تلبیه (فتاوای مراجع)

تلبیه (فتوای مراجع)
دسته	واجبات احرام
مربوط به آیین	احرام در عمره و حج
مکان	میقات، حرم مکی
مکان‌های وابسته	میقات
ذکرهای وابسته	لَبَّیکَ الّلهُمَّ لَبَّیکَ، لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیک.
مفاهیم فقهی وابسته	احرام
جستارهای وابسته	تلبیه
	; ببینید: آموزش تلبیه

این صفحه شامل فتوای مراجع تقلید درباره احکام تلبیه است. برای آشنایی بیشتر با این مفهوم نگاه کنید به مقاله تلبیه.

چگونگی

مسئله 259
امام خمینی: [دومین واجب در احرام:] تلبیه؛ یعنی لبیک گفتن، و صورت آن بنا بر اصح، آن است که بگوید: «لَبَّیک، اللّهُمَّ لَبَّیک، لَبَّیک لا شَرِیک لَک لَبَّیک». و به این مقدار اگر اکتفا کند محرم شده و احرامش صحیح است و احتیاط مستحب آن است ^{[م259 ۱]} که پس از آنکه چهار «لبیک» را به صورتی که گفته شده گفت، بگوید:«إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالْمُلْک، لا شَرِیک لَک لَبَّیک ».^{[م259 ۲]} و اگر بخواهد احتیاط ^{[م259 ۳]}بیشتر بکند، پس از گفتن آنچه ذکر شد، بگوید: «لَبَّیک اللّهُمَّ لَبَّیک لَبَّیک ^{[م259 ۴]}إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالْمُلْک لا شَرِیک لَک لَبَّیک». و مستحب است بعد از آن بگوید:«لَبَّیک ذَا الْمَعارِج لَبَّیک داعیاً إلى دارِ السَّلامِ لَبَّیک، لَبَّیک غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّیک، لَبَّیک أهْلَ الْتَلْبِیةِ لَبَّیک، لَبَّیک مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إلَیک لَبَّیک، لَبَّیک إلهَ الْحَقِّ لَبَّیک، لَبَّیک ذَا النَّعْمِاءِ وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمَیلِ لَبَّیک، لَبَّیک کشَّافَ الْکرَبِ الْعِظامِ لَبَّیک، لَبَّیک عَبْدُک وَ ابْنُ عَبْدَیک لَبَّیک، لَبَّیک یا کرِیمُ لَبَّیک». و این جملات را نیز بگوید خوب است: «لَبَّیک، أتَقَرِّبُ إلَیک بِمُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد لَبَّیک، لَبَّیک بِحَجَّة و عُمْرَة لَبَّیک، لَبَّیک وَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَة إلی الْحَجِّ لَبَّیک، لَبَّیک أهْلَ التَّلْبَیةِ لَبَّیک، لَبَّیک تَلْبِیةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَیک».
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله بهجت: احتیاط واجب این است. آیت‌الله زنجانی: و به این مقدار اکتفا نکند؛ بلکه باید پس از آن بگوید: «إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَ الْمُلْک، لا شَرِیک لَک» و گفتن «لَبَّیک» پنجم واجب نیست هرچند ضرر هم نمی‌زند، و شخص با گفتن مقدار واجب از تلبیه، محرم می‌شود و بر او واجب می‌شود عمره تمتع را تکمیل کرده، پس از آن حج تمتع را به جا آورد؛ هرچند عمره و حج او استحبابی باشد. آیات عظام سبحانی، صافی، گلپایگانی: صورت تلبیه واجب، که به وسیله آن احرام واقع می‌شود این است: «لَبَّیک اللّهُمَّ لَبَّیک لَبَّیک لا شَریک لَک لَبَّیک» و احتیاط در این است این جمله اضافه شود: «إنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالمُلک لا شَریک لَک». آیت‌الله سیستانی: لبیک پنجم جایز است ولی جزو این احتیاط استحبابی نیست. آیت‌الله مکارم: احتیاط واجب است که بگوید:... اما لبّیک پنجم را نگوید. ↑ آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب این است که این جمله را به دو صورت یعنی هم با اضافه کردن «لبیک» به آخر آن و هم بدون کلمه «لبیک» در آخر بگوید. ↑ آیت‌الله فاضل: احتیاط مستحب آن است که به جای صورت اول بگوید. ↑ آیت‌الله خامنه‌ای: لبّیک اللّهم لبّیک إنّ الحمد ... آیت‌الله سبحانی: در این فقره اقوی این است که جمله «لا شریک لک لبیک» گفته شود.

