مزار فاطمه بنت اسد
مزار فاطمه بنت اسد، در بقیع واقع شده است. فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع) بود که به همراه ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی بر عهده گرفته بود. فاطمه بنت اسد سال چهارم هجری از دنیا رفت. پیامبر و امام علی(ع) او را در بقیع به خاک سپردند.
درباره مکان دفن فاطمه بنت اسد، اختلاف نظرهایی در منابع وجود دارد. برخی مکان دفن او را ابتدای بقیع و داخل در آن و برخی انتها و خارج از بقیع دانسته اند. بسیاری از گزارش‌های تاریخی محل قبر او را ابتدای بقیع دانسته اند. از نیمه دوم قرن ششم قبه‌ای در انتهای بقیع مزار فاطمه بنت اسد معرفی شده است.
فاطمه بنت اسد
فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبدمناف و همسر ابوطالب بود.[۱] وی مادر طالب، عقیل، جعفر، امام علی(ع) و ام‌هانی ست.[۲] هنگام تولد امام علی(ع) کعبه شکافته شد و فاطمه فرزندش را در خانه خدا به‌دنیا آورد.[۳] او و ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی و پس از وفات عبدالمطلب برعهده داشتند.[۴]
فاطمه بنت اسد نخستین زنی است که پیاده از مکه به مدینه هجرت کرد[۵] و در زمره صحابه پیامبر شمرده می‌شود.[۶] او در سال چهارم هجری وفات یافت. پیامبر و امام علی(ع) وی را به خاک سپردند.[۷] پیامبر علاقه زیادی به فاطمه بنت اسد داشت. اوخود وارد قبر شد و به همراه علی(ع) در قبر خوابیدند تا خداوند عذاب قبر را از فاطمه بگرداند.[۸]
مزار فاطمه بنت اسد کجاست؟
درباره مکان دقیق دفن فاطمه بنت اسد گزارش‌های مختلفی در دست است. برخی مکان قبر او را ابتدای بقیع و برخی انتها یا خارج از بقیع دانسته‌اند.
ابتدای بقیع و داخل در آن
منابعی که ابتدای بقیع را صحیح می‌دانند به روایتی از پیامبر استناد می‌کنند که پس از دفن عثمان بن معظون در بقیع، گفت هر کس از خاندان من فوت کند او را نزدیک عثمان دفن خواهم نمود.[۹]
این منابع چند جای مشخص را به عنوان مدفن فاطمه بنت اسد ذکر کردهاند: مسجد فاطمه(بیت الحزن)، منطقه روحاء، خانه عقیل، مقبره ابراهیم
مسجد فاطمه(بیت الحزن)
در منابع آمده پیامبر، فاطمه بنت اسد را در مسجدی دفن کرد که بعدها آن را قبر حضرت فاطمه نیز نامیدند.[۱۰]این همان مسجدی است که بیت الحزن و بعدتر بیت الاحزان نامیده شد.
منطقه روحاء
برخی از منابع نیز قبر فاطمه بنت اسد را به استناد روایتی از پیامبر، در منطقه روحاء و مقابل حمام ابی قطیفه دانسته‌اند. [۱۱]درباره موقعیت جغرافیایی حماء و حمام ابی قطیفه نیز در منابع اقوال مختلفی آمده‌است.
