بازسازی کعبه (سال ۱۰۴۰ق.)

در ماه شعبان سال 1039 هجری، سیلی عظیم آمد و سه دیوار کعبه را ویران کرد و فقط دیوار جنوبی ماند. حدود 4 هزار نفر هم کشته شدند. سلطان مراد چهارم عثمانی، اقدام به بازسازی کعبه کرد و آن را مجددا ساخت که بنای آن همین است که این روزها موجود است. ابن علاَّن مکی هنگام بازسازی کعبه حاضر بود و همه آنچه واقع شد را نگاشت. و این مطالب برگرفته از کتاب ایشان است. همچنین ابن علاَّن چندین کتاب درباره بازسازی و نوسازی مسجدالحرام نگاشت که مهم‌ترین آنها کتاب «الانباء العمیم ببناء البیت الحرام الفخیم» است.

زمان وقوع سیل

سیل در سال 1039ق. در مسجدالحرام و کعبه جاری شد و در این زمان، سلطان مراد خان (سلطنت 1032 ـ 1049ق.) فرزند احمد خان، حاکم عثمانی و به اصطلاح «خادم الحرمین الشریفین» بود. این سیل در عصر روز پنج‌شنبه، 19 شعبان 1039ق. در مکه جاری شد و آب تا بالای جایگاه قفل درب کعبه رسید. سپس قسمت مهمی از دیوارهای مسجدالحرام و کعبه، فرو ریخت.

تشکیل جلسه برای بازسازی کعبه

پس از فروکش کردن آب، در مسجدالحرام با حضور عالمان مکه، مجلسی تشکیل شد تا حکم چگونگی بازسازی و تامین اموال آن، بررسی شود. سپس کاتبی، همه وقایع را در نامه‌ای مفصل برای حاکم نوشت و نامه‌رسان آن را در روز دوشنبه، 23 شعبان 1039ق. فرستاد. تا هنگامی که جواب نامه بیاید و کار بازسازی آغاز شود، خیاطان مخصوص کعبه، در روز پنج‌شنبه 26 رمضان، بافت پارچه‌ای سبز را آغاز کردند. خانه خدا در صبح روز پنج‌شنبه 17 شوال با این پارچه پوشیده شد تا قسمت‌های خراب کعبه که به طور موقت با چوب و لوح درست شده بود، دیده نشود. ابن علاَّن درباره این واقعه رساله کوتاه «فتح الفتاح فی معرفة ما سد به البیت من حصر و أعواد و ألوح» را نگاشت و به تفصیل، این مرحله را تشریح کرد.

شروع بازسازی کعبه

در آخر شوال، فرستادگان حاکم مصر از قاهره به مکه رسیدند که همراه آنان جرکسی رضوان (امیر رضوان) نماینده والی مصر محمد پاشا برای تعمیر مسجدالحرام و کعبه بود. در همین ایام، حاکم مکه بازسازی آن مکان مقدس را به نماینده حاکم مصر واگذار کرد. در اواخر ذی‌قعده، محموله‌ای از طرف پاشای مصر به مکه رسید تا بتوانند آنجا را بازسازی کنند. پس از این بود که بازسازی مسجدالحرام و کعبه آغاز شد. ابن علان مکی که خود از بزرگان مکه و از نزدیک شاهد این بازسازی بود، اتفاقات هر روز این بازسازی را نگاشته است.

اتفاقات بازسازی

ربیع‌الثانی

• 14 ربیع‌الثانی 1040 آغاز شفته‌ریزی برای پایه‌گذاری دیوارهای فروریخته است؛ ابن علان در این مرحله و در باب آداب عمارت و بازسازی، کتابی با نام «فتح القدیر فی بیان الاعمال التی یحتاج الیها من جعل له الملک علی البیت ولایة التعمیر» را نگاشت که مورد استقبال عالمان قرار گرفت و بارها نسخه‌برداری شد.
• سه‌شنبه، 21 ربیع الثانی رسیدن ابن سویدان، نایب سلطان عثمانی جهت نظارت بر بازسازی بیت الله الحرام است؛ عده‌ای وی را همراهی کردند. نیز مقداری تجهیزات بازسازی همراه او ارسال شده بود.
• یکشنبه، 26 ربیع‌الثانی ورود سید محمد بن محمود انقوری حنفی، قاضی مدینه و ناظر عمارت کعبه به مکه است.

جمادی‌الاولی

• کارگران سنگهای ساقط شده کعبه را در روبروی رکن عراقی و دیوار غربی مقام حنفی جمع‌آوری کردند. به دستور رییس سنگ‌تراشان، همه قطعه‌سنگها جمع‌آوری شد تا در تجدید بنای کعبه، به کار گرفته شود.
• سید محمد انقوری حنفی و رضوان جرکسی و افندی حسین متولی‌زاده و شیخ حرم شمس‌الدین عتاقی و مصطفی آغا والی ولایت جده، قندیل‌های جدید کعبه را از شریف مکه تحویل گرفتند. 19 قندیل از طلا و 33 تای آن از نقره بود که شیخ حرم مکه همه آنها را به دیوان شریف تحویل داد.