لزوم تلفظ صحیح

مسئله 260
امام خمینی: واجب است صحیح گفتن قدر واجب از لبیک را که گذشت، همان‌ طور که صحیح گفتن تکبیرة‌ الاحرام در نماز واجب است. ^{[م260 ۱]}
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله خامنه‌ای: در مناسک معظّم له این دو مسئله نیز مطرح شده است: هرگاه کسی عمداً تلبیه را نگوید، حکم کسی را دارد که عمداً احرام بستن از میقات را ترک کرده باشد. ـ هرگاه کسی تلبیه را به طور صحیح نگوید و عذری نیز نداشته باشد، حکم کسی را دارد که عمداً تلبیه را ترک کرده باشد.

وجوب یادگیری تلبیه

مسئله 261
امام خمینی: اگر تلبیه را به قدر واجب که ذکر شد، نداند باید آن را یاد بگیرد یا کسی او را در وقت گفتن تلقین کند؛ ^{[م261 ۱]}یعنی کلمه کلمه آن شخص بگوید و شخصی که می‌خواهد احرام ببندد دنبال او به طور صحیح بگوید.
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله زنجانی: چنانچه وقت احرام بستن وسعت دارد ـ در صورت امکان ـ باید احرام را تا تنگی وقت به تأخیر بیندازد تا آن را یاد بگیرد یا لااقل با تلقین تلبیه را به طور صحیح ادا کند و اگر یاد نگرفت برای گفتن تلبیه نایب بگیرد و بنا بر احتیاط مستحب خود نیز به بهترین شکلی که می‌تواند تلبیه بگوید. آیت‌الله سبحانی: اگر هیچ‌کدام از آنها ممکن نیست هر مقدار که می‌تواند بگوید.

مسئله 262
امام خمینی: اگر نتواند یاد بگیرد یا وقت یاد گرفتن نباشد و با تلقین هم نتواند بگوید، احتیاط آن است که به هر نحو که می‌تواند بگوید ،^{[م262 ۱]} و ترجمه‌اش را هم بگوید و بهتر آن است که علاوه بر آن نایب هم بگیرد.
مراجع دیگر: ↑ * آیت‌الله بهجت: می‌تواند احتیاط کند به جمع بین این و استنابه اگرچه جواز اکتفا به همان مقداری که می‌تواند با ضمّ ترجمه عبارت صحیحه خالی از وجه نیست مثل اکتفا به ترجمه در صورت عدم توانایی به هیچ مقدار و نیز اکتفا به استنابه با عدم قدرت بر ترجمه هم، کما اینکه لال اکتفا به تحریک لسان و اشاره به انگشت با عقد قلب می‌نماید و اگر ممکن نباشد استنابه می‌کند. آیت‌الله تبریزى: بنا بر احتیاط مستحب نایب هم بگیرد. آیت‌الله خویی: اگر کسی قدرت بر تصحیح تلبیه ولو با تلقین نداشته باشد می‌تواند به ملحون اکتفا کند، گرچه احوط جمع بین ترجمه و استنابه نیز هست و نیز اخرس (گنگ و لال) کافی است با اشاره تلبیه بگوید، گرچه احوط استنابه نیز هست. آیت‌الله خامنه‌ای: باید به هر نحو که می‌تواند بگوید و بنا بر احتیاط نایب هم بگیرد. آیت‌الله زنجانی، آیت‌الله سبحانی: به ذیل مسئله قبل مراجعه شود. آیت‌الله سیستانی: کافی است به نحوی که می‌تواند بگوید، اگر عرفاً صدق تلبیه کند و اگر صدق نکند به احتیاط واجب، هم مرادف عربی و هم ترجمه آن را بگوید و نیز نایب بگیرد. آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: اگر تلقین ممکن نشد به هر طوری که می‌تواند بخواند و ترجمه‌اش را به فارسی یا زبان دیگر بگوید و نایب هم بگیرد رجائاً، که از طرف او به طور صحیح بخواند. آیت‌الله فاضل: و ظاهراً همین مقدار کافی است و احتیاط مستحب آن است که ترجمه را بگوید و نایب نیز بگیرد. آیت‌الله نوری: به هر نحو که می‌تواند بگوید و ترجمه‌اش را هم بگوید.

