طاهریان

طاهریان

نسب	قبیله خزاعه
سرسلسله	طاهر بن حسین بن مصعب بن زُریق مشهور به ذو الیمینین
مکان قبیله	ایران
محل حکومت	خراسان
مدت حکومت	206 - 259ه. ق
اشخاص مهم	طاهر بن حسین، طلحة بن طاهر، عبدالله بن طاهر، طاهر بن عبدالله، محمد بن طاهر
مهم‎ترین اقدامات	توزیع اموال در حرمین، رفع اختلاف درباره رؤیت هلال، اهدای قفل زرین به کعبه، تأمین امنیت مکه در موسم حج، پرداخت مالیاتی معین به دستگاه خلافت
مناصب مهم	عمل الحرمین،

طاهریان (206 - 259ه. ق) اولین سلسله ایرانی بعد از اسلام بودند که با حجاز و حرمین شریفین مرتبط شدند. طاهر بن حسین سرسلسله طاهریان به‌پاس خدماتی که برای عباسیان انجام داد به حکومت خراسان منسوب شد و یک سال پس از استقرار در خراسان، سلسله طاهریان را بنیان نهاد و نام خلیفه عباسی را از خطبه زدود. پس از درگذشت مشکوک طاهر بعد از تأسیس حکومت جانشینان وی ضمن اعلام اطاعت کامل از خلیفه عباسی همچنان عهده‌دار حکومت خراسان بودند.

ارتباط طاهریان با حجاز از آنجا آغاز شد که آنان افزون بر اداره بخش عظیمی از قلمرو شرق خلافت به مرکزیت نیشابور، عهده‌دار مناصبی از سوی خلفای عباسی در حجاز شدند. منصب «عمل الحرمین» از آن جمله است که منصبی تشریفاتی - سیاسی بود و متصدی آن از میان امیران بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه خلیفه ذکر می‌شد.

اقدامات طاهریان در مقام عمل الحرمین را می‌توان به‌طور کلی چنین بیان کرد: توزیع اموال در حرمین، رفع اختلاف درباره رؤیت هلال، اهدای قفل زرین به کعبه، تأمین امنیت مکه در موسم حج، پرداخت مالیاتی معین به دستگاه خلافت.

تبار‌شناسی

طاهریان از دیگر خاندان ایرانی‌تبار هستند که با حجاز و حرمین شریفین مرتبط بودند. این سلسله، منسوب به مؤسس آن طاهر بن حسین بن مصعب بن زُریق مشهور به ذو الیمینین، از مردم پوشنگ (فوشنج) هرات هستند. جد ایشان، رزیق در ولایت یکی از اشراف عرب از قبیله خُزاعه درآمده بود و به‌همین علت، از طاهریان با نسب خزاعی هم یاد می‌کنند.

بنیانگذاری حکومت

افزون بر اجداد طاهر که منشا خدماتی برای عباسیان بودند و مسؤلیت‌هایی برای آنان واگذار شده بود، طاهر نیز در اختلاف میان امین و مامون، به عنوان فرمانده نیروهای مامون نقش مهمی در تثبیت خلافت او ایفا کرد. از این‌رو، مامون پس از آنکه به یاری طاهر و نیروهای او بر کرسی خلافت نشست، در شوال 205ه. ق به ظاهر به پاس خدمات طاهر و در باطن، گویا برای دور کردن او از بغداد و کوتاه ساختن دست استیلایش از امور خلافت و نیز دور کردن قاتل برادرش از پیش چشم خود، او را به حکومت خراسان فرستاد.

طاهر یک سال پس از استقرار در مرو خراسان، نام مامون عباسی را از خطبه زدود و به نام یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) خطبه خواند و سکه مستقل ضرب کرد. به این ترتیب، سلسله طاهریان که اولین سلسله ایرانی بعد از اسلام است، بنیان نهاده شد.

طاهر پس از حذف نام خلیفه عباسی از خطبه، به صورت ناگهانی درگذشت. از این‌رو، برخی صاحب‌نظران مرگ مشکوک او را به جاسوسان مامون نسبت داده‌اند.