در همین روز، به سرپرست بازسازی کعبه تاکید شد که به هیچ عنوان، به دیواری که حجرالأسود در آن قرار دارد، تعرض نشود؛ زیرا به دلیل دربرگرفتن حجرالأسود، تصمیم گرفته شد همه دیوارها به جز این دیوار، بازسازی شود. ابن علان مکی در این باره اثر «تلخیص إیضاح بدیع المعانی فی بیان منع هدم جدار الکعبة الیمانی» را نگاشت. پس از تالیف این اثر، افندی حسین و سید محمد انقوری و شیخ حرم آن را دیدند و تصدیق کردند که: «همین حق است و نظر ما هم همین اسـت.»

مکتوبات درباره بازسازی کعبه

الزلف و القربی

الزلف و القربی فی تعمیر ما سقط من الکعبة، چاپی است از تاج‌الدین بن احمد بن امین‌الدین بن عبدالعال حنفی مصری (م. حدود 1040ق.) است. نام دیگر این رساله کوتاه «الزلف والقربة فی تعمیر ما سقط من الکعبة» ضبط شده است. سبب تالیف این اثر، پاسخ به این پرسشها بود: آیا تجدید بنای کعبه فوری است؟ از چه مالی می‌توان در بازسازی کعبه استفاده کرد و آیا واجب است که آن مال خالی از شبهه باشد؟ و در مجموع از چه مالی حلال‌تر است که برای تعمیر و بازسازی کعبه استفاده شود. در واقع این کتاب، جواب مسائل فقهی پیرامون این واقعه تاریخی است. این رساله کوتاه سه صفحه‌ای توسط یوسف بن محمد صبیحی تصحیح و در مجموعه «لقاء العشر بالمسجد الحرام»، ج16، شماره 215، به چاپ رسیده است.

رسالة فی بناء الکعبة

رسالة فی بناء الکعبة، مفقود شده است از خالد بن احمد بن محمد جعفری مکی مالکی (م. 1043ق.) است.

الاشارات القدسیة المفهومة

الاشارات القدسیة المفهومة من هدم الکعبة العلیة، چاپی است اثر محمد غرس‌اللدین انصاری مدنی (م. 1057) است، امام و خطیب حرم نبوی این رساله را نگاشته که با تحقیق فاطمه زینی توسط مکتبة زهراء الشرق در قاهره به سال 2009 به چاپ رسید.

الدرة المنیفة

الدرة المنیفة فی تاریخ الکعبة الشریفة، مفقود است از خلیفة بن ابی‌الفرج زمزمی بیضاوی مکی (م. 1063ق.) است.

إسعاد آل عثمان

إسعاد آل عثمان المکرم ببناء بیت الله المحرم، چاپی است از حسن بن عمار شرنبلالی (م. 1069ق.) است، در احکام بنای کعبه و مسجدالحرام که با تحقیق سلیمان آل کمال توسط جامعة ام القری مکه به سال 2003 به چاپ رسیده است.

الأقوال المعلمة

الأقوال المعلمة فی وقوع الکعبة المعظمة، مفقود است اثر علی بن عبدالقادر بن محمد طبری مکی (م. 1070ق.) امام جماعت مقام شافعی مسجدالحرام است؛ او در این باره رساله «تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام» را نیز نگاشت.

در النظم

در النظم فی وقوع أرکان البیت المعظم، مفقود است. قصیده‌ای از ابراهیم بن یوسف مهتار رومی مکی (م. 1071ق.) است هر چند اصل آن از بین رفته اما ابن معصوم این قصیده را در آثارش آورده است.

تهنئة أهل الإسلام

تهنئة أهل الإسلام بتجدید بیت الله الحرام، چاپی است از ابراهیم بن محمد بن عیسی میمونی (م. 1079ق.) است که با تحقیق مرکز البحوث بمکتبة نزار الباز تحقیق و توسط همان مرکز در 1998 در مکه به چاپ رسیده است.

مفرّحة الانام

مفرّحة الانام فی تأسیس بیت­الله الحرام، چاپی است اثرِ میرزا زین‌العابدین کاشانی از علمای قرن یازدهم است؛ وی که از عالمان شیعه مقیم مکه بوده و در هنگام سیل و بازسازی در آنجا حضور داشته است، این اثر را به دو زبان فارسی و عربی نگاشته است. استاد رسول جعفریان که نسخه فارسی این اثر را تصحیح و در میقات حج، شماره 5 به چاپ رسانده است. به نوشته آقا بزرگ فتح‌اللّه بن مسیح اللّه، کتابی با عنوان ابنیة الکعبه نوشته که ترجمه عربی رساله مذکور را در آن درج کرده است. همینطور در جنة النعیم ص 293 نیز بخشی از آن نقل شده است. بخش عمده رساله مذکور را صاحب «فرائد الفوائد فی احوال المدارس و المساجد» در کتاب خود درج کرده است. علاوه بر آن، سید اسماعیل بن نجف حسینی مرندی بخش‌عمده متن گزارش زین‌العابدین را بدون آن که از وی نامی به میان آورد، به علاوه یک نقشه و چند نکته کوچک نوشته است. این اثر به زبان عربی، با نام «مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام» با تحقیق عمار عبودی نصار و حیدر لفته مال الله، توسط مشعر، در سال 1386 منتشر شد.