در صورت فراموشی تلبیه

مسئله 263
امام خمینی: اگر لبیک گفتن را فراموش کرد یا به واسطه ندانستن حکم نگفت، واجب است برگردد به میقات در صورت امکان و احرام ببندد و لبیک بگوید و اگر نتواند برگردد، همان جا بگوید اگر داخل حرم نشده است، و اگر داخل حرم شده واجب است برگردد به خارج حرم و احرام ببندد و لبیک بگوید ^{[م263 ۱]} و اگر ممکن نیست همان جا ^{[م263 ۲]} محرم شود و لبیک بگوید، و اگر بعد از گذشتنِ وقتِ جبران، یادش آمد بعید نیست صحت عمل. ^{[م263 ۳]}
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب، به مقداری که ممکن است به طرف میقات برگردد و محرم شود. آیت‌الله خامنه‌ای: بنا بر احتیاط واجب. آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب آن است که چند قدم به سمت میقات برود و از آنجا احرام ببندد. آیت‌الله بهجت: و احتیاط به دور شدن از حرم، به مقدار عدم فوت حج ترک نشود. آیت‌الله سبحانی: واجب است از حرم خارج شود و از مرز حرم محرم شود و اگر به خاطر تنگی وقت یا عدم امکان نتواند از حرم خارج شود، لازم است به مقداری که می‌تواند، عقب برود، هرچند به مرز حرم نرسد و از آنجا احرام ببندد. آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: به طرف میقات به مقداری که ممکن است برود و الاّ از ادنی‌ الحل محرم شود و در صورت عدم تمکن از رفتن به ادنی‌ الحل در مکه محرم شود. آیت‌الله مکارم: هرچند به تنعیم رود. ↑ آیت‌الله سبحانی: از همان جا که مسئله را یاد گرفته. ↑ آیت‌الله بهجت: محل تأمّل است. آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: صحت عمل خالی از اشکال نیست. آیت‌الله زنجانی: اگر در عمره تمتع باشد باید احتیاطاً حج تمتع نیز به جا آورد و برای حج واجب به این عمل اکتفا نکند و اگر در حج تمتع باشد مطابق مسئله 947 تا 949 و حواشی آن عمل کند. آیت‌الله سیستانی: اگر در عمره باشد صحت عمل مورد اشکال است. آیت‌الله فاضل: اگر بعد از اعمال حج یادش آمد حج او صحیح است. ولی اگر بعد از عمره تمتع یا عمره مفرده یادش آمد عمره باطل است، و در عمره تمتع اگر فرصت دارد و امکان جبران دارد باید به میقات ولو به ادنی‌ الحل برگردد و جبران کند و اگر امکان جبران نبود حج افراد انجام دهد، و در این صورت کفایت از حجة الاسلام می‌کند. آیت‌الله مکارم: اگر بعد از اتمام حج یا عمره یادش بیاید، عمل او صحیح است.

مسئله 264
امام خمینی: اگر کسی لبیک واجب را نگفت، چه به واسطه عذری و چه بدون عذر، چیزهایی که بر محرم حرام است بر او حرام نمی‌شود و اگر آنچه در احرام موجب کفاره می‌شود به جا آورد، کفاره ندارد و همچنین اگر لبیک را به ریا باطل کند.

در صورت فراموشی نوع نیت حج

مسئله 265
امام خمینی: اگر بعد از گفتن لبیک واجب در میقات، فراموش کند که نیت عمره تمتع کرده یا نیت حج تمتع، بنا بگذارد که نیت عمره تمتع کرده و عمره او صحیح است و همچنین اگر بعد از لبیک گفتن در روز هشتم که باید برای حج تمتع بگوید، فراموش کرد که لبیک را برای حج گفت یا برای عمره، بنا بگذارد که برای حج تمتع گفته و حج او صحیح است ^{[م265 ۱]} و احتیاط مستحب در تجدید تلبیه است.
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: در هر دو صورت اگر داخل در عمل مترتب مثل طواف عمره تمتع یا وقوف به عرفات شده، حکم به صحت می‌شود و در غیر این صورت باید اعاده نماید. آیت‌الله زنجانی: اگر احتمال می‌دهد هنگام احرام، متوجه وظیفه خود بوده بنا بگذارد که مطابق وظیفه خود نیت کرده است، و همچنین است حکم احرام حج تمتع.

