کوه ابوقبیس
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | مكه |
| کاربری | كوه مقدس |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
|
| |
کوه ابوقُبَیس کوه مقدسی برای مسلمانان در شمال شرقی مسجدالحرام و در شهر مکه. امروزه آن را تراشیده‌اند و شکل نخستین آن که گنبدی‌شکل بوده، تغییر یافته است. نقل شده است که وقتی حجرالاسود از بهشت نازل شد، مدتی در این کوه به ودیعه گذاشته شد. همچنین حضرت ابراهیم(ع) با رفتن بر بالای این کوه مردم را به انجام مناسک حج می‌خواند. مسجد ابراهیم، مسجد شق القمر و کاروانسرای ملامحمد یزیدی ازجمله بناهایی بوده که بر فراز این کوه ساخته شده بود. اکنون بیشتر این کوه تبدیل به کاخ و مهمانسرای حکومتی شده است.
مکان‌شناسی
کوه ابوقبیس در شمال شرقی مسجدالحرام و مشرف بر آن است[۱] و شعب ابی‌طالب از آن‌جا آغاز می‌شود. ارتفاع آن را از سطح دریا ۴۲۰ متر و از سطح دامنه ۱۲۰ متر دانسته‌اند.[۲] به گفته ناصرخسرو، این کوه گنبدی شکل بوده است[۳] ؛ ولی امروزه آن را تراشیده‌اند. بنابر برخی روایات ابوقبیس را نخستین[۴] و برترین[۵] کوه زمین خوانده‌اند.
علت نام‌گذاری
نام این کوه برگرفته از اسم شخصی از قبیله مَذْحِج[۶] یا اِیاد[۷] است که برای نخستین بار بر دامنه آن خانه‌ای ساخت.[۸] به گفته برخی چون ابوقبیس بن شالح از قبیله جُرهُم بر اثر اختلاف با خویشاوندان خود به این کوه پناه برد و دیگر خبری از او بازنیامد، آن کوه به این نام شهره شد.[۹] برخی نیز با توجه به مناسبت معنایی ابوقبیس با «قَبَس» (قطعه‌ای از آتش) گفته‌اند که حضرت آدم(ع) از این کوه آتش برگرفت.[۱۰] نام‌های ابوقابوس و شیخ الجبال نیز بر ابوقبیس اطلاق شده است.[۱۱]
یادگارهای تاریخی و نمادین
ابوقبیس کوهی مقدس و پیش و پس از اسلام، محترم بوده است و در روایات اسلامی به برخی از وقایع تاریخی مرتبط به پیامبران مرتبط شده و برخی فضیلت‌ها و ویژگی‌های مذهبی به آن نسبت داده شده است و آن را محل استجابت دعا دانسته[۱۲]:
پیامبران پیشین
گفته‌اند که قبر آدم، شیث بن آدم و حوا همسر آدم در غار کنز این کوه واقع شده است.[۱۳] آورده‌اند که چون حجرالاسود از بهشت فرود آمد، در این کوه به ودیعت گذاشته شد. سپس حضرت ابراهیم(ع) آن را در ساخت کعبه به کار برد.[۱۴] در طوفان نوح نیز حجرالاسود در این کوه به امانت نهاده شد از این رو در دوران جاهلیت این کوه را «امین» می‌خواندند.[۱۵]
گفته‌اند که ابوقبیس یکی از شش کوهی است که سنگ‌های کعبه از آن فراهم شده است.[۱۶]ابراهیم(ع) بر این کوه می‌ایستاد و مردم را به انجام مناسک حج فرامی‌خواند.[۱۷]
پیامبر اسلام
بر پایه گزارشی، در یکی از سال‌های پیش از هجرت، پیامبر(ص) با معجزه خویش ماه را دو نیم کرد؛ نیمی از آن بر کوه قعیقعان و نیم دیگر بر فراز کوه ابوقبیس بود.[۱۸]
اِشراف این کوه بر مسجدالحرام موجب می‌شد تا گاه برای آگاه‌کردن مکیان از فراز این کوه به آنان خطاب کنند. از فریاد دادخواهی مردی زبیدی که به حلف الفضول انجامید[۱۹] و نیز دعوت عمومی پیامبر(ص) از قریش برای پذیرش اسلام، بر فراز همین کوه خبر داده‌اند.[۲۰]
بناهای روی کوه
مسجد ابراهیم
در سده‌های نخستین اسلامی، بر فراز این کوه، مسجد ابراهیم[۲۱] را ساختند که بعدها به مسجد بلال شهرت یافت.[۲۲] این مسجد یا منسوب به ابراهیم خلیل(ع) بوده یا ابراهیم قبیسی[۲۳] یا تاجری هندی که در سال ۱۲۷۵ق آن را بنا نهاده است.[۲۴]
مسجد شق‌القمر
از دیگر بناهای بر فراز این کوه، می‌توان به مسجد شق القمر، کاروانسرای ملا محمد یزدی[۲۵] و مأذنه‌ای اشاره کرد که به دست عبدالله بن مالک خزاعی در زمان هارون عباسی ساخته شد.[۲۶]
در سال‌های اخیر، بخشی گسترده از روی کوه مسطح گشته و بر آن، کاخ و مهمانسرای حکومتی ساخته شده است.[۲۷]