برخی براساس روایتی از پیامبر که از جنوب شرق خانه عقیل تا خانه محمد بن زید در شرق قبر ابراهیم را روحاء دانسته، قبر عثمان بن معظون را نزدیک خانه محمد بن زید در روحاء عنوان می‌کنند.[۱۲]
برخی دیگر با قرار داشتن قبر فاطمه بنت اسد در روحاء موافقند اما مکان روحاء را انتهای بقیع می‌دانند.[۱۳]
همچنین در منابع دیگر، بنابر روایتی از پیامبر روحاء را از خانه محمدبن زید تا انتهای بقیع آن زمان، یعنی از شرق قبر ابراهیم تا منتهی‌الیه شرقی شرقی بقیع آن زمان دانسته‌اند.[۱۴]
عده‌ای نیز قائل به دو روحاء بوده‌اند؛ یکی از جنوب شرق خانه عقیل یعنی از مزار امام حسن تا شرق قبر ابراهیم و دیگری از شرق قبر ابراهیم تا انتهای بقیع آن زمان. این گروه بر آنند که مدفن فاطمه بنت اسد در همان روحاء اول قرار دارد.[۱۵]
برخی منابع نیز با مدنظر قراردادن این نکته که پیامبر بنی هاشم را در روحاء دفن می‌کردند، آن را در محدوده قبر ابراهیم تا مزار امام حسن(ع) دانسته‌اند.[۱۶]
حمام نام نخل ابی قطیفه شاعر اموی بود که در بقیع قرار داشت. برای حمام ابی قطیفه نیز چند مکان در منابع ذکر شده است:
- نخلی مقابل روحاء[۱۷]
- نخلی در انتهای بقیع[۱۸]
- نخلی در شمال قبر ابراهیم[۱۹]
- نخلی در مقابل مزار امام حسن(ع)[۲۰]
خانه عقیل
برخی منابع مدفن فاطمه بنت اسد را ابتدای مقابر بنی هاشم و در خانه عقیل ذکر کردهاند.[۲۱]
قبه ابراهیم
عده‌ای نیز مدفن فاطمه بنت اسد را در قبه ابراهیم ذکر کردهاند.[۲۲]
مزار فاطمه بنت اسد در کنار سایر مدفونین بنی هاشم
منابعی که قرار گرفتن مزار فاطمه بنت اسد در ابتدای بقیع را مطرح کردهاند، به مقابری از بنی هاشم اشاره کردهاند که در جوار مدفن فاطمه بنت اسد قرارداشته است:
- عباس بن عبدالمطلب : عباس عموی پیامبر، سال ۲۳ هجری وفات نمود[۲۳] و در منابع آمده وی در کنار مزار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شده‌است.[۲۴]
- امام حسن(ع): در منابع آمده امام حسن (ع) کنار مادرش فاطمه دفن شده‌است. برخی فاطمه را حضرت فاطمه[۲۵] و برخی دیگر فاطمه بنت اسد دانسته‌اند.[۲۶] عده‌ای نیز بنابر روایتی از امام صادق معتقدند امام حسن وصیت کرد پس از مرگ ابتدا برای تجدید عهد به مزار پیامبر برده و سپس در کنار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شود.[۲۷] چهار منبع سنی الفصول المهمه، کفایت الطالب، نزهة المجالس و عمدة الاخبار نیز قرارداشتن مزار امام حسن(ع) کنار مدفن فاطمه بنت اسد را تأیید کردهاند.[۲۸]
- امام صادق(ع): عده‌ای مدفن فاطمه بنت اسد را کنار مزار امام صادق(ع) گفته‌اند.[۲۹]
- ابراهیم: برخی از منابع قبر فاطمه بنت اسد را داخل در قبه ابراهیم[۳۰] دانسته‌اند.
- دختران پیامبر: عده‌ای نیز مزار فاطمه بنت اسد را نزدیک قبر دختران پیامبر گفته‌اند.[۳۱]
انتهای بقیع و خارج از آن
از نیمه دوم قرن ششم هجری، برخی منابع، از جمله سفرنامه‌های حج مدفن فاطمه بنت اسد را نزدیک قبر خلیفه سوم عثمان، ذکر کردهاند.
برخی مزار فاطمه را نزدیک قبر عثمان بن عفان[۳۲]، برخی در شمال قبر عثمان جایی به نام حمام ذکر کردهاند[۳۳]. برخی از منابع و سفرنامه ها نیز بدون نام بردن از عثمان، مدفن فاطمه را انتهای بقیع و خارج از آن گفته‌اند.[۳۴] برخی نیز مزار او را بیرون از دیوار بقیع و کنار قبر ابوسعید خدری دانسته‌اند.[۳۵]
تردیدها درباره قرارداشتن مزار در انتهای بقیع
برخی منابع بخصوص منابع تاریخ نگاری مدینه، قرار داشتن مزار فاطمه بنت اسد در انتها و خارج از بقیع را مورد تشکیک قرار داده و براساس روایات پیامبر دفن شدن فاطمه بنت اسد را در جایی به‌غیر از نزدیک مدفن عثمان بن معظون بعید دانسته‌اند.[۳۶]
برخی سفرنامه‌های حج نیز مدفن فاطمه را ابتدای بقیع دانسته و قرار داشتن مزار در انتهای بقیع را محال می‌دانند.[۳۷]
پانویس
- ↑ کتاب نسب قریش، ص 91
- ↑ الطبقات الکبری، ج8، ص178
- ↑ إثبات الوصیه لإمام علی بن أبی طالب، ص133
- ↑ أمالی شیخ صدوق، ص314
- ↑ الکافی، ج2، ص474
- ↑ تاریخ الصحابه الذین روی عنهم الاخبار، ص 209
- ↑ أمالی شیخ صدوق، ص314
- ↑ استیعاب فی معرفه الاصحاب، ج 4، ص 1891
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 102
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 123
- ↑ اخبار المدینه، ص208، مقاتل الطالبیین، ص29، عمده الاخبار فی مدینه مختار، ص128، وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، ج3، ص274، أمالی شیخ صدوق، ج2، ص469
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص100-101، وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، ج3، ص269