مکان انجام تلبیه

مسئله 266
امام خمینی: جایز نیست ^{[م266 ۱]} لبیک واجب را از میقات تأخیر بیندازد و اگر تأخیر انداخت، باید به دستوری که در مسئله 215 ذکر شد، عمل کند. ^{[م266 ۲]}
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله خویی: کسی که می‌خواهد از راه مدینه به حج برود، بهتر است گفتن تلبیه را تا رسیدن به بیداء (جایی که یک میل با ذوالحلیفه به طرف مکه فاصله دارد) تأخیر بیندازد و در آنجا تلبیه بگوید و کسی که از راه دیگر به حج می‌رود تلبیه را پس از قدری راه رفتن بگوید. ↑ آیت‌الله زنجانی: در تأخیر با عذر به مسئله 215 و ذیل آن و در تأخیر بدون عذر به مسئله 210 و ذیل آن عمل کند.

وجوب تعداد تلبیه

مسئله 267
امام خمینی: واجب در لبیک بیش از یک مرتبه نیست، ولی مستحب است تکرار آن و زیاد گفتن آن هرچند می‌تواند و برای هفتاد مرتبه گفتن ثواب زیادی ذکر شده است، و لازم نیست آنچه را در حال احرام بستن گفته است تکرار کند، بلکه کافی است ^{[م267 ۱]}بگوید «لَبَّیک اَللّهُمَّ لَبَّیک» یا تکرار کند «لَبَّیک» را فقط.
مراجع دیگر: ↑ آیت‌الله مکارم: به قصد رجا.

زمان ترک تلبیه

مسئله 268
امام خمینی: احتیاط واجب آن است که کسی که برای عمره تمتع محرم شد، در وقتی که خانه‌های مکه پیدا می‌شود لبیک را ترک کند و دیگر لبیک نگوید ^{[م268 ۱]} و مراد از خانه‌های مکه خانه‌هایی است که در زمانی که عمره به جا می‌آورد، جزو مکه باشد ، ^{[م268 ۲]}هرچند مکه بزرگ شود و احتیاط واجب ^{[م268 ۳]}برای کسی که احرام حج بسته آن است که لبیک را تا ظهر روز عرفه بیشتر نگوید.
مراجع دیگر: ↑ آیات عظام تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: واجب است. آیت‌الله زنجانی: در عمره تمتع برای کسی که از مواقیت محرم شده بعد از مشاهده خانه‌های مکه، دیگر تکرار تلبیه، مستحب نیست و منظور از مکه در این مسئله محدوده مکه زمان پیامبر اکرم است و در احرام حج، تکرار تلبیه تا ظهر روز عرفه مستحب است و بعد از آن مستحب نیست. ↑ آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی، سیستانی: بلکه مراد خانه‌های قدیمی مکه است. ↑ آیات عظام بهجت، تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: باید قطع نماید.

مقاله‌های مرتبط

منبع

این مقاله برگرفته از صفحه 162 تا 166 کتاب مناسک حج پژوهشکده حج و زیارت، سال انتشار: ۱۳۹۷ است.

[1] 
آیت‌الله بهجت: احتیاط واجب این است.

آیت‌الله زنجانی: و به این مقدار اکتفا نکند؛ بلکه باید پس از آن بگوید: «إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَ الْمُلْک، لا شَرِیک لَک» و گفتن «لَبَّیک» پنجم واجب نیست هرچند ضرر هم نمی‌زند، و شخص با گفتن مقدار واجب از تلبیه، محرم می‌شود و بر او واجب می‌شود عمره تمتع را تکمیل کرده، پس از آن حج تمتع را به جا آورد؛ هرچند عمره و حج او استحبابی باشد.

آیات عظام سبحانی، صافی، گلپایگانی: صورت تلبیه واجب، که به وسیله آن احرام واقع می‌شود این است: «لَبَّیک اللّهُمَّ لَبَّیک لَبَّیک لا شَریک لَک لَبَّیک» و احتیاط در این است این جمله اضافه شود: «إنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالمُلک لا شَریک لَک».

آیت‌الله سیستانی: لبیک پنجم جایز است ولی جزو این احتیاط استحبابی نیست.

آیت‌الله مکارم: احتیاط واجب است که بگوید:... اما لبّیک پنجم را نگوید.

[2] آیت‌الله بهجت: احتیاط واجب این است.

[3] آیت‌الله زنجانی: و به این مقدار اکتفا نکند؛ بلکه باید پس از آن بگوید: «إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَ الْمُلْک، لا شَرِیک لَک» و گفتن «لَبَّیک» پنجم واجب نیست هرچند ضرر هم نمی‌زند، و شخص با گفتن مقدار واجب از تلبیه، محرم می‌شود و بر او واجب می‌شود عمره تمتع را تکمیل کرده، پس از آن حج تمتع را به جا آورد؛ هرچند عمره و حج او استحبابی باشد.