جانشینان طاهر ضمن اعلام اطاعت کامل از خلیفه عباسی همچنان منشور امارت خراسان را از خلیفه داشتند. حکومت طاهریان از 206 تا 259ه. ق ادامه داشت. آنان نخستین دودمان ایرانی هستند که پس از ورود اسلام به ایران، حکومت نیمه‌مستقلی در شرق قلمرو اسلامی تشکیل دادند.

ارتباط با حجاز

ارتباط این سلسله با حجاز از آنجا آغاز شد که آنان افزون بر اداره بخش عظیمی از قلمرو شرق خلافت به مرکزیت نیشابور، عهده‌دار مناصبی از سوی خلفای عباسی در حجاز شدند. منصب «عمل الحرمین» از آن جمله است که منصبی تشریفاتی - سیاسی بود (در واقع، عهده‌داران این منصب تنها در مقام گماشتگان خلیفه و به‌طور تشریفاتی، عهده‌دار این منصب بودند، در حالی که ناظر اصلی، خود خلیفه بود و خطبه به نام وی خوانده می‌شد.) و متصدی آن از میان امیران بانفوذ انتخاب می‌شد و هنگام خطبه خواندن در مکه، نامش همراه خلیفه ذکر می‌شد.

در موسم حج نیز عَلَمی برای وی نصب می‌گشت. در مقابل، او موظف بود مالیاتی معین به دستگاه خلافت بپردازد و امنیت مکه در موسم حج و کاروان‌های حجاج را تامین کند. صاحب این منصب افزون بر آنکه عامل راه مکه بود، مسؤلیت اعمال ایام حج را نیز برعهده داشت.

طاهریان و منصب عمل الحرمین

طاهریان از سال 237 تا 253ه. ق منصب عمل الحرمین را برعهده داشتند. محمد بن عبدالله بن طاهر چندسالی عهده‌دار منصب یادشده بود. با درگذشت وی (سال 253ه. ق) که از سال 246ه. ق، عهده‌دار این منصب بود، فرد دیگری از طاهریان بدان منصب دست نیافت.

محمد بن عبدالله در مدت مسئولیتش در مقام دارنده منصب عمل الحرمینی اقداماتی در حجاز انجام داد. به‌طور کلی، اقدامات طاهریان را در مقام عمل الحرمین می‌توان چنین برشمرد:

توزیع اموال در حرمین

محمد بن عبدالله که در سال 246ه. ق امیر الحاج بود، اموال فراوانی میان مردم مکه و مدینه انفاق کرد.

رفع اختلاف درباره رؤیت هلال

محمد بن‌ عبدالله طاهری در سال 247ه. ق پس از بازگشت از سفر حج به بغداد، به خلیفه عباسی گلایه کرد که در موسم حج به‌دلیل اختلاف در رؤیت هلال ماه ذی الحجه، حجاج در روز عید قربان دچار اختلاف می‌شوند. در پی آن، متوکل عباسی دستور داد خریط‌های زردرنگ درباره رؤیت هلال ذی‌الحجه به مکه بفرستند و آن را با همان شتاب ببرند که خریطه مربوط به درستی مراسم حج را می‌برند.

اهدای قفل زرین به کعبه

کهن‌ترین گزارش‌ها از ارسال هدایا به‌دست حاکمان ایران پس از اسلام، به حج‌گزاری طاهر بن عبدالله بن طاهر (٢4٨ه. ق) و اهدای قفلی زرین به کعبه از سوی او مربوط است که گفته‌اند از هزار مثقال طلا ساخته شده بود. طاهر بن عبدالله در سال ٢١٩ه. ق آن قفل را که با محافظت نیروهای بسیاری همراه بود، به مکه برد و جایگزین قفل قبلی کرد.

