ساخت مسجدالنبی (دوران پیامبر)

ساخت مسجد النبی، از نخستین روزهای ورود پیامبر به مدینه آغاز شد. بر اساس پژوهش‌هایی که درباره تاریخ بنای مسجدالنبی صورت گرفته، در دوران زندگی پیامبر(ص) مسجد چند بار تعمیر شد یا گسترش یافت. ساخت مسجد از همان ابتدای ورود پیامبر به مدینه آغاز شد و بنابر گزارش مشهور هفت ماه به طول انجامید. در ابتدا قبله به سمت مسجدالاقصی بود. از این رو در قسمت نمازخواندن که در شمال مسجد بود سایه‌بانی ساخته شد. با تغییر قبله محل نماز به جنوب مسجد منتقل و در این بخش از مسجد برای نمازگزاردن، رواقی ساخته شد که سه ردیف ستون داشت و در هر ردیف ۶ ستون قرار داشت. مسجدالنبی بعد از فتح خیبر نیز بازسازی شد. این بار مسجد را بزرگ‌تر کردند. مسجدالنبی در زمان پیامبر محراب و گلدسته نداشت و خانه‌های همسران پیامبر، حجره‌هایی بود که به دیوار شرقی مسجد چسبیده بود.

بنای نخست

حضرت محمد(ص) پس از هجرت از مکه به مدینه و استقرار در آن شهر، خانه و مسجدی را بنا نهاد. به این منظور، زمینی را که متعلق به دو یتیم از بنی نجار بود، خرید و مسجد را در آنجا بنا نهاد. ساخت مسجد حدود هفت ماه و بنابه گزارش‌هایی یک ماه و یا یک سال به طول انجامید.

پی و اساس مسجد به عمق 3 ذراع (در حدود1/5 متر) با سنگ ریخته شد و دیوارهایی خشتی روی آن ساخته شد.بنای اولیه مسجد النبی چهار دیواری بود. درباره اندازه طول و عرض مسجد و مساحت آن گزارش‌ها گوناگون‌اند. بنابر گزارشی طول مسجد از شرق به غرب ۶۳ و عرضش از شمال به جنوب ۵۴ ذراع بود و سقفی نداشت. بر اساس گزارشی دیگر طول مسجد 70 ذراع و عرض آن 60 یا کمی بیش از آن بود. برخی منابع نیز طول مسجد را صد ذراع و عرض آن را اندکی کمتر دانسته‌اند. بر این اساس برخی پژوهشگران مساحت اولیه مسجد را حدود ۲۴۵۰ متر دانسته‌اند (هر ذراع نیم متر است).

ساخت سایبان

پس از مدتی به دلیل شدت گرما، سایبانی در جهت شمال مسجد ساخته شد که محل نماز (مصلی) مسجد بود. به این بخش از مسجد رِواق گفته می‌شود. این سایه‌بان که از شاخ و برگ درختان ساخته شده بود بر روی ستون‌هایی از چوب قرار داشت و در آغاز از چوب و برگ درختان ساخته شده و پس از مدتی برای جلوگیری از نفوذ باران گل اندود شد.ارتفاع سقف مسجد به اندازه قامت یک انسان یعنی 3/5ذراع (1/75 متر) بود.

درها

دری در انتهای مسجد و درِ دیگری بر دیوار غربی به نام باب عاتکه ساخته شد که بعدها باب الرحمه نام گرفت. در قسمت دیوار شرقی نیز دری احداث شد که به باب آل عثمان و باب جبرئیل شهرت یافت.

بازسازی بعد از تغییر قبله

مرحله دیگری از تغییر مسجد النبی زمانی بود که قبله از سمت شمال (مسجدالاقصی) به جنوب مدینه (کعبه) تغییر کرد. در این مرحله ابعاد مسجد تغییر نکرد. اما لازم بود محل نمازگزاری که سایه‌بان داشت و در ضلع شمالی بود به جنوب مسجد برود. در جنوب مسجد محوطه‌ای سقف‌دار که بر سه ردیف ستون بنا شده بود ساخته شد که در هر ردیف شش ستون قرار داشت. این همان رواق جنوبی مسجد‌النبی بود. رواق شمالی (سایبانی که قبل از تغییر قبله مصلی بود) دست نخورده باقی‌ماند و تبدیل به مکانی برای اهل صفه شد.