[4] آیات عظام سبحانی، صافی، گلپایگانی: صورت تلبیه واجب، که به وسیله آن احرام واقع می‌شود این است: «لَبَّیک اللّهُمَّ لَبَّیک لَبَّیک لا شَریک لَک لَبَّیک» و احتیاط در این است این جمله اضافه شود: «إنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالمُلک لا شَریک لَک».

[5] آیت‌الله سیستانی: لبیک پنجم جایز است ولی جزو این احتیاط استحبابی نیست.

[6] آیت‌الله مکارم: احتیاط واجب است که بگوید:... اما لبّیک پنجم را نگوید.

[2] 
آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب این است که این جمله را به دو صورت یعنی هم با اضافه کردن «لبیک» به آخر آن و هم بدون کلمه «لبیک» در آخر بگوید.

[8] آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب این است که این جمله را به دو صورت یعنی هم با اضافه کردن «لبیک» به آخر آن و هم بدون کلمه «لبیک» در آخر بگوید.

[3] 
آیت‌الله فاضل: احتیاط مستحب آن است که به جای صورت اول بگوید.

[10] آیت‌الله فاضل: احتیاط مستحب آن است که به جای صورت اول بگوید.

[4] 
آیت‌الله خامنه‌ای: لبّیک اللّهم لبّیک إنّ الحمد ...

آیت‌الله سبحانی: در این فقره اقوی این است که جمله «لا شریک لک لبیک» گفته شود.

[12] آیت‌الله خامنه‌ای: لبّیک اللّهم لبّیک إنّ الحمد ...

[13] آیت‌الله سبحانی: در این فقره اقوی این است که جمله «لا شریک لک لبیک» گفته شود.

[5] 
آیت‌الله خامنه‌ای: در مناسک معظّم له این دو مسئله نیز مطرح شده است: هرگاه کسی عمداً تلبیه را نگوید، حکم کسی را دارد که عمداً احرام بستن از میقات را ترک کرده باشد. ـ هرگاه کسی تلبیه را به طور صحیح نگوید و عذری نیز نداشته باشد، حکم کسی را دارد که عمداً تلبیه را ترک کرده باشد.

[15] آیت‌الله خامنه‌ای: در مناسک معظّم له این دو مسئله نیز مطرح شده است: هرگاه کسی عمداً تلبیه را نگوید، حکم کسی را دارد که عمداً احرام بستن از میقات را ترک کرده باشد. ـ هرگاه کسی تلبیه را به طور صحیح نگوید و عذری نیز نداشته باشد، حکم کسی را دارد که عمداً تلبیه را ترک کرده باشد.

[6] 
آیت‌الله زنجانی: چنانچه وقت احرام بستن وسعت دارد ـ در صورت امکان ـ باید احرام را تا تنگی وقت به تأخیر بیندازد تا آن را یاد بگیرد یا لااقل با تلقین تلبیه را به طور صحیح ادا کند و اگر یاد نگرفت برای گفتن تلبیه نایب بگیرد و بنا بر احتیاط مستحب خود نیز به بهترین شکلی که می‌تواند تلبیه بگوید.

آیت‌الله سبحانی: اگر هیچ‌کدام از آنها ممکن نیست هر مقدار که می‌تواند بگوید.

[17] آیت‌الله زنجانی: چنانچه وقت احرام بستن وسعت دارد ـ در صورت امکان ـ باید احرام را تا تنگی وقت به تأخیر بیندازد تا آن را یاد بگیرد یا لااقل با تلقین تلبیه را به طور صحیح ادا کند و اگر یاد نگرفت برای گفتن تلبیه نایب بگیرد و بنا بر احتیاط مستحب خود نیز به بهترین شکلی که می‌تواند تلبیه بگوید.

[18] آیت‌الله سبحانی: اگر هیچ‌کدام از آنها ممکن نیست هر مقدار که می‌تواند بگوید.

[7] *
آیت‌الله بهجت: می‌تواند احتیاط کند به جمع بین این و استنابه اگرچه جواز اکتفا به همان مقداری که می‌تواند با ضمّ ترجمه عبارت صحیحه خالی از وجه نیست مثل اکتفا به ترجمه در صورت عدم توانایی به هیچ مقدار و نیز اکتفا به استنابه با عدم قدرت بر ترجمه هم، کما اینکه لال اکتفا به تحریک لسان و اشاره به انگشت با عقد قلب می‌نماید و اگر ممکن نباشد استنابه می‌کند.