نفوذ طاهریان در حرمین

نفوذ طاهریان در حرمین پس از خارج شدن منصب عمل الحرمینی از دست آنان نیز ادامه داشت. گویا آنان در این مدت به همراه نیروهای تحت امر خود در خدمت صاحب منصب جدید بودند. احمد بن طولون (254-٢٧٠ه. ق)، بنیان‌گذار سلسله طولونیان در مصر، در سال 257ه. ق برای بیرون راندن طاهریان از مکه، یکی از سردارانش به نام ماطعان را با هزار سوار همراه با کاروان حاجیان مصر به مکه فرستاد و به او ماموریت داد تا با تجهیزات جنگی در مراسم حج حضور یابد.

احمد با ارسال خراج مصر همراه با هدایای فراوان برای خلیفه معتمد به سال 257ه. ق در نظر داشت به خلیفه عباسی تقرب بیشتری پیدا کند و قدرت خویش را در مکه نیز نفوذ دهد. هدف او این بود که با کسب مشروعیت و مقبولیت میان مسلمانان به دوام حکومتش کمک کند. از این‌رو، برای تحقق اهداف خود، به ارسال صدقات و هدایا برای گردانندگان امور مکه پرداخت.

نام و زمان امارت امیران طاهری

طاهر بن حسین (٢٠6 - ٢٠٧ه. ق)؛

طلحة بن طاهر (٢٠٧ - ٢١٣ه. ق)؛

عبدالله بن طاهر (٢١٣ - ٢٣٠ه. ق)؛

طاهر بن عبدالله (٢٣٠ - ٢4٨ه. ق)؛

محمد بن طاهر (٢4٨ - ٢5٩ه. ق).

پیوند به بیرون

• عصر طاهریان، سلطانی شایان، علی، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد 1390 - شماره 157 (4 صفحه - از 69 تا 72).

• بررسی نقش تشیع در قیام طاهر ذوالیمینین علیه خلیفه عباسی، رحمتی، محسن، مجله شیعه شناسی، پاییز 1389 - شماره 31 علمی-پژوهشی (وزارت علوم) (22 صفحه - از 189 تا 210).

• مکه آوردگاه رقابت امرای ایرانی و مصری (از قرن سوم تا ششم هجری)، ساسان طهماسبی، فصلنامه نامه تاریخ پژوهان، پیاپی ۳ (پاییز ۱۳۸۴)، ص103.

• پژوهشی درباره صاحب منصبان ایرانی در حرمین شریفین در عصر اول و دوم عباسی، محمود سامانی، پژوهشنامه حج و زیارت، سال دوم شماره ۲ (پیاپی ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۶)، ص67-88.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب مناسبات ایرانیان با حجاز در دوره های مختلف تاریخ اسلام، محمود سامانی. بخش «طاهریان»، ص72-75، است.

• تاريخ يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب(م٢٨۴ق)، قم، اهل‌بيت، بى‌تا.
• شفاء الغرام، محمد الفاسى (م٨٣٢ه .ق)، به كوشش: گروهى از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴٢١ه .ق.
• طبقات ناصرى (تاريخ ايران و اسلام)، منهاج سراج (م بعد ۶۵٨)، تحقيق: عبد الحى حبيبى، چاپ اول، تهران، دنياى كتاب، ١٣۶٣ه.ش.
• تاريخ ايران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاريه، حسن پيرنيا و عباس اقبال، تهران، خيام، ١٣٨٠ه.ش.
• تاريخ ايران در قرون نخستين اسلامى، برتولد اشپولر، ترجمه: مريم مير احمدى، چاپ دوم، تهران، علمى و فرهنگى، ١٣٧٣ه.ش.
• تاريخ طبرى (تاريخ الامم و الملوك)، الطبرى (م٣١٠ه .ق)، به كوشش: محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى‌تا.
• اتحاف الورى، عمر بن محمد بن فهد (م٨٨۵ه .ق)، به كوشش: عبدالكريم، مكه، جامعة ام‌القرى، ١۴٠٨ه .ق.
• النجوم الزاهره، يوسف بن تغرى بردى (م٨٧۴ه .ق)، به كوشش: شلتوت و ديگران، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومى، ١٣٩٢ه .ق.