- ↑ الدرة الثمینه فی اخبارالمدینه، ج3، ص462-463
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص100
- ↑ وفاءوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص 270
- ↑ تحفةالأزهار و زلال الأنهار فی نسب ابناء الائمه الاطهار، ج1، ص142، المظاهرالحضریه للمدینه المنوره فی عصرالنبوه، ص 79
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، مقاتل الطالبیین، ص129، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274، تحفةالازهار و زلال الانهار فی نسب ابنا ائمه الاطهار، ج1، ص142
- ↑ الدره الثمینه فی اخبار المدینه، ص463، إتحاف الزائر و إطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی، ص 91
- ↑ وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275
- ↑ تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناءلائمه الاطهار
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص127، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص292
- ↑ اخبارالمدینه،ص 208، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275، الرحله الحجازیه، ص488، الرحله العیاشیه، ج1، ص378
- ↑ اسدالغابه فی معرفة الصحابه، ج3، ص63، الطبقات الکبری، ج4، ص22
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص127، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص292، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128
- ↑ تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص289، حیاة الحیوان الکبری، ج1، ص90، تاریخ الخمیس فی احوال أنفس النفیس، ج1، ص278، إثبات الوصیه لإمام علی بن ابی طالب، ص260، الدرة الثمینه، ص456
- ↑ إعلام الوری بأعلام الهدی، ج1، ص403، المناقب، ج4، ص29
- ↑ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج2، ص17، الخرائج و الجرائح، ص1و 242، مختصر فی تعریف احوال ساده الانام النبی و الاثنی عشر الام، ج1، ص65، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص61
- ↑ الفصول المهمه فی معرفه الائمه، ج2، ص740، کفایه الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، ص415، نزهة المجالس ومنتخب النفائس، ج2، ص327، عمده الاخبار فی مدینه المختار،ص 128
- ↑ تهذیب الاحکام، ج6، ص78، بحارالانوار، ج97، ص219
- ↑ اخبارالمدینه، ص208، وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274-275، الرحله الحجازیه، ص488
- ↑ المظاهرالحضریه للمدینه المنوره فی عصرالنبوه، ص79
- ↑ تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار، ص155، لطائف الاذکار، ص208، شرح مقامات الحریری، ج2، ص277
- ↑ ادرر الفرائد المنظمه فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمه، 643-645، إثاره الترغیب و التشویق إلی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، ج2، ص 351، المغانم المطابه فی معالم طابه، ج2، ص512، التعریف بما انست الهجره من معالم دارالهجره، ص351
- ↑ الدره الثمینه فی اخبار المدینه، ص462
- ↑ رحله المکناسی، ص261، الوجیزه فی تعریف المدینه، ص524
- ↑ وفاءالوفاباخباردارالمصطفی، ج3، ص274، عمده الاخبار فی مدینه المختار، ص128
- ↑ الرحله العیاشیه، ج1، ص377، الرحله الحجازیه، ص488، مرآت الحرمین، ج4، ص970
فهرست منابع
- إثاره الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، محمدبن اسحاق خوارزمی، مکه مکرمه، مکتبه نزار مصطفی الباز، بی تا
- إثبات الوصیه للام علی بن ابی طالب، علی بن حسین مسعودی، قم، انصاریان، 1384
- إعلام الوری بأعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، قم، مؤسسهه آل البیت لإحیاءالتراث، 1376
- التعریف بما انست الهجرة من معالم دارالهجرة، محمدبن احمد مطری، تصحیح سلیمان الرحیلی، ریاض، دارةالملک عبدالعزیز، 1426
- الرحله العیاشیه، عبدالله بن محمد عیاشی، تصحیح سعید الفاضلی، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع، 2006
- الفصول المهمه فی معرفه الائمه، علی بن محمد ابن صباغ، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، بی‌تا
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق دارالحدیث، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1429
- المظاهر الحضریه للمدینه المنوره فی عصر النبوه، سامرائی، خلیل ابراهیم و ثائر حامد محمد، موصل، مکتبه بسام
- الوجیزه فی تعریف المدینة(50 سفرنامه قاجاری به کوشش رسول جعفریان) تاریخ سفر1292-1494، میرزامحمد مهندس، تهران، نشر علم، 1389