آیت‌الله تبریزى: بنا بر احتیاط مستحب نایب هم بگیرد.

آیت‌الله خویی: اگر کسی قدرت بر تصحیح تلبیه ولو با تلقین نداشته باشد می‌تواند به ملحون اکتفا کند، گرچه احوط جمع بین ترجمه و استنابه نیز هست و نیز اخرس (گنگ و لال) کافی است با اشاره تلبیه بگوید، گرچه احوط استنابه نیز هست.

آیت‌الله خامنه‌ای: باید به هر نحو که می‌تواند بگوید و بنا بر احتیاط نایب هم بگیرد.

آیت‌الله زنجانی، آیت‌الله سبحانی: به ذیل مسئله قبل مراجعه شود.

آیت‌الله سیستانی: کافی است به نحوی که می‌تواند بگوید، اگر عرفاً صدق تلبیه کند و اگر صدق نکند به احتیاط واجب، هم مرادف عربی و هم ترجمه آن را بگوید و نیز نایب بگیرد.

آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: اگر تلقین ممکن نشد به هر طوری که می‌تواند بخواند و ترجمه‌اش را به فارسی یا زبان دیگر بگوید و نایب هم بگیرد رجائاً، که از طرف او به طور صحیح بخواند.

آیت‌الله فاضل: و ظاهراً همین مقدار کافی است و احتیاط مستحب آن است که ترجمه را بگوید و نایب نیز بگیرد.

آیت‌الله نوری: به هر نحو که می‌تواند بگوید و ترجمه‌اش را هم بگوید.

[20] آیت‌الله بهجت: می‌تواند احتیاط کند به جمع بین این و استنابه اگرچه جواز اکتفا به همان مقداری که می‌تواند با ضمّ ترجمه عبارت صحیحه خالی از وجه نیست مثل اکتفا به ترجمه در صورت عدم توانایی به هیچ مقدار و نیز اکتفا به استنابه با عدم قدرت بر ترجمه هم، کما اینکه لال اکتفا به تحریک لسان و اشاره به انگشت با عقد قلب می‌نماید و اگر ممکن نباشد استنابه می‌کند.

[21] آیت‌الله تبریزى: بنا بر احتیاط مستحب نایب هم بگیرد.

[22] آیت‌الله خویی: اگر کسی قدرت بر تصحیح تلبیه ولو با تلقین نداشته باشد می‌تواند به ملحون اکتفا کند، گرچه احوط جمع بین ترجمه و استنابه نیز هست و نیز اخرس (گنگ و لال) کافی است با اشاره تلبیه بگوید، گرچه احوط استنابه نیز هست.

[23] آیت‌الله خامنه‌ای: باید به هر نحو که می‌تواند بگوید و بنا بر احتیاط نایب هم بگیرد.

[24] آیت‌الله زنجانی، آیت‌الله سبحانی: به ذیل مسئله قبل مراجعه شود.

[25] آیت‌الله سیستانی: کافی است به نحوی که می‌تواند بگوید، اگر عرفاً صدق تلبیه کند و اگر صدق نکند به احتیاط واجب، هم مرادف عربی و هم ترجمه آن را بگوید و نیز نایب بگیرد.

[26] آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: اگر تلقین ممکن نشد به هر طوری که می‌تواند بخواند و ترجمه‌اش را به فارسی یا زبان دیگر بگوید و نایب هم بگیرد رجائاً، که از طرف او به طور صحیح بخواند.

[27] آیت‌الله فاضل: و ظاهراً همین مقدار کافی است و احتیاط مستحب آن است که ترجمه را بگوید و نایب نیز بگیرد.

[28] آیت‌الله نوری: به هر نحو که می‌تواند بگوید و ترجمه‌اش را هم بگوید.

[8] 
آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب، به مقداری که ممکن است به طرف میقات برگردد و محرم شود.

آیت‌الله خامنه‌ای: بنا بر احتیاط واجب.

آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب آن است که چند قدم به سمت میقات برود و از آنجا احرام ببندد.

آیت‌الله بهجت: و احتیاط به دور شدن از حرم، به مقدار عدم فوت حج ترک نشود.

