

زیارت جابر بن عبدالله در نخستین اربعین

بر اساس گزارشی که در منابع کهن شیعه ذکر شده است، در نخستین اربعین امام حسین(ع)، یعنی چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) که برابر با بیستم صفر سال ۶۱ هجرت است، جابر بن عبدالله انصاری که پیشتر از مدینه به سوی مکه راهی شده بود، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد. و این نخستین زیارت از قبر آن حضرت بود. علامه مجلسی این احتمال را مطرح کرده که شاید دلیل استحباب زیارت امام حسین در روز اربعین پیروی از عمل جابر بن عبدالله باشد.

بازگشت کاروان اهل بیت به مدینه

همچنین این روز یعنی روز ۲۰ صفر سال ۶۱، روز بازگشت کاروان اهل بیت از شام به مدینه دانسته شده است. برخی پژوهشگران بر آنند که مبنای تاریخی بزرگداشت این روز این واقعه و زیارت جابر بن عبدالله است.

علامه مجلسی که رسیدن کاروان به مدینه چهل روز بعد از واقعه کربلا را پذیرفتنی نمی‌داند این احتمال را مطرح می‌کند که شاید آزادی اهل بیت از حبس (احتمالا در دمشق)‌ دلیل مستحب شمردن زیارت در این روز باشد.

در عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی از عبارت «رجوع» اهل بیت امام حسین(ع) از شام به مدینه استفاده شده احتمال اینکه مقصود از این عبارت آغاز سفر بازگشت باشد و نه رسیدن کاروان به مدینه وجود دارد.

بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا

گزارش دیگری که نزد شیعیان مشهور است، حاکی از آن است که در روز بیستم صفر سال ۶۱ یعنی چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع)، کاروان اسرای اهل بیت که از شام به سوی مدینه می‌رفت، به کربلا رسید و قبر امام حسین را زیارت کرد.

قدیم‌ترین گزارش از بازگشت کاروان اسرا به کربلا، در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی آمده است. او به بازگشت حرم امام حسین به کربلا در این روز تصریح کرده است. به نوشته ابوریحان در این روز سر امام حسین به بدنش ملحق و در همان مکان دفن شد. نقل‌های دیگری در منابع وجود دارد که نشان می‌دهد این باور در نزد شیعیان رواج داشته است. از جمله قرطبی(م.۶۷۸ق) در کتاب تذکره و مناوی(م.۱۰۳۱ق.) در فیض القدیر به این عقیده شیعیان اشاره کرده‌اند.شیخ بهایی نیز در توضیح المقاصد این گزارش را پذیرفته است.

سید بن طاووس(م۶۶۴ق.) در کتاب ملهوف، گزارشی از این واقعه بیان کرده است که بر اساس آن وقتی خانواده امام که از شام بازمی‌گشتند از کربلا عبور کردند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و عده ای از بنی هاشم و خاندان پیامبر را دیدند که برای زیارت امام حسین آمده بودند و با هم عزاداری کردند.

نقد‌ها به این روایت

درباره درستی این گزارش تردیدهایی ابراز شده است:

سید طاووس که در کتاب ملهوف ماجرای بازگشت اسرا به کربلا در اربعین را نقل کرده است، در کتاب دیگرش با عنوان الاقبال بالاعمال الحسنه، بازگشت اسرا به عراق در مدت چهل روز را بعید دانسته است. برخی دیگر از جمله علامه مجلسی، شیخ عباس قمی، محمد ابراهیم آیتی و مرتضی مطهری در صحت چنین گزارشی تردید کرده‌اند. این نویسندگان یا اصل بازگشت کاروان و زیارت اهل بیت از قبر امام را انکار کرده اند یا زمان آن را زمانی غیر از اربعین سال نخست شهادت امام حسین دانسته اند.

مهم‌ترین نقدها به گزارش بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا را، محدث نوری در کتاب لولو و مرجان مطرح کرده است.

در برخی پژوهش‌های جدید‌تر نیز بازگشت اسرا به کربلا در روز اربعین ناممکن دانسته شده‌ است.مهم‌ترین انتقادی که درباره بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در نخستین اربعین مطرح شده است، امکان نداشتن پیمودن مسیر کوفه تا شام و بازگشت به کربلا در مدت ۴۰ روز است.