درباره مولف

مولف را از شاگردان ملا محمدامین استرآبادی، بنیان‌گذار تفکر نوین اخباری و صاحب فوائد المدنیة دانسته و در توصیف شخصیت و اثر وی می‌نویسد: وی از عالمان مقیم مکه بوده و در همین شهر نیز به دست سنیان متعصب به شهادت رسیده است.

نسخه موجود از کتاب

نسخه‌ای از این رساله، به شماره 86، در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (که فعلًا به کتابخانه مرکزی منتقل شده) تحت عنوان «تاریخ کعبه» موجود است. گزارش عربی آن نیز در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود می‌باشد که در جلد 12، ص70 شناسانده شده است.

گزارش بازسازی کعبه(سال1040) از این کتاب

این رساله کوتاه اما با ارزشی است که او طی یک ماجرای جالب درباره بنای کعبه و برخی اماکن مکه مکرمه نگاشته است. به‌نوشته مؤلف در ظهر روز چهارشنبه 19 ماه‌شعبان 1039 سیل ‌عظیمی در مکّه آمده ‌وآب زیادی به داخل مسجد وارد شده است؛ به دنبال آن تعداد زیادی از مردم ـ که به نوشته او حدود 442 نفر می‌شدند ـ در آن سیل از بین رفتند که یک معلّم با سی دانش‌آموزِ او که در مسجد مشغول درس بودند، جزو آنان بود. مؤلف در روز پنجشنبه بیستم ماه شعبان وارد مسجد شده که هیچ طواف کننده‌ای در آن نبوده است او خود در داخل آب طواف کرده و نماز طواف را ـ اجباراً ـ بالای منبر خوانده است.

مقایسه کتاب ابن علان و کاشانی

گزارش زین‌العابدین کاشانی از عالمان شیعه مقیم مکه با گزارش ابن علان، عالم بزرگ اهل سنت مقیم مکه، تفاوت‌هایی دارد که عمده آن، درباره موسس و بانی بازسازی است. در گزارش‌ زین‌العابدین بر نقش وی تاکید شده اما در گزارش ابن علان بر نقش خویش و دیگر عالمانِ اهل سنت مکه و نیز نقش خلافت عثمانی در بازسازی آن مکان مقدس، تاکید شده است. همچنین در گزارش ابن علان، اثری از نام زین‌العابدین کاشانی در جریان بازسازی، به چشم نمی‌خورد. البته در این‌که زین‌العابدین کاشانی در آن زمان در مکه حضور داشته، تردیدی نیست لکن نقش وی در آثار ابن علان، انعکاسی نداشته است.

جستارهای وابسته

• بازسازی مکه

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه علی احمدی، میقات حج شماره ۱۰۹، ۱۳۹۸ است.

• نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه، علی احمدی، فصلنامه میقات حج، شماره ۱۰۹
• ابن علان مکی، (بی‌تا)، الفتوحات الربانیة علی الأذکار النواویة، چاپ اول، تحقیق جمعیة النشر والتألیف الأزهریة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
• ابن علان مکی، محمدعلی (1428ق./2007م.) انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهاب الجواد، چاپ اول، تحقیق خالد الخالدی، ریاض، الجمعیة التاریخیة السعودیة.
• ابن‌الوزیر، عبدالله بن علی، طبق الحلوی و صحائف المن و السلوی(1405ق./1985)، چاپ اول، تحقیق محمد عبدالرحیم حازم، بیروت، دارالمسیرة.
• اسدی مکی، احمد، إخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام(1976م.)، تحقیق حافظ غلام مصطفی، بنارس هند، الجامعة السلفیة، 1976م.
• باعلوی، محمد بن ابی­بکر، (1424ق./2003)، عقد الجواهر والدرر فی أخبار القرن الحادی عشر، چاپ اول، تحقیق ابراهیم المقحفی، صنعاء، مکتبة الإرشاد.
• حسنی، عبدالحی، (1420ق./1999)، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، چاپ اول، بیروت، دار ابن حزم.
• حموی، محمدامین، (بی‌تا)، خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر، چاپ اول، بیروت، دارصادر.
• سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، (بی‌تا)، الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، چاپ اول، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
• غازی مکی، عبدالله، (1435ق./2014)، نظم الدرر فی اختصار نشر النور و الزهر فی تراجم أفاضل أهل مکة من القرن العاشر إلی القرن الرابع عشر، چاپ اول، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، المکتبة الاسدیة.
• هاشمی، ابراهیم بن منصور، (1437ق.)، العلامة ابن علان المکی حیاته و آثاره و جهوده فی خدمة البلد الحرام، مغرب، دار الحدیث الکتانیة.