- أمالی شیخ صدوق، محمدبن علی شیخ صدوق، تهران، کتابچی، 1376
- بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، دارإحیا التراث العربی، 1365
- تاریخ مدینه دمشق، علی بن حسن ابن عساکر، بیروت، دارالفکر، 1415
- تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناءالائمه الاطهار علیهم صلوات الملک الغفار، ضامن بن شدقم، ، تهران، کتابخانه تخصص تاریخ اسلام و ایران، 1378
- تهذیب الاحکام، محمدبن حسن طوسی، تحقیق خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا
- ذراع المدینه(50 سفرنامه حج قاجاری به کوشش رسول جعفریان) تألیف 1037-1042، فرشی، قم، نشر مورخ، 1395
- رحلة المکناسی، محمدبن عبدالوهاب مکناسی، تصحیح محمد بوکبوط، ابوظبی، دارالسویدی للنشر و التوزیع، 2003
- عمدة الاخبار فی مدینه احمد بن عبدالحمید المختار، احمد بن عبدالحمید عباسی، تصحیح محمد طیب الانصاری، مدینه منوره، اسعد درابزونی الحسینی، بی‌تا
- عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، احمدبن علی ابن عنبه، قم، مؤسسه أنصاریان للطباعه و النشر، 1417
- کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله، تصحیح لوی، پرووانسال، اواریست، قاهره، دارالمعارف، 1999
- کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب، محمدبن یوسف گنجی، تهران، دارإحیا تراث أهل البیت، بی‌تا
- لطائف الاذکار، محمدبن عمر ابن مازه، تصحیح رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1392
- مرآت الحرمین، صبری پاشا ایوب(n.d.)، قسطنطنیه، بحریه
- نزهة المجالس و منتخب النفاس، عبدالرحمن بن عبدالسلام صفوری ، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا
- إتحاف الزائر و إطاف المقیم للسائر فی زیارة‌النبی، عبدالصم بن عبدالوهاب ابن عساکر الدمشقی، تحقیق حسین محمد شکری، شرکه دارالارقم بین أبیالارقم، بی‌تا
- اخبار المدینه ، محمد بن حسن ابن زباله، تحقیق صلاح عبدالعزیز زین السلامه، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، 2003
- استیعاب فی معرفه الاصحاب، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر، بیروت، دارالجیل، 1412
- أسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن اثیر، بیروت، دارالفکر، 1409
- الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد ، محمدبن محمد مفید، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1372
- الخرائج و الجرائح، سعید بن هبة‌الله قطب راوندی، قم، مؤسسه الامام المهدی، بی‌تا
- الدرة الثمینه فی اخبارالمدینه، محمد بن محمود ابن نجار، تصحیح صلاح الدین بن عباس شکر، مرکز بحوث ودراسات المدینه المنورة، 2006
- الدررالفوائد المنظمه فی اخبار الحاج و طریق مکه المعظمه ، عبدالقادر بن محمد انصاری الجزیری الحنبلی ، قاهره، المطبعه السلفیه، 1384
- الرحله الحجازیه ، محمد بن الطیب شرقی الفاسی، تحقیق نورالدین شوبد، ابوظبی، دارالسویدی للنشرو توزیع، 2014
- الطبقات الکبری ، محمد بن سعد ابن سعد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410
- المغانم المطالبه فی معالم طابة، محمدبن یعقوب فیروزآبادی، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، 2002
- المناقب ، محمد بن علی ابن شهرآشوب، قم، علامه، بی‌تا
- تاریخ الخمیس فی احوال أنفس النفیس، حسین بن محمد دیاربکری، بیروت، دار صادر، بی‌تا
- تاریخ الصحابه الذین روی عنهم الاخبار ، محمد ابن حبان، تحقیق بوران ضناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1408
- تاریخ المدینه المنوره ، عمربن شبه ابن شبه نمیری، تصحیح فهیم شلتوت، قم، دارالفکر، 1410
- تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ، محمد بن احمد ابن جبیر، بیروت، المؤسسه العربیه للدراسات و النشر، دارالسویدی، 2008
- حیاة الحیوان الکبری ، محمدبن موسی دمیری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا
- شرح مقامات الحریری ، احمد بن عبدالمؤمن شریشی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا
- َمختصر فی تعریف أحوال ساده الانام النبی والاثنی عشر الامام علیهم أفضل الصلاه و اسلام، راشد بن ابراهیم بحرانی، تحقیق نبیل رضا علوان، قم، باقیات، 1429
- مقاتل الطابیین، علی بن حسین ابوالفرج اصفهانی، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1419
- وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی ، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم سامرائی، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 2001