در این بازسازی درِ جنوبی مسجد مسدود شد و در عوض دری در ضلع شمالی باز شد اما درهای شرقی و غربی (باب عثمان و باب عاتکه) تغییری نکردند.

بازسازی بعد از فتح خیبر

با افزایش تعداد مسلمانان توسعه مسجد ضرورت یافت. پیامبر پس از بازگشت از غزوه خیبر مسجد را توسعه داد. برای این کار خانه یکی از انصار خریداری و به مسجد اضافه شد. و ابعاد مسجد به ۱۰۰ در ۱۰۰ ذراع یا 100 در 90 ذراع (در حدود 45 در 50 متر) افزایش یافت. پژوهشگرانی که طول و عرض مسجد در ابتدای بنا را صد ذراع دانسته‌اند، بر‌آنند که در این بازسازی طول مسجد به ۶۸ متر و عرض مسجد به ۵۷ و مساحت آن به ۳۸۷۶ متر رسید.

گسترش رواق

در این بازسازی، سه ستون به هر ردیف از ستون‌های رواق مسجد افزوده شد و تعداد ستون‌ها در هر ردیف به ۹ ستون رسید. دو ستون در قسمت غربی و یک ستون در قسمت شرقی اضافه شد. بدین ترتیب رواق مسجد سه ستون عمق و ۹ ستون عرض داشت. سقف مسجد نیز هفت ذراع، سه و نیم متر بوده است.

بنا بر نقل برخی منابع توسعه مسجد موجب تخریب صفه شد.برخی منابع سنگفرش شدن مسجد با سنگریزه را در این دوره دانسته‌اند.

خانه‌های چسبیده به مسجد

پیامبر پس از ازدواج، برای هر یک از زنان خود حجره ای در کنار مسجد می‌ساخت. اولین خانه‌ها را برای عایشه و سوده در قسمت شرقی مسجد با فاصله‌ای اندک ساخت. بعدا تعداد این خانه‌ها زیادتر شد و در توسعه مسجد بعد از فتح خیبر، دیوار مسجد به خانه‌ها چسبید و دری از هر یک از خانه‌ها به مسجد باز شد.

تعداد حجره ها 9 عدد بود که آخرین آنها نزدیک باب عثمان (باب جبرئیل) یا باب النساء (بابی که عمر احداث کرد) قرار داشت.

مقطع افقی خانه‌های اطراف مسجد هریک عبارت از مربعی به ضلع 8 تا 9 ذراع (4 تا 4/5 متر) بود و سقف آن از داخل قابل لمس بود. گفته شده ارتفاع آن به اندازه رواق های مسجد بود.

داخل هر خانه حجره‌ای بود به ضلع 6 تا 7 ذراع (3 تا 3/5 متر) که دیواره های آن را پوشش مویینی از چوب درخت سرو پوشانده بود. هر خانه از یک مدخل و یک حجره (اتاق) تشکیل می‌شد و درِ آن در دیوار غربی واقع بود که به مسجد گشوده می‌شد.

محراب و گلدسته مسجد

مسجد در زمان پیامبر مأذنه و محراب گود نداشت.در منابع آمده بلال هنگام گفتن اذان بر بام خانه‌ای از بنی نجار که بلندترین خانه های اطراف مسجد بود می‌ایستاد. برخی هم گفته‌اند بلال بر ستون مربعی از خانه عبدالله بن عمر واقع در جنوب مسجد بالا می‌رفته و اذان را با صدای بلند ادا می‌کرده است.

جستار وابسته

• بازسازی مسجدالنبی

گالری

• 

  نقاشی خیالی از بنای مسجدالنبی در زمان پیامبر(ص)

• 

  نقشه توسعه‌های مسجدالنبی

• 

  نقشه توسعه‌های مسجدالنبی

منابع

• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م

• عمارة المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایة العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، دارالقاهره، ۲۰۰۱

• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادرالانصاری، مدینه، نادی المدینة المنورة الادبی

• المسجد النبوی عبر التاریخ، محمد السید الوکیل، دار المجتمع للنشر و التوزیع، ۱۹۸۸م.

• وفاء الوفاء، نورالدین علی سمهودی، تحقیق قاسم سامرایی، لندن، موسسه الفرقان،