مسجد عتبان بن مالک

مسجد عَتبان بن مالک در مدینه قرار دارد، این مسجد در موقعیت شمالی مسجد الجمعه و در محیط باز روبروی آن قرار گرفته است.

عتبان بن مالک از انصار و اصحاب پیامبر(ص) و از حاضرین در غزوه بدر می‌باشد. حضرت محمد(ص) در گوشه ای از خانه عتبان نماز خوانده بودند و او آن بخش را به عنوان مصلی در خانه خود قرار داده بود.

دولت سعودی در عملیات توسعه و عمران سال 2015، اقدام به تخریب دیوارهای مسجد عتبان نمود و بقایای زیرین این بنا را در قالب مکانی تاریخی و گردشگری باقی گذاشته است.

مسجد عتبان بن مالک

اطلاعات اوليه
مکان	عربستان * مدینه * در نزدیکی مسجد جمعه
کاربری	مسجد
جنبه دینی
بزرگداشت نزد	مسلمانان
وابسته به دین/مذهب	اسلام
باورها	نماز خواندن پیامبر(ص) در محدوده این مسجد
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	قرن اول هجری
وضعیت فعلی
وضعیت بنا	مفقود
مسیریابی در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=24.446091,39.615041","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0639\u062a\u0628\u0627\u0646 \u0628\u0646 \u0645\u0627\u0644\u06a9\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0639\u062a\u0628\u0627\u0646 \u0628\u0646 \u0645\u0627\u0644\u06a9\n","link":"","lat":24.446091,"lon":39.615041,"icon":""}],"imageoverlays":null}

معرفی عتبان بن مالک

عَتبان بن مالک از انصار پیامبر(ص) در قبیله بنی سالم از قبیله خزرج بود، وی صحابی رسول خدا و از حاضرین در غزوه بدر می‌باشد. او در زمان خلافت معاویه، مطابق با سال 50 هجری از دنیا رفته است.حضرت محمد(ص) در گوشه ای از خانه عتبان نماز خوانده بودند و او آن بخش را به عنوان مصلی در خانه خود قرار داده بود.

بنای مسجد

مکان بنا

این مسجد در موقعیت شمالی مسجد الجمعه و در محیط باز روبروی آن قرار گرفته است.

ویژگی بنا

این مکان در واقع تکه زمین مربعی شکلی است که با دیوار محصور شده مطری محقق اماکن مدینه(متوفی741ه)، وضعیت این بنا را با دیوارهایی توصیف میکند که ارتفاعشان از نصف قد انسان تجاوز نمیکرده است.

بازسازی و تخریب بنا

الیاس عبدالغنی (محقق در اماکن مدینه)، ادعا دارد که ساختمان مسجد در 1417هجری از بین رفته است که این ادعا با دیگر گزارشات خود او و گزارش های کتابهای دیگر در تناقض است

سمهودی(متوفی911ه) بنای مور نظر مطری را در زمان خود منهدم و مفقود میداند و البته اشاره میکند که گروهی غیر عرب آن را در شکل و بنایی جدید بازسازی و احیا کرده اند. سقف بنای جدید مذکور پس از خرابی توسط محمد بن قاوان تعمیر شد. وی متولد 820 و متوفی 889ه، از عالمان حدیث و تاریخ است که در قاهره میزیسته و به حج زیاد سفر کرده است

احمد عباسی محقق و تاریخ شناس مدینه، در سال 1036 این مسجد را در داخل قلعه مالک بن عجلان (که در همان محدوده شمال مسجد جمعه قرار دارد) یافته و به بازسازی جزئی آن پرداخته است. وی همچنین اشاره میکند که در زمان وی مکان مسجد برای مورخین نامشخص بوده و او به تحقیق و تعیین مکان آن موفق شده است.

نماز پیامبر در خانه عتبان

عتبان به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت از پیامبر(ص) تقاضا میکند تا ایشان در گوشه ای از خانه وی نماز بخوانند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد و رسول خدا نیز چنین کردند. ابن‌ شبه(متوفی262ه) این مسجد را جزو مساجدی آورده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده است و روایت مربوطه درباره حضور پیامبر در خانه عتبان را نیز بیان کرده.

وضعیت فعلی مسجد

در اسفند ماه سال 1393، معادل با سال 2015م/1435هجری، دولت سعودی در عملیات توسعه و عمران، اقدام به تخریب دیوارهای مسجد عتبان نمود. و بقایای زیرین این بنا را در قالب مکانی تاریخی و گردشگری باقی گذاشته است.

اقوال پیرامون مسجد عتبان و قلعه مزدلف در گذر تاریخ

از حدود قرن هشتم هجری، اقوال محققان مسجد عتبان را در ذیل قلعه مزدلف توصیف کرده اند، به نقل از مطری(متوفی741ه) مسجد که بسیار کوچک بوده، در قلعه مخروبه مزدلف، قرار داشته. سمهودی (متوفی911ه) این مسجد را در ضمن مساجدی که بنایی برای آنها موجود نیست ذکر کرده و محدوده آن را در قلعه مزدلف توصیف کرده و آن را قلعه ای خراب شده در شمال مسجد جمعه میداند.

عباسی در کتاب عمدة الاخبار(نوشته قرن10)، مکان خانه عتبان را در اصل مزدلف یافته جایی که خانه های قبیله بنی سالم و قلعه مالک ابن عجلان در شمال مسجد جمعه قرار دارد، وی همچنین معتقد است که مسجد بزرگتری برای قبیله وی وجود داشته.

تصاویر قدیمی از مسجد و محراب آن

• 

  تصویر هوایی در کنار مسجد جمعه

• 

  تصویر از دور مسجد در کنار خیابان عبدالمجید

• 
• 
• 

  تنها تصویر موجود از فضای داخلی مسجد و محراب آن

• 

تصاویر پس از پروژه عمرانی سعودی در 2015 میلادی

تصاویر اولیه پس از تخریب

• 
• 
• 

  تصویر هوایی بنای باقی مانده از مسجد عتبان در شمال مسجد جمعه

تصاویر نهایی مسجد

• 
• 
• 
• 
• 

منابع

• أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، دار الكتاب العربي - بيروت - لبنان.
• مساجد الاثریه، محمد الیاس عبدالغنی، مطابع الرشید بالمدینة المنورة، الطبعة الثانیة، 1419ه.
• الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، شمس الدين السخاوي،

دار الجيل - بيروت، 1412ه.

• المدینة بین الماضی و الحاضر، السید ابراهیم العیاشی، مدینه، مکتبة العلمیه، 1972.
• وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م.
• تاریخ مدینه منوره، عمر بن شبه نمیری، .
• التعریف بما انست الهجرة من معالم دارالهجرة، جمال‌الدین محمدبن‌احمد المطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1426ه.
• اخبار المدینه، محمدبن حسن ابن زباله(متوفی199ه)، المملکه العربیه السعودیه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، الطبعة الاولی، 1424ه.