پانویس
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۸۰؛ مراصد الاطلاع، ج۳، ص۱۰۶۶.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه، ص۹۵.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۱۹.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۳۲.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۲۵.
- ↑ الجبال و الامکنه، ص۲۷.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۶۵، ۲۶۷؛ معجم البلدان، ج۱، ص۸۰؛ الجبال و الامکنه، ص۲۷.
- ↑ الروض الانف، ج۳، ص۹۰.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۰.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۰.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۵۱۹-۵۲۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۶-۲۷.
- ↑ اخبارمکه، ازرقی، ج۲، ص۲۶۶؛ معجم البلدان، ج۱، ص۸۰.
- ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ السیر و المغازی، ج۲، ص۷۲؛ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۰۳؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۱.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ المنمق، ص۵۲؛ التنبیه و الاشراف، ص۱۷۹؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۹۱.
- ↑ امتاع الاسماع، ج۳، ص۲۱۹؛ سبل الهدی، ج۲، ص۳۴۳.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۰۲.
- ↑ قاموس الحرمین، ص۲۰۵.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۰۲.
- ↑ تحصیل المرام، ج۱، ص۵۰۲-۵۰۳.
- ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۵۵۱.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۸۷؛ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۵۵۱.
- ↑ سرزمین یادها و نشانه‌ها، ص۸۹.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابوقبیس، کوه.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش عبدالملک، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق
- امتاع الاسماع: المقریزی (درگذشت ۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
- بحار الانوار: المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش
- تحصیل المرام: محمد بن احمد (درگذشت ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق
- التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت ۳۴۵ق)، بیروت، دار صعب
- الجبال و الامکنة و المیاه: زمخشری (درگذشت ۵۳۸ق)، به کوشش احمد عبدالتواب، قاهره، دار الفضیله، ۱۳۱۹ق
- الروض الانف: السهیلی (درگذشت ۵۸۱ق)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق
- سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت ۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
- سرزمین یادها و نشانه‌ها: محمد فرقانی، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (درگذشت ۴۸۱ق)، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش
- السیر و المغازی: ابن اسحاق (درگذشت ۱۵۱ق)، به کوشش محمد حمید الله، معهد الدراسات و الابحاث
- السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت ۸-۲۱۳ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
- شفاء الغرام: محمد الفأسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م
- قاموس الحرمین: محمد رضا النعیمی، قم، مشعر، ۱۴۱۸ق
- مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (درگذشت ۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- المنمق: ابن حبیب (درگذشت ۲۴۵ق)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۵ق
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.