آیت‌الله سبحانی: واجب است از حرم خارج شود و از مرز حرم محرم شود و اگر به خاطر تنگی وقت یا عدم امکان نتواند از حرم خارج شود، لازم است به مقداری که می‌تواند، عقب برود، هرچند به مرز حرم نرسد و از آنجا احرام ببندد.

آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: به طرف میقات به مقداری که ممکن است برود و الاّ از ادنی‌ الحل محرم شود و در صورت عدم تمکن از رفتن به ادنی‌ الحل در مکه محرم شود.

آیت‌الله مکارم: هرچند به تنعیم رود.

[30] آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب، به مقداری که ممکن است به طرف میقات برگردد و محرم شود.

[31] آیت‌الله خامنه‌ای: بنا بر احتیاط واجب.

[32] آیت‌الله سبحانی: احتیاط مستحب آن است که چند قدم به سمت میقات برود و از آنجا احرام ببندد.

[33] آیت‌الله بهجت: و احتیاط به دور شدن از حرم، به مقدار عدم فوت حج ترک نشود.

[34] آیت‌الله سبحانی: واجب است از حرم خارج شود و از مرز حرم محرم شود و اگر به خاطر تنگی وقت یا عدم امکان نتواند از حرم خارج شود، لازم است به مقداری که می‌تواند، عقب برود، هرچند به مرز حرم نرسد و از آنجا احرام ببندد.

[35] آیت‌الله صافی، آیت‌الله گلپایگانی: به طرف میقات به مقداری که ممکن است برود و الاّ از ادنی‌ الحل محرم شود و در صورت عدم تمکن از رفتن به ادنی‌ الحل در مکه محرم شود.

[36] آیت‌الله مکارم: هرچند به تنعیم رود.

[9] 
آیت‌الله سبحانی: از همان جا که مسئله را یاد گرفته.

[38] آیت‌الله سبحانی: از همان جا که مسئله را یاد گرفته.

[10] 
آیت‌الله بهجت: محل تأمّل است.

آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: صحت عمل خالی از اشکال نیست.

آیت‌الله زنجانی: اگر در عمره تمتع باشد باید احتیاطاً حج تمتع نیز به جا آورد و برای حج واجب به این عمل اکتفا نکند و اگر در حج تمتع باشد مطابق مسئله 947 تا 949 و حواشی آن عمل کند.

آیت‌الله سیستانی: اگر در عمره باشد صحت عمل مورد اشکال است.

آیت‌الله فاضل: اگر بعد از اعمال حج یادش آمد حج او صحیح است. ولی اگر بعد از عمره تمتع یا عمره مفرده یادش آمد عمره باطل است، و در عمره تمتع اگر فرصت دارد و امکان جبران دارد باید به میقات ولو به ادنی‌ الحل برگردد و جبران کند و اگر امکان جبران نبود حج افراد انجام دهد، و در این صورت کفایت از حجة الاسلام می‌کند.

آیت‌الله مکارم: اگر بعد از اتمام حج یا عمره یادش بیاید، عمل او صحیح است.

[40] آیت‌الله بهجت: محل تأمّل است.

[41] آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: صحت عمل خالی از اشکال نیست.

[42] آیت‌الله زنجانی: اگر در عمره تمتع باشد باید احتیاطاً حج تمتع نیز به جا آورد و برای حج واجب به این عمل اکتفا نکند و اگر در حج تمتع باشد مطابق مسئله 947 تا 949 و حواشی آن عمل کند.

[43] آیت‌الله سیستانی: اگر در عمره باشد صحت عمل مورد اشکال است.

[44] آیت‌الله فاضل: اگر بعد از اعمال حج یادش آمد حج او صحیح است. ولی اگر بعد از عمره تمتع یا عمره مفرده یادش آمد عمره باطل است، و در عمره تمتع اگر فرصت دارد و امکان جبران دارد باید به میقات ولو به ادنی‌ الحل برگردد و جبران کند و اگر امکان جبران نبود حج افراد انجام دهد، و در این صورت کفایت از حجة الاسلام می‌کند.

[45] آیت‌الله مکارم: اگر بعد از اتمام حج یا عمره یادش بیاید، عمل او صحیح است.

[11] 
آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: در هر دو صورت اگر داخل در عمل مترتب مثل طواف عمره تمتع یا وقوف به عرفات شده، حکم به صحت می‌شود و در غیر این صورت باید اعاده نماید.

آیت‌الله زنجانی: اگر احتمال می‌دهد هنگام احرام، متوجه وظیفه خود بوده بنا بگذارد که مطابق وظیفه خود نیت کرده است، و همچنین است حکم احرام حج تمتع.

[47] آیت‌الله تبریزى، آیت‌الله خویی: در هر دو صورت اگر داخل در عمل مترتب مثل طواف عمره تمتع یا وقوف به عرفات شده، حکم به صحت می‌شود و در غیر این صورت باید اعاده نماید.

[48] آیت‌الله زنجانی: اگر احتمال می‌دهد هنگام احرام، متوجه وظیفه خود بوده بنا بگذارد که مطابق وظیفه خود نیت کرده است، و همچنین است حکم احرام حج تمتع.

[12] 
آیت‌الله خویی: کسی که می‌خواهد از راه مدینه به حج برود، بهتر است گفتن تلبیه را تا رسیدن به بیداء (جایی که یک میل با ذوالحلیفه به طرف مکه فاصله دارد) تأخیر بیندازد و در آنجا تلبیه بگوید و کسی که از راه دیگر به حج می‌رود تلبیه را پس از قدری راه رفتن بگوید.

[50] آیت‌الله خویی: کسی که می‌خواهد از راه مدینه به حج برود، بهتر است گفتن تلبیه را تا رسیدن به بیداء (جایی که یک میل با ذوالحلیفه به طرف مکه فاصله دارد) تأخیر بیندازد و در آنجا تلبیه بگوید و کسی که از راه دیگر به حج می‌رود تلبیه را پس از قدری راه رفتن بگوید.

[13] 
آیت‌الله زنجانی: در تأخیر با عذر به مسئله 215 و ذیل آن و در تأخیر بدون عذر به مسئله 210 و ذیل آن عمل کند.

[52] آیت‌الله زنجانی: در تأخیر با عذر به مسئله 215 و ذیل آن و در تأخیر بدون عذر به مسئله 210 و ذیل آن عمل کند.

[14] 
آیت‌الله مکارم: به قصد رجا.

[54] آیت‌الله مکارم: به قصد رجا.

[15] 
آیات عظام تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: واجب است.

آیت‌الله زنجانی: در عمره تمتع برای کسی که از مواقیت محرم شده بعد از مشاهده خانه‌های مکه، دیگر تکرار تلبیه، مستحب نیست و منظور از مکه در این مسئله محدوده مکه زمان پیامبر اکرم است و در احرام حج، تکرار تلبیه تا ظهر روز عرفه مستحب است و بعد از آن مستحب نیست.

[56] آیات عظام تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: واجب است.

[57] آیت‌الله زنجانی: در عمره تمتع برای کسی که از مواقیت محرم شده بعد از مشاهده خانه‌های مکه، دیگر تکرار تلبیه، مستحب نیست و منظور از مکه در این مسئله محدوده مکه زمان پیامبر اکرم است و در احرام حج، تکرار تلبیه تا ظهر روز عرفه مستحب است و بعد از آن مستحب نیست.

[16] 
آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی، سیستانی: بلکه مراد خانه‌های قدیمی مکه است.

[59] آیات عظام بهجت، تبریزی، خویی، سیستانی: بلکه مراد خانه‌های قدیمی مکه است.

[17] 
آیات عظام بهجت، تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: باید قطع نماید.

[61] آیات عظام بهجت، تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سبحانی، فاضل، مکارم: باید قطع نماید.

[م259 ۱]

[م259 ۲]

[م259 ۳]

[م259 ۴]

[م260 ۱]

[م261 ۱]

[م262 ۱]

[م263 ۱]

[م263 ۲]

[م263 ۳]

[م265 ۱]

[م266 ۱]

[م266 ۲]

[م267 ۱]

[م268 ۱]

[م268 ۲]

[م268 ۳]

ن ب و فتواهای حج
مقدمات	استطاعت
اعمال عمره تمتع	میقات • احرام • تلبیه • طواف • طواف • سعی • تقصیر
اعمال حج	احرام حج • تلبیه • وقوف به عرفات • وقوف به مشعر • رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر • بیتوته در منا • رمی جمرات سه گانه • طواف • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء
محرمات احرام	جدال • فسوق • سرمه کشیدن • زینت • ازاله مو • گرفتن ناخن • بوی خوش • روغن مالیدن به بدن • خون برون آوردن • کشیدن دندان • نگاه کردن به آینه • کشتن جانوران بدن • شکار حیوانات • کندن گیاهان • التذاذ جنسی • عقد ازدواج • آمیزش • استماء