مزار اسماعیل بن جعفر(ع)
مقبره اسماعیل بن جعفر(ع)، در مدینه و در قبرستان بقیع قرار داشت، که به دست وهابیان ویران شد.
در سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، جسد او مکشوف شد و به بخش دیگری از قبرستان بقیع منتقل شد. این مکان نزدیک قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع است.
اسماعیل بن جعفر
اسماعیل بن جعفر فرزند نخست امام جعفر بن محمد صادق، امام ششم شیعیان، بود که در زمان حیات پدرش درگذشت. تاریخ وفاتش را سال‌های 138 یا برخی سال‌های نزدیک به آن ذکر کرده‌اند.[۱] برخی از شیعیان در زمان حیات امام صادق بر آن بودند که اسماعیل جانشین آن امام خواهد بود. بعد از امام صادق گروهی مرگ اسماعیل را انکار کردند و گروه دیگر به امامت فرزند اسماعیل، محمد، باور یافتند و هر دو این گروه‌ها اسماعیلیه نامیده شدند.[۲]
مکان دفن
بنابر گزارش منابع تاریخی، اسماعیل بن جعفر در عریض (روستایی در نزدیکی مدینه) درگذشت، اما پیکرش را به مدینه آوردند و در قبرستان بقیع دفن کردند.[۳] با این حال منابعی که بعدها از گنبد و بارگاه اسماعیل بن جعفر یاد کرده‌اند آن را در بیرون از بقیع دانسته اند. زیارتگاه اسماعیل بن جعفر داخل دیوارهای مدینه بود و به دیوار شهر چسبیده بود در حالی که همه زیارتگاه‌های دیگر بقیع در خارج از دیوار مدینه قرار داشتند.[۴] این مقبره بعدها با توسعه بقیع به قبرستان پیوست.
تاریخچه گنبد
قبر اسماعیل بن جعفر در دوره‌هایی از تاریخ گنبدی داشته است. گفته‌اند که گنبد و بارگاه قبر اسماعیل بن جعفر در زمان حکومت فاطمیان مصر (302-564) ساخته شد. توصیفی از این بارگاه در قرن هشتم هجری حاکی از آن است که در آن زمان قبر اسماعیل مزاری با گنبدی بزرگ و سفید در غرب گنبد عباس بن عبدالمطلب و چسبیده به دیوار مدینه بوده است. بنابر همین گزارش این مقبره در زمینی قرار گرفته بود که پیشتر خانه امام زین‌العابدین(ع) بود. و در آن زمان مسجدی متروک و چاه آبی در کنار مزار قرار داشت.[۵]
سَمهودی، تاریخ‌نگاری مدینه در نیمه دوم قرن نهم، از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعیل خبر می‌دهد. این سنگ‌نوشته‌ها حاکی از این بود که این بنا به دست حسین بن ابوالهیجاء (فرستاده حکومت فاطمی) در سال 546 قمری ساخته شده و همین فرد باغی که در غرب آن قرار داشت را نیز به مزار اسماعیل وقف کرده بود.[۶]
سفرنامه‌های بعدی نیز از بارگاه اسماعیل بن جعفر خبر داده‌اند.[۷] عیاشی، سفرنامه‌نویسی اهل شام در سده یازدهم، تصریح می‌کند که قبر اسماعیل بن جعفر در داخل بقیع نیست. او گزارش می‌کند که شیعیان که تعداد زیادی از آنان در کاروان عراق حضور داشتند، به زیارت قبر اسماعیل جعفر اهتمام داشتند.[۸] در گزارشی از ابتدای سده سیزدهم هجری نیز از چاه آبی که در داخل حیاط زیارتگاه بوده و منسوب به امام زین‌العابدین بوده و از آن برای شفای بیماران آب می‌بردند یاد شده است.[۹]
تخریب گنبد
با قدرت‌گیری وهابیان در شبه جزیره و مدینه، آرامگاه اسماعیل مانند دیگر مرقدها و بارگاه‌ها در سال 1344 قمری ویران شد اما از گزارش‌های برخی ایرانیان در دهه‌های پایانی سده چهاردهم ق. یعنی پیش از ۱۳۹۴ق. به دست می‌آید، که آرامگاه اسماعیل بن جعفر، به‌گونه کامل ویران نشده بود و اتاق ساده‌ای داشت.[۱۰] بر اساس این گزارش مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نیم متر احاطه شده و در بیرون از گورستان به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه(ع) قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده‌رو بود و زائران در پیاده‌رو به زیارت می‌پرداختند.[۱۱]
جای فعلی قبر اسماعیل بن جعفر
به سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشکار شده است.[۱۲] بر پایه برخی دیده‌ها و گفته‌های محلی،[۱۳] با پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه،[۱۴] جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف‌های متفاوت و از میان رفتن نشانه‌ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را درحوالی قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع دانسته‌اند.[۱۵]
گالری
-
مکان تقریبی قبر اسماعیل بن جعفر در بقیع (علامت شماره 8)
-
نقشه موقعیت قبر اسماعیل بن جعفر در بقیع
پانویس
- ↑ «بقعه اسماعیل بن جعفر در بقیع و بستر تاریخی آن تا قرن حاضر»، ص 52
- ↑ الارشاد، ج2، ص 209-210
- ↑ الارشاد، ج2، ص 209؛ سر السلسلة العلویه، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰.
- ↑ وفاء الوفا، ج5، ص 117
- ↑ التعریف بما انست الهجره، ص 121
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ نک: «بقعه اسماعیل بن جعفر در بقیع و بستر تاریخی آن تا قرن حاضر»، ص56-59
- ↑ الرحله العیاشیه، ص 381
- ↑ حالات الحرمین، در پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ص 256
- ↑ سفرنامه مکه حاج سید محمد فاطمی، در چهارده سفرنامه حج قاجاری دیگر، ص996
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۸۹–۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اسماعیل بن جعفر.
- الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محمد بن محمد مفید (1413ق) تحقیق و تصحیح مؤسسة آل البیت، قم، کنگره شیخ مفید.
- تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، محمدصادق نجمی، (1386ش)، نشر مشعر، تهران.
- التعریف بما انست الهجرة، تحقیق سلمان الرحیلی، جمال الدین محمد بن احمد مطری، (1426ق)، دارالملک عبدالعزیز.
- جعفریان، رسول
- وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، على بن أحمد سمهودی، (2006م)، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعه الاولی.
- الرحله العیاشیه،
- «بقعه اسماعیل بن جعفر در بقیع و بستر تاریخی آن تا قرن حاضر»، حافظ نجفی، میقات حج، شماره 124، ص 49-74