سکوت منابع معتبر تاریخی از دیگر دلایل تضعیف گزارش بازگشت کاروان اسرای کربلا از شام به کربلا در اربعین دانسته شده است.

موافقان بازگشت اسرا به کربلا

مهم‌ترین پژوهش در اثبات امکان حضور کاروان در کربلا در روز اربعین، کتاب تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا نوشته سید محمد علی قاضی طباطبایی (م۱۳۵۸ش.) است.

آثار جدیدتر نیز تحت تاثیر این کتاب بازگشت تاریخی کاروان اهل بیت به کربلا در اربعین را پذیرفته اند. همچنین مقالاتی نوشته شده که با بررسی بیشتر شواهد تاریخی در جهت تایید امکان بازگشت حرم امام حسین(ع) به کربلا در اربعین استدلال کرده‌اند.

روز بازگشت سَر

از نام های روز اربعین،‌ روز «مَرَدّ الرَّأس» به معنای بازگشت سر است. بر اساس برخی گزارش‌ها سر مطهر امام حسین(ع) که روز عاشورا از بدن آن حضرت جدا شده بود، همراه با کاروان اسرای کربلا در این روز به کربلا بازگشت و همراه پیکر آن حضرت به خاک سپرده شد. این واقعه نیز از علت‌های بزرگداشت روز اربعین و استحباب زیارت این روز دانسته شده است. هر چند همان طور که گفته شد بازگشت کاروان به کربلا در اربعین مورد پذیرش گروهی از نویسندگان نیست.

عدد چهل

برخی در تحلیل اهمیت اربعین حسینی نزد شیعیان، به اهمیت عدد چهل در متون دینی و حدیثی و آیین‌های عبادی اشاره کرده اند و این زمینه را در شکل‌گیری اربعین امام حسین(ع) نیز موثر دانسته اند.

آیین‌های روز اربعین

بسیاری از شیعیان در این روز بارگاه امام حسین(ع) را زیارت کنند. همچنین شیعیان در روز اربعین حسینی، به سوگواری می‌پردازند. در ایران این روز تعطیل است.

پیاده‌روی اربعین

نوشتار اصلی: پیاده‌روی اربعین از آیین‌های شیعیان است که از چند روز مانده به اربعین از مبداء شهرهای مختلف عراق به ویژه نجف آغاز می‌شود. مقصد این سفر پیاده، رسیدن به کربلا در روز اربعین است.

زیارت‌نامه‌های روز اربعین

زیارتنامه اربعین

نوشتار اصلی: زیارت اربعین زیارت‌نامه‌ای است که از قول امام صادق(ع) برای زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین نقل شده است.

زیارتنامه جابر

زیارت‌نامه ای است که جابر بن عبدالله انصاری آن را در روز اربعین در زیارت امام حسین(ع) خوانده است.

زیارت وداع

زیارت‌نامه مخصوصی برای هنگام بازگشت زائر از زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین روایت شده است.

منابع

• مصباح المتهجد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، موسسه فقه الشیعه
• کتاب المزار، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، امین شیرازی، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۳
• اربعین در فرهنگ اهل بیت، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳
• زیارت اربعین از دیدگاه فقه، رضا عندلیبی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۹۵
• اربعین در فرهنگ اسلامی، سید رضا تقوی دامغانی، فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳
• نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان، حسین محمودی، فصلنامه اشارت، شماره۴.
• زمان ورود کاروان حسینی به کربلا، محمد امین پورامینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳
• الآثار الباقیه عن قرون الخالیه، ابوریحان بیرونی، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب،
• مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح مهدی نجف، قم، الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، سید بن طاووس، تصحیح مصطفی صادقی کاشانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵
• تاملی در نهضت عاشورا، رسول جعفریان، قم،‌ مورخ، ۱۳۸۶
• کوثر اربعین در اندیشه و اثار آیت الله جوادی آملی، جعفر آریانی، قم، اسراء،‌۱۳۹۷
• بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳
• وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء‌التراث،۱۴۱۲
• فرهنگ سوگ شیعی، محسن حسام مظاهری، اصفهان، آرما، ۱